Верхненямецкія мовы

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
верхненямецкая група
Народнасьць немцы, габрэі, цымбры
Арэал Заходняя Эўропа
Лінгвістычная клясыфікацыя Індаэўрапейская сям’я
Склад
сярэдненямецкія дыялекты,
ідыш,
верхнефранконскі дыялект,
паўднёванямецкія дыялекты

Верхненямецкія мовы на мапе Цэнтральнай Эўропы (аранжавым і сьветла-аранжавым)
Лінія Бэнрата

Ве́рхненяме́цкія мовы (таксама ве́рхненяме́цкія дыяле́кты) — падгрупа нямецкіх дыялектаў у складзе заходнегерманскай групы германскай галіны індаэўрапейскае сям’і моваў, распаўсюджаная на поўдзень ад ізаглёсаў Бэнрата й Юрдынгена ў такіх рэгіёнах і краінах як цэнтральная й паўднёвая Нямеччына, Аўстрыя, Ліхтэнштайн, Швайцарыя, Люксэмбург, а таксама ў сумежных частках Бэльгіі, Нідэрляндаў, Францыі, Італіі, Польшчы і ў дыяспары.

Верхненямецкія мовы перадусім адзначаюцца наяўнасьцю г. зв. верхненямецкага перасоўваньня зычных, што адрозьнівае іх ад іншых дыялектаў і моваў, што традыцыйна лічацца нямецкімі дыялектамі — ніжненямецкіх і ніжнефранконскіх.

Клясыфікацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У тэрміналягічным дачыненьні тэрмін верхненямецкія мовы перш за ўсё адносіцца да дыялектаў, на аснове якіх узьніклі літаратурная нямецкая мова, люксэмбурская мова й ідыш. Гэтыя дыялекты распаўсюджаныя ў цэнтральнай узвышанай частцы Нямеччыны, ейных альпійскіх раёнах, а таксама ў Аўстрыі, Ліхтэнштайне, Люксэмбургу і нямецкамоўных рэгіёнах Швайцарыі. У цэлым тэрмін верхненямецкія мовы падразумявае супрацьпастаўленьне ніжненямецкім дыялектам, распаўсюджаным на Паўночна-Нямецкай нізіне.

У шырэйшым значэньні верхненямецкія дыялекты падзяляюцца на тры групы дыялектаў: паўднёванямецкія — аўстрыйскі й швайцарскі дыялекты, сярэдненямецкія (распаўсюджаныя па ўсёй цэнтральнай Нямеччыне, а таксама ў Люксэмбургу, дзе гэтыя дыялекты маюць стандартызаваную норму — люксэмбурскую мову) і верхнефранконскі дыялект, які ў асноўным спалучае рысы першых дзьвюх дыялектных групаў[1].

Верхненямецкія дыялекты ў асноўным адрозьніваюцца ад іншых заходнегерманскіх моваў і дыялектаў у перасоўваньні шэрагу зычных гукаў (г.зв. верхненямецкае перасоўваньне зычных), якое адбылося прыблізна ў VI ст. н. э. Пасьля гэтых зьменаў у пэўнай ступені зьмянілася вымаўленьне зычных /p/, /t/, /k/, а таксама (часткова) /b/, /d/, /g/. Так, зычны /p/ у пачатку словаў або ў сярэдзіне слова пасьля /m, n, l, r/ падвоіўся або пераўтварыўся ў /pf/; /t/ перайшоў у /ts/, /k/ — у /kx/. У выпадку, калі /p/ стаіць у канчатковай пазыцыі і пасьля галоснага, ён пераўтварыўся ў /f/, адпаведна з гэтым /t/ перайшло ў /s/, /k/ — у /x/. У сярэдзіне словаў між галоснымі гэтыя зычныя перайшлі ў сьпіранты пасьля кароткіх і ў падвоеныя пасьля доўгіх. Гэтыя фанэтычныя рысы, у прыватнасьці, адрозьніваюць верхненямецкія дыялекты ад ніжненямецкіх, дзе гэтыя зычныя захаваліся на ўзор іных заходнегерманскіх[2]. У найбольш паўднёвых гаворках верхнеалеманскіх дыялектаў гэтыя зьмены пайшлі ў бок большых інавацыяў (напрыклад, [k] > [k͡x]).

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Адасабленьне старажытнаверхненямецкай мовы зь іншых германскіх дыялектаў распачалося блізу ў VI ст. н. э., у ХІІІ ст. швабскі дыялект і ўсходнефранконскія дыялекты сярэдневерхненямецкае мовы сталі асноўнымі мовамі двара і паэзіі, зазнаўшы росквіт пры паўднёванямецкай дынастыі Гагеншаўфэнаў. Пад сучасным тэрмінам верхненямецкія дыялекты сталі ўзгадвацца ў XV ст. Зь сярэдзіны XI ст. па XIV ст. вылучаецца сярэдневерхненямецкі пэрыяд, падчас якога ажыцьцяўлялася складаньне граматыкі й лексыкі. Прыкладна ў сярэдзіне XVII ст. адлічваецца новаверхненямецкі пэрыяд, які лічыцца сучасным этапам у разьвіцьці гэтых дыялектаў. Для гэтага пэрыяду таксама характэрнае павелічэньне лексычнай базы і ўнармаваньне артаграфічных нормаў.

Пазьней ніжненямецкія дыялекты раньняй часткі Новага часу, а таксама раньнія новаверхненямецкія дыялекты (асабліва ўсходнесярэдненямецкія дыялекты Бібліі Лютэра) паступова леглі ў аснову літаратурнай нямецкай мовы[3].

Клясыфікацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Падзел унутры германскіх моваў нярэдка паддаецца цяжкасьцям з прычыны ўтварэньня разнастайнымі дыялектамі ўзамназразумелых дыялектных сукупнасьцяў. Гэта таксама зьяўляецца прычынай цяжкасьцяў пры клясыфікацыі верхненямецкіх дыялектаў адносна іншых заходнегерманскіх.

  • Вехрненямецкія дыялекты:
    • Сярэдненямецкія дыялекты (у тым ліку літаратурная нямецкая мова):
    • Заходнесярэдненямецкія дыялекты:
      • Сярэднефранконскія дыялекты:
        • Рыпуарскія дыялекты;
        • Мозэльска-франконскія дыялекты (у тым ліку люксэмбурская літаратурная мова);
      • Райнска-франконскія дыялекты:
      • Пэнсыльванска-нямецкі дыялект (маўленьне немцаў ЗША й Канады);
    • Верхнефранконскі дыялект:
      • Усходнефранконскі дыялект;
      • Паўднёвафранконскі дыялект;
    • Паўднёванямецкія дыялекты:
      • Алеманскі дыялект, уключна зь нямецкімі дыялектамі Швайцарыі:
        • Швабскі дыялект;
        • Ніжнеалеманскі дыялект (у тым ліку эльзаскі і базэльскі);
        • Верхнеалеманскі дыялект;
        • Горнаалеманскі дыялект;
      • Баварскі дыялект, уключна зь нямецкімі дыялектамі Аўстрыі:
    • Ідыш (разьвілася зь сярэдняй формы верхненямецкіх дыялектаў. Лічыцца асобнай мовай з сацыялінгвістычных прычынаў).

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ Russ, Charles. The Dialects of Modern German: A Linguistic Survey. — Routledge, 1989.
  2. ^ Robinson, Orrin. Old English and its Closest Relatives. — Routledge, 1994.
  3. ^ Russ, Charles. The German Language Today: A Linguistic Introduction. — Routledge, 1994.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • Schneider, Hansjakob. Hochdeutsch – das kann ich auch. Der Erwerb des Hochdeutschen in der deutschen Schweiz: Eine Einzelfallstudie zur frühen mündlichen Sprachproduktion. — Bern: Peter Lang (Zürcher Germanistische Studien 50), 1998. — ISBN 978-3-906760-59-9
  • Lindqvist, Christer. III. Internationales Symposium, Greifswald, 24.–25. — Frankfurt am Main: Peter Lang (Osloer Beiträge zur Germanistik 38), 2002. — ISBN 978-3-631-55505-7
  • Harald Wiese. Eine Zeitreise zu den Ursprüngen unserer Sprache. Wie die Indogermanistik unsere Wörter erklärt. — Berlin: Logos Verlag, 2007. — ISBN 78-3-8325-1601-7
  • Werner König. dtv-Atlas zur deutschen Sprache. Tafeln und Texte. Mit Mundartkarten. — München: Deutscher Taschenbuchverlag, 1978. — ISBN 3-423-03025-9
  • Friedrich Maurer. Nordgermanen und Alemannen: Studien zur germanische und frühdeutschen Sprachgeschichte, Stammes- und Volkskunde. — Strasbourg: Hünenburg, 1942.