Дэмакратыя

Базавыя формы кіраваньня
Крыніца ўлады
	Дэмакратыя; Імітацыйная · Лібэральная · Прадстаўнічая · Прамая Арыстакратыя; Анакратыя · Герантакратыя · Клептакратыя · Крытархія · Мэрытакратыя · Ноакратыя · Партыкратыя · Плутакратыя · Тэхнакратыя · Тэакратыя Аўтакратыя; Аўтарытарызм (Карпаратыўны · Дататалітарны · Посткаляніяльны) · Дэспатызм · Дыктатура · Ваенная дыктатура · Таталітарызм · Тыранія · Ваенна-бюракратычны рэжым · Расавая квазідэмакратыя · Султаніцкі рэжым · Інфармацыйная Анархія; Анархізм · Вольная асацыяцыя · Безьдзяржаўнае грамадзтва
Форма дзяржаўнага ладу
	Унітарная дзяржава · Фэдэрацыя · Канфэдэрацыя · Садружнасьць · Пратэктарат · Асацыяваная дзяржава · Дамініён · Кондамініюм · Імпэрыя · Гегемон · Джамахірыя
Формы дзяржаўнага кіраваньня
	Манархія; Абсалютная · Ангельскі абсалютызм · Саслоўна-прадстаўнічая · Канстытуцыйная · Дуалістычная · Парлямэнцкая · Фэадалізм · З рэспубліканскімі элемэнтамі Рэспубліка; Парлямэнцкая · Прэзыдэнцкая · Зьмяшаная · Супэрпрэзыдэнцкая · Савецкая · Дырэкторыя · Тэакратычныя
Іншае
	Гібрыдны рэжым · Тэакратыя · Тэхнакратыя · Матрыярхат · Патрыярхат · Дэвалюцыя
	рэд · пр · разм

Дэмакра́тыя (па-грэцку: δημοκρατία — «народаўладзьдзе», «рэспубліка») — форма кіраваньня дзяржавай або палітычная сыстэма, пры якой улада ажыцьцяўляецца праз прамое народаўладзьдзе (прамая дэмакратыя) альбо праз прадстаўнікоў, якія абіраюцца народам або нейкай часткай народу (прадстаўнічая дэмакратыя). Галоўнай прыкметай дэмакратыі зьяўляецца забесьпячэньне прапарцыйнага прадстаўніцтва ва ўладзе як мага шырэйшых інтэрасаў насельніцтва, прысутных у краіне, а таксама дынамічная зьмена прадстаўнічай улады разам са зьменай адпаведных інтэрасаў у часе.

Паколькі ідэал народаўладзьдзя цяжкадасягаемы і належыць розным тлумачэньням, прапаноўвалася мноства практычных мадэляў. Да XVIII стагодзьдзя найбольш вядомай мадэльлю была прамая дэмакратыя, дзе грамадзяне ажыцьцяўляюць сваё права прыняцьця палітычных рашэньняў непасрэдна, за кошт дасягненьня кансэнсуса ці з дапамогай працэдураў падпарадкаваньня меншасьці большасьці. У прадстаўніковай дэмакратыі грамадзяне ажыцьцяўляюць тое ж права праз абраных імі дэпутатаў і іншых службовых асобаў шляхам дэлегаваньня ім часткі ўласных правоў, пры гэтым абраныя кіраўнікі прымаюць рашэньні з улікам перавагаў кіруемых і адказваюць перад імі за свае дзеяньні.

Дэмакратыя можа існаваць ва ўнітарных дзяржавах (Францыя, Швэцыя, Партугалія, Японія) і ў фэдэратыўных дзяржавах (Швайцарыя, ЗША, Нямеччына, Канада, Бразылія, Індыя)^[1].

Гісторыя

Антычнасьць

Тэрмін «дэмакратыя» ўпершыню зьявіўся ў старажытнагрэцкай палітычнай і філязофскай думцы. Як правіла, першымі дэмакратыямі лічацца старажытнагрэцкія гарады-дзяржавы ў Атэнах, створаныя на чале з Клэйстэнам ў 507 годзе да нашай эры. Клэйстэна называюць «бацькам атэнскай дэмакратыі»^[2]. Атэнскі філёзаф Плятон супрацьпастаўляў дэмакратыі, сыстэму «рэгулюючага кіраваньня», з альтэрнатыўнымі сыстэмамі манархіі (кіраваньне аднаго чалавека), алігархіі (кіраваньне малой клясы эліты) і тымакратыі (кіраваньне клясы ўласьнікаў). Сёньня клясычная атэнская дэмакратыя, на думку многіх, зьяўлялася прамой дэмакратыяй. Першапачаткова гэтая форма ўлады мела дзьве адметныя асаблівасьці: па-першае, выбар па жэрабі для звычайных грамадзянаў на пасады дзяржаўных установаў і судоў і, па-другое, сход усіх грамадзянаў^[3]. Усе грамадзяне мелі права выступаць і галасаваць на сходзе, дзе ўсталёўваліся законы гораду-дзяржавы. Тым ня менш, атэнскімі грамадзянамі зьяўляліся толькі мужчыны, якія нарадзіліся ад атэнскіх бацькоў і мелі ўзрост большы за 20 гадоў. Усе жанчыны, рабы, замежнікі і мужчын ува ўзросьце да 20 гадоў правы грамадзянаў ня мелі. З прыкладна 200—400 тысячаў жыхароў налічвалася толькі 30—60 тысячаў грамадзянаў. Абраныя генэралы часьцяком мелі значны ўплыў на сходах. Гэтак Пэрыкл быў дэ-факта шмат гадоў палітычным лідэрам Атэнаў, падчас пэрыяду, калі яго абіралі на дзяржаўныя пасады агулам 15 гадоў запар.

Іншыя пэрыяды

З ускладненьнем дзяржаўных задачаў, прамая дэмакратыя была практычна паўсюдна выцесьненая манархічнымі формамі кіраваньня. У цяперашні час дэмакратычнае кіраваньне звычайна носіць форму заходняй эўрапейскай прадстаўнічай дэмакратыі, якая атрымала назву «лібэральная дэмакратыя». Сярод яе тэарэтычных заснавальнікаў былі Жан-Жак Русо (1712—1778), Джон Лок (1632—1704) і Мантэск’ё (1689—1755). Разьвіцьцё сродкаў масавай камунікацыі, аўтаматычнай апрацоўкі інфармацыі, тэорыі штучнага інтэлекту з інжынэрыяй ведаў, з улікам нарастальных складанасьцяў з рэалізацыяй прадстаўнічай дэмакратыі, адрадзіла цікавасьць да яе прамых формаў.

Расейскі філёзаф Павал Іванавіч Наўгародцаў сьцьвярджаў, што «Зь цяжарам народаўладзьдзя можа зладзіцца толькі народ, здольны да самаабмежаваньня».

Прыкметы дэмакратычнай дзяржавы

Сучаснае паняцьце дэмакратыі ўключае наступныя грамадзянскія правы і волі:

свабоду слова пры наяўнасьці адказнасьці за выкарыстаньне дадзенага права
волю веравызнаньня і адпраўленьня веры, рэлігійных культаў і абрадаў
аддзяленьне рэлігіі ад дзяржавы і школы
волю выбару мовы міжасобасных зносінаў
незалежнасьць друку і іншых сродкаў масавай інфармацыі (уключаючы тэлебачаньне)
дэпалітызацыю і дэпартызацыю войска, паліцыі, органаў дзяржаўнай бясьпекі, пракуратуры і суда, радавога (непалітычнага) складу апарата органаў дзяржаўнай улады і кіраваньня
грамадзянскі, грамадзкі і парлямэнцкі кантроль за войскам, паліцыяй, органамі дзяржбясьпекі і іншымі сілавымі структурамі
права грамадзяніна на вольнае атрыманьне і распаўсюджваньне поўнай, пэўнай і праўдзівай інфармацыі аб дзейнасьці органаў улады і кіраваньня
волю творчасьці і творчага самавыяўленьня, і ў прыватнасьці волю выраза меркаваньняў
волю мірных збораў, шэсьцяў, мітынгаў і дэманстрацыяў
волю зьвязаў, арганізацыяў і палітычных партыяў, не забароненых законам
права грамадзян вольна аб’ядноўвацца ў любыя не забароненыя законам грамадзкія арганізацыі, групы, зьвязы і палітычныя партыі
гарантыі асабістай недатыкальнасьці грамадзян
права чалавека на жыцьцё, асабістую волю і бясьпеку
права прыватнай уласнасьці, гарантыі яе недатыкальнасьці і права на волю не забароненай законам эканамічнай дзейнасьці
незалежнасьць і бесстароннасьць суду
права чалавека на сумленны і аб’ектыўны разгляд яго справы ў судзе пры забесьпячэньні рэальнай спаборнасьці бакоў абвінавачваньня і абароны і строгім захаваньні прэзумпцыі невінаватасьці
строгае захаваньне прынцыпу падзелу заканадаўчай, выканаўчай і судовай улады
адказнасьць службоўцаў выканаўчай улады перад прадстаўнічымі органамі
абмежаваньне ўмяшаньня дзяржавы ў дзейнасьць эканамічных суб’ектаў, грамадзян, грамадзкіх арганізацыяў, партыяў і рухаў, рэлігійных канфэсій, органаў мясцовага самакіраваньня
моцнае мясцовае самакіраваньне
разьвітое грамадзянскае грамадзтва
разьвітыя інстытуты парлямэнтарызму, уключаючы парлямэнцкія расьсьледаваньні
усеагульнае, роўнае і прамое выбарчае права пры забесьпячэньні рэальнага раўнапраўя і спаборнасьці кандыдатаў, палітычных партыяў і рухаў і іх праграм
дзяржаўныя гарантыі нутрапартыйнай і нутрапрафзьвязнай дэмакратыі, у прыватнасьці гарантыі вольнага існаваньня нутрапартыйных фракцый і захаваньні вызначаных працэдур пры выбарах партыйных органаў — гэта ня можа зьяўляцца ўнутранай справай ні адной партыі, прэтэндуючай на ўдзел у выбарах

Сучасныя тэорыі дэмакратыі

Партысіпацыённая
Плебісцытарная
Плюралістычная
Рынкавая
Сацыялістычная (сацыял-дэмакратыя)
Паліархія
Інфармацыйная

Функцыі дэмакратыі

Эфэктыўнае дужаньне з завышанай самаацэнкай грамадзкіх лідэраў вынікаў сваёй дзейнасьці. Аб’ектыўную адзнаку якасьці грамадзкага кіраваньня можна атрымаць толькі на выбарах ва ўмовах вольных камунікацыяў. Мэтапакладаньне — дэмакратыя прымушае палітычных лідэраў улічваць патрэбы чалавека ў складзе глябальных мэт разьвіцьця. Адсутнасьць дэмакратыі можа прывесьці да жахлівых рэпрэсій у імя прагрэсу, калі палітык ставіць прыватную эканамічную або ідэалягічную мэту вышэй жыцьцяў суайчыньнікаў па міма іх волі. Прылада палітычных узгадненьняў, забясьпечвае зьмену эліт прымальным спосабам, падчас ідэалягічнага дужаньня на выбарах. У аўтарытарных дзяржавах эліту зьмяняюць з выкарыстаньнем грубіянскай сілы, і гэтая працэдура суправаджаецца значнымі стратамі ў эканоміцы. Пры гэтым пэрыядычная ратацыя ўлады неабходная для прадухіленьня застою ў разьвіцьці.

Дэмакратыя ў Беларусі

Па меркаваньні большасьці эўрапейскіх краінаў у сучаснай Беларусі ўсталяваная аўтарытарная ўлада.

Глядзіце таксама

Літаратура

Чарнаўскі, Д.С. Сынэргетыка і інфармацыя (дынамічная тэорыя інфармацыі). — М.: Едиториал УРСС, 2004. — 288 с. — ISBN 5-354-00241-9

Крыніцы

^ Эрме, П. Культура і дэмакратыя = Culture et démocratie / пер. з францускай. — Мінск: "Беларусь"/ЮНЕСКО, 1995. — С. 48. — ISBN 985-01-0070-2
^ R. Po-chia Hsia, Lynn Hunt, Thomas R. Martin, Barbara H. Rosenwein, and Bonnie G. Smith The Making of the West, Peoples and Cultures, A Concise History. — Boston and New York: Bedford/St. Martin’s, 2007. — Т. I: To 1740. — С. 44.
^ Grinin L. E. Early State and Democracy. socionauki.ru

Вонкавыя спасылкі

[1] Эрме, П. Культура і дэмакратыя = Culture et démocratie / пер. з францускай. — Мінск: "Беларусь"/ЮНЕСКО, 1995. — С. 48. — ISBN 985-01-0070-2

[2] R. Po-chia Hsia, Lynn Hunt, Thomas R. Martin, Barbara H. Rosenwein, and Bonnie G. Smith The Making of the West, Peoples and Cultures, A Concise History. — Boston and New York: Bedford/St. Martin’s, 2007. — Т. I: To 1740. — С. 44.

[3] Grinin L. E. Early State and Democracy. socionauki.ru

[1]

[2]

[3]