Гісторыя Жалудку

Жалудок — мястэчка гістарычнай Лідчыны (частка Віленшчыны). Да нашага часу тут захаваліся палац Сьвятаполк-Чацьвярцінскіх і касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі.

Вялікае Княства Літоўскае

Упершыню Жалудок упамінаецца ў 2-й палове XV ст. як уладаньне вялікіх князёў. У 1486 паселішча атрымала статус мястэчка. У 1490 вялікі князь Казімер заснаваў тут касьцёл.

У пачатку XVІ ст. Жалудок стаў сталіцай павету Віленскага ваяводзтва (існаваў да 1567). Намесьнікамі жалудоцкімі былі: Марцін Храптовіч (1501—1508), Міхал Пацэвіч (паводле іншых зьвестак Мікалай Пацэвіч, 1510), Сымон Кібартавіч (1511), Васіль Палубінскі (1515—1533). Само паселішча ў розныя часы знаходзілася ў валоданьні Лацкіх, Сапегаў, Францкевічаў. У 1506 у часе татарскага нападу, тутэйшы касьцёл згарэў; у 1529 вялікі князь Жыгімонт Стары пацьвердзіў яму ўсе ранейшыя фундацыі і надаў новыя.

У 1682 Казімер і Аляксандра Фрацкевічы (паводле іншых зьвестак, жонка Казімера — Ганна з Нарушэвічаў) заснавалі ў Жалудку касьцёл і кляштар кармэлітаў «старых»^[1]. Фундацыю на будаваньне кляштару сваёй пастановай пацьвердзіў Сойм у 1685. У 1690 існаваў Жалудоцкі ключ — вялікае зямельнае ўладаньне на абодвух берагах Нёмана з панскім дваром, мястэчкам, вёскамі, ворнымі землямі і лясамі. Ключ лічыў 226 дамоў і быў адным з найбольшых шляхецкіх уладаньняў у Панямоньні.

За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у лютым 1706 у Жалудку знаходзілася галоўная кватэра караля Швэцыі Карла XII. У пач. XVІІІ ст. мястэчка перайшло ў валоданьне Тызэнгаўзаў. У гэты час Жалудок атрымаў барокавы плян і складаўся з палацава-паркавага ансамблю і сялібнага раёну, якія знаходзіліся на адлегласьці 1 км і зьвязваліся простай магістральлю^[2]. Цэнтар паселішча меў эліпсападобны пляц з гандлёвымі радамі пасярэдзіне, раскошнай мураванай паўкруглай карчмой на лініі авала, 6 вуліцамі-прамянямі. Пэрыфэрыйная акружная траса ўтварала выразны васьмікутнік^[3]. У мястэчку дзейнічалі школа і шпіталь.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Жалудок апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стаў цэнтрам воласьці Лідзкага павету Віленскай губэрні. На 1829 у мястэчку было 57 будынкаў (29 хрысьціянскіх і 28 юдэйскіх). У 1835 праз шлюб Германіцыі, дачкі Рудольфа Тызэнгаўза, палкоўніка артылерыі, зь Севярынам Урускім Жалудок перайоў да апошніх. Пазьней, калі Марыя Ўруская (1853—1931) выйшла замуж за Ўладзімера Чацьвярцінскага (1837—1918), мястэчка апынулася ў валоданьні роду Сьвятаполк-Чацьвярцінскіх. У 1853—1854 тут збудавалі мураваны касьцёл. На 1861 — 88 двароў, на 1863 — 88 жылых дамоў. У 1886 існавалі валасная ўправа, касьцёл, сынагога, юдэйскі малітоўны дом, 2 млыны, гарбарня, вінакурня, бровар, 23 крамы, 2 карчмы, 11 піцейных дамоў. На 1895 — 130 двароў. Паводле вынікаў перапісу (1897) — касьцёл, сынагога, малітоўны дом, народная вучэльня, 2 млыны, гарбарня, бровар, вінакурня, больш за 20 крамаў і 10 піцейных дамоў: праводзіліся таргі ў нядзелі і кірмаш.

У 1908 годзе князь Людвіг Сьвятаполк-Чацьвярцінскі пабудаваў у Жалудку палац з паркам. За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Жалудок занялі нямецкія войскі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 згодна з Трэцяй Устаўной граматай Жалудок абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 у адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР^[4]. У 1919—1920 мястэчка знаходзілася пад польскай уладай. Паводле Рыскай мірнай дамовы (1921) Жалудок апынуўся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стаў цэнтрам гміны Лідзкага павету Наваградзкага ваяводзтва. У гэты час у мястэчку было 274 будынкі, гмінная ўправа, касьцёл, лякарня, пошта; аднайменны фальварак налічваў 14 пабудоваў.

У 1939 Жалудок увайшоў у БССР, дзе 15 студзеня 1940 атрымаў афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу і стаў цэнтрам раёну (існаваў да 1962). На 1940 у мястэчку было 2 электрастанцыі, вінакурны завод, паравы млын, часальня воўны, 3 гарбарні, дом культуры, 2 няпоўныя сярэднія школы, амбуляторыя, радзільны дом, лякарня на 40 ложкаў, аптэка, паштова-тэлеграфная кантора, вэтэрынарны пункт. У Другую сусьветную вайну з 27 чэрвеня 1941 да 12 ліпеня 1944 Жалудок знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.

На 1 студзеня 2001 у Жалудку быў 421 двор.

Галерэя

Мястэчка на старых здымках
Касьцёл, каля 1900
Палац Сьвятаполкаў-Чацьвярцінскіх, 1916
Палац, 1917
Палац, 1917
Палац, 1917
Палац, 1917
Палац, 1917
Палац, 1936
Кухня, 1917
Кухня, 1936
Стайня, 1936
Рынак, да 1939
Рынак, да 1939
Сынагога, да 1939
Вуліца Дворная, да 1939

Крыніцы

^ Шаблюк В. Жалудок // ЭГБ. — Мн.: 1993 Т. 1. С. 363.
^ Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 315.
^ Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 316.
^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1998. — Т. 6: Дадаізм — Застава. — 576 с. — ISBN 985-11-0106-0
Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Шчучынскага р-на. — Мн.: БелЭн, 2001. — 592 с.: іл. ISBN 985-11-0218-0.
Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя. — 527 с. — ISBN 985-11-0041-2
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XIV: Worowo — Żyżyn. — Warszawa, 1895.
Szymielewicz M. Szkice do monografii Żołudka // «Ziemia lidzka» № 4 (62), 2004.

Вонкавыя спасылкі

Гісторыя Жалудку — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

[ehb-1] Шаблюк В. Жалудок // ЭГБ. — Мн.: 1993 Т. 1. С. 363.

[2] Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 315.

[3] Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 316.

[at-4] 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.

[1]

[2]

[3]

[4]