Усходнефрыская мова
| Усходнефрыская мова | |
| Seeltersk | |
 | |
| Ужываецца ў | Нямеччыне |
|---|---|
| Рэгіён | Затэрлянд, Ніжняя Саксонія |
| Колькасьць карыстальнікаў |
|
| Клясыфікацыя | Індаэўрапейская сям’я |
| Афіцыйны статус | |
| Афіцыйная мова ў | Рэгіянальная мова ў Нямеччыне |
| Дапаможная мова ў | — |
| Статус: | 7 Нясталы[d][2] |
| Пісьмо | лацінскае пісьмо |
| Коды мовы | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2(Б) | — |
| ISO 639-2(Т) | stq |
| ISO 639-3 | stq |
| SIL | — |
Усхо́днефры́ская мова (саманазва: Seeltersk) — адна з трох фрыскіх моваў, якія ўваходзяць у склад англа-фрыскае падгрупы заходнегерманскае групы германскае галіны індаэўрапейскае моўнае сям’і. Нярэдка мову пазначаюць вузейшым тэрмінам — Затэрля́ндзкая мова, разглядаючы яе як апошні жывы дыялект уласна ўсходнефрыскае мовы. Распаўсюджаная ў горадзе Затэрлянд, што на захадзе нямецкае фэдэральнае зямлі Ніжняя Саксонія. Цесна зьвязаная з паўночнафрыскай, распаўсюджанай на крайняй заходняй поўначы Нямеччыны, і заходнефрыскай (распаўсюджаная на паўночным захадзе Нідэрляндаў) мовамі, зь якімі ўтварае групу фрыскіх моваў.
Стараўсходнефрыская мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Гісторыя разьвіцьця ўсходнефрыскае мовы пачынаецца з пэрыяду існаваньня стараўсходнефрыскае мовы, на якой размаўлялі ва Ўсходняй Фрысьляндыі — гістарычным рэгіёне, што месьціцца паміж нідэрляндзкай рэкамі Лаўэрс (Нідэрлянды) і Вэзэр (Нямеччына); таксама ў гэты рэгіён уваходзілі дзьве невялікія мясьціны на ўсходнім беразе Вэзэру.
Стараўсходнефрыскую мову можна падзяліць на дзьве дыялектныя групы: вэзэрскую, распаўсюджаную на ўсходзе, і эмскую (захад арэалу мовы). З XVI ст. стараўсходнефрыская трапіла пад уплыў ніжненямецкіх дыялектаў, з прычыны чаго стараўсходнефрыская зазнала значны заняпад.
Выміраньне эмскага дыялекту датуецца пэрыядам прыкладна першае паловы XVII ст. Пэрыяд выміраньня ўсходняга (вэзэрскага) дыялекту прыпадае на больш позьні час — да пачатку XVIII ст. (нягледзячы на гэта, існуюць сьведчаньні пра сьмерць апошняга носьбіта дыялекту нават у 1953 годзе, які жыў на востраве Вангероге). На цяперашні час стараўсходнефрыская больш не распаўсюджаная ў гістарычным рэгіёне Ўсходняя Фрызія, аднак вялікая частка яго жыхароў дагэтуль лічыць сябе фрызамі, а свой дыялект ніжненямецкае мовы называюць словам Freesk. Гэты дыялект, у прыватнасьці, характарызуецца моцным фрыскім субстратам.
Затэрляндзкі дыялект[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Апошнім жывым дыялектам стараўсходнефрыскае мовы зьяўляецца адзін з дыялектаў эмскае дыялектнае групы — затэрляндзкі дыялект, пад якім часьцей за ўсё і маюць на ўвазе тэрмін усходнефрыская мова. Дыялект распаўсюджаны ў Затэрляндзе, які знаходзіцца на поўдзень ад уласна Ўсходняй Фрызіі. Як мяркуюць дасьледчыкі, тэрыторыя сучаснага Затэрлянду была калянізаваная фрызамі Ўсходняй Фрызіі ў ХІ ст. Дзякуючы знаходжаньні Затэрлянду серад непраходных балотаў і высокаму статусу дыялекту ў параўнаньні зь ніжненямецкай серад жыхароў рэгіёну затэрляндзкі дыялект здолеў добра захавацца цягам стагодзьдзяў. Серад іншых фактараў, што паспрыялі захаваньні мовы, адзначаецца таксама й той факт, што па заканчэньні Трыццацігадовай вайны Затэрлянд стаўся часткаю мюнстэрскага біскупства, якое прытрымлівалася каталіцкае царквы, у адрозьненьне ад астатняй Усходняй Фрызіі, якая на той час ужо стала пратэстанцкай. Гэта спрычынілася да абмежаваньня кантактаў Затэрлянду з паўночнымі пратэстанцкімі тэрыторыямі, што таксама магло паўплываць на большае захаваньне мовы ў Затэрляндзе.
Носьбіты[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
На цяперашні час ацэнкі ў колькасьці носьбітаў усходнефрыскае мовы адрозьніваюцца слаба. Агульнае насельніцтва Затэрлянду складае прыкладна 10 000 чал., зь іх на ўсходнефрыскай размаўляе каля 2250 чал.[3] Паводле некаторых іншых ацэнак на мове можа добра размаўляць блізу 2000 чал., зь іх крыху менш за палову зьяўляюцца носьбітамі ўсходнефрыскай. Падаюцца таксама й іншыя зьвесткі, згодна зь якімі колькасьць носьбітаў можа складаць значна большую лічбу, амаль у шэсьць з паловай тыс чал.[4] Лінгвістычны партал Ethnologue, спасылаючыся на зьвесткі Салмінэна на 2007 год, указвае колькасьць носьбітаў у 1000 чал.[5]
Пераважная колькасьць носьбітаў зьяўляецца прадстаўнікамі старэйшага пакаленьня, з-за чаго мова адносіцца да моваў з сур'ёзнай пагрозай зьнікненьня. Між тым, расьце колькасьць маладых носьбітаў усходнефрыскае мовы, якія выхоўваюць сваіх дзяцей на гэтай мове.
Разьвіцьцё[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Намаганьні па падтрымцы мовы прыкладае арганізацыя Seelter Buund (па-беларуску: «Затэрляндзкі альянс»).
Побач з паўночнафрыскай і пяцю іншымі мовамі ўсходнефрыская трапіла ў сьпіс рэгіянальных моваў, якія падтрымоўваюцца Нямеччынай паводле Эўрапейскае хартыі рэгіянальных моваў, ратыфікаванай у 1998 годзе. Цягам апошняга стагодзьдзя разьвіваецца літаратура на мове.
Асноўная характарыстыка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Фанэтыка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Усходнефрыская фанэтыка лічыцца вельмі архаічнай, асабліва ў дачыненьні да старафрыскае мовы[6]. Ніжэй прыведзеная фанэтыка паводле дасьледаваньняў Марана Форта[7][8].
- Галосныя:
- Монафтонгі:
Зычны /r/ у складзе часта рэалізуецца як галосны [ɐ].
Кароткія галосныя:
| Літара | Гук (паводле IPA) |
Прыклад |
|---|---|---|
| a | [a] | fat (тлусты) |
| ä | [ɛ] | Sät (тады) |
| e | [ə] | ze (яны) |
| i | [ɪ] | Lid (канечнасьць) |
| o | [ɔ] | Dot (немаўля) |
| ö | [œ] | bölkje (крычаць) |
| u | [ʊ] | Buk (кніга) |
| ü | [ʏ] | Jüpte (глыбіня) |
Паўдоўгія:
| Літара | Гук | Прыклад |
|---|---|---|
| ie | [iˑ] | Piene (боль) |
| uu | [uˑ] | kuut (кароткі) |
Доўгія:
| Літара | Гук | Прыклад |
|---|---|---|
| aa | [aː] | Paad (шлях) |
| ää | [ɛː] | tään (тонкі) |
| ee | [eː] | Dee (цеста) |
| íe | [iː] | Wíek (тыдзень) |
| oa | [ɔː] | doalje (супакойваць) |
| oo | [oː] | Roop (вяроўка) |
| öä | [œː] | Göäte (жолаб) |
| üü | [yː] | Düwel (д'ябал) |
| úu | [uː] | Múus (мыш) |
- Дыфтонгі:
| Літара | Гук | Прыклад |
|---|---|---|
| ai | [aːi] | Bail (заклад) |
| au | [aːu] | Dau (раса) |
| ääu | [ɛːu] | sääuwen (сябе) |
| äi | [ɛɪ] | wäit (вільготны) |
| äu | [ɛu] | häuw (штуршок, удар) |
| eeu | [eːu] | skeeuw (касы́) |
| ieu | [i.u] | Grieuw (перавага) |
| íeu | [iːu] | íeuwen (раўніна) |
| iu | [ɪu] | Kiuwe (падбародак) |
| oai | [ɔːɪ] | toai (жорсткі) |
| oi | [ɔy] | floitje (сьвістаць) |
| ooi | [oːɪ] | swooije (качаць) |
| ou | [oːu] | Bloud (кроў) |
| öi | [œːi] | Böije (парыў ветру) |
| uui | [uːɪ] | truuije (пагражаць) |
| üüi | [yːi] | Sküüi (соўс) |
- Зычныя:
- Выбухныя:
На цяперашні час выбухныя ўсходнефрыскай мовы аглушыліся. Між тым, звонкае вымаўленьне захоўваецца ў пажылых носьбітаў.
| Літара | Гук | Прыклад |
|---|---|---|
| p | [p] | Pik (крок) |
| t | [t] | Toom (аброць) |
| k | [k] | koold (халодны) |
| b | [b] | Babe (бацька) |
| d | [d] | Dai (дзень) |
| g | [ɡ] | Gäize (гусь) |
- Фрыкатывы:
| Літара | Гук | Прыклад |
|---|---|---|
| g | [ɣ,x] | Gäize (гусь), Ploug (плуг) |
| f | [f,v] | Fjúur (агонь) |
| w | [v] | Woater (вада) |
| v | [v,f] | iek skräive (я крычу) |
| s | [s,z] | säike (шукаць), zuuzje (шаргацець) |
| ch | [x] | truch (праз, цераз) |
| h | [h] | hoopje (спадзявацца) |
- Іншыя:
| Літара | Гук | Прыклад |
|---|---|---|
| m | [m] | Moud (мужнасьць) |
| n | [n] | näi (новы) |
| ng | [ŋ] | sjunge (сьпяваць) |
| j | [j] | Jader (вымя) |
| l | [l] | Lound (зямля [тэрыторыя]) |
| r | [r,ɐ] | Roage (жыта) |
| w | [w] | Kiuwe (падбародак) |
Дыялектны падзел[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Затэрляндзкі дыялект падзяляецца на тры гаворкі, якія адпавядаюць тром асноўным сёлам муніцыпалітэту Затэрлянд: рамсласкую, шарэльскую і струклінгенскую. Статус літаратурнае мовы замацаваны на рамсласкай гаворцы. Усе тры гаворкі зьяўляюцца ўзаемназразумелымі.
Прыклад тэксту[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыклад тэксту на ўсходнефрыскай і параўнаньне ўсходнефрыскае мовы зь некаторымі іншымі германскімі мовамі на прыкладзе гэтага тэксту.
Усходнефрыская:
- Die Wänt strookede dät Wucht uum ju Keeuwe un oapede hier ap do Sooken.
Паўночнафрыская (бэкінгардзкі або моорынскі дыялект):
- Di dreng aide dåt foomen am dåt kan än mäket har aw da siike.
Заходнефрыская:
- De jonge streake it famke om it kin en tute har op 'e wangen.
Усходнефрыскі дыялект ніжненямецкае мовы:
- De Jung straktde dat Wicht üm't Kinn to un tuutjede hör up de Wangen.
Нямецкая:
- Der Junge streichelte das Mädchen ums Kinn und küsste sie auf die Wangen.
Нідэрляндзкая:
- De jongen aaide/streelde het meisje over haar kin en kuste haar op haar wangen.
Афрыкаанс:
- Die seun streel die meisie oor haar ken en soen haar op haar wange.
Ангельская:
- The boy stroked the girl on the chin and kissed her on the cheeks.
Пераклад:
- Хлопчык пагладзіў дзяўчынку на падбародку і пацалаваў яе ў шчокі.
Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- ^ UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger
- ^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 2022. — ISSN 1946-9675
- ^ Stellmacher, Dieter. Das Saterland und das Saterländische. — Florian Isensee GmbH, 1995. — ISBN 978-3-89598-567-6
- ^ Fort, Marron C. Das Saterfriesische / Munske. — 2001.
- ^ Saterfriesisch | Ethnologue
- ^ Versloot, Arjen. Grundzüge Ostfriesischer Sprachgeschichte. — Munske: 2001.
- ^ Fort, Marron C. Das Saterfriesische / Munske. — 2001. — С. 411-412.
- ^ Fort, Marron C. Saterfriesisches Wörterbuch. — Hamburg: 1980. — С. 64-65.
Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- Fort, Marron C. (1980): Saterfriesisches Wörterbuch. Hamburg: Helmut Buske.
- Kramer, Pyt (1982): Kute Seelter Sproakleere — Kurze Grammatik des Saterfriesischen. Rhauderfehn: Ostendorp.
- Stellmacher, Dieter (1998): Das Saterland und das Saterländische. Oldenburg.
Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
 |
Вікіпэдыя мае вэрсію усходнефрыскай мовай |