Перайсьці да зьместу

Лэнд-ліз

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Прэзыдэнт Рузвэлт падпісвае закон пра лэнд-лід для дапамогі Вялікабрытаніі і Кітаю (1941)

Лэнд-ліз (па-ангельску: Lend-Lease ад lend — «пазычаць» і lease — «здаваць у арэнду»), афіцыйна «Закон аб спрыяньні абароне Злучаных Штатаў»[1] — дзяржаўная праграма, паводле якой ЗША пастаўлялі Францыі, Вялікабрытаніі, Кітаю, а пазьней СССР і іншым хаўрусьнікам у Другой сусьветнай вайне харчаваньне, нафтапрадукты, боепрыпасы, мэдыкамэнты і тэхніку: машыны, караблі, самалёты ды іншае ўзбраеньне. Праграма працягвалася з сакавіка 1941 року да верасьня 1945. Большая частка дапамогі аказвалася бескаштоўна, пэўныя віды тэхнікі (караблі) па вайне былі вернутыя. Са свайго боку ЗША атрымала права арэнды вайсковых і марскіх базаў на тэрыторыі хаўрусьнікаў у ваенны пэрыяд.

Агулам было аказана матэрыяльнай дапамогі на суму 50,1 мільярдаў $ (у цэнах 2016 року — 659 мільярдаў), альбо 17% усіх ваенных выдаткаў ЗША[2] Зь іх $31,4 мільярды атрымала Брытанія, $11,3 млрд — Савецкі Саюз, $3,2 мільярды — Францыя, $1,6 мільярдаў — Кітай, рэшта $2,6 мільярдаў — іншыя аліянты. Адваротныя ўмовы лэнд-лізу ўключалі такія паслугі, як арэнда авіябазаў для ЗША і склалі $7,8 млрд; паслугі на $6,8 мільярдаў зь іх аказалі Вялікабрытанія і Садружнасьць. Паводле ўмоваў пагадненьня прадугледжвалася карыстаньне сродкамі да вяртаньня ці зьнішчэньня, аднак практычна ЗША была вернутая нязначная частка перададзенага абсталяваньня. Пастаўкі, якія прыйшлі пасьля сканчэньня дзеяньня праграмы лэнд-лізу, былі прададзеныя Вялікабрытаніі па заніжаным кошце £1,075 мільярдаў і па прадастаўленай Злучанымі Штатамі доўгатэрміновай пазыцы.

Запускам гэтай праграмы ЗША спыніла прытрыманьне фактычнага нэўтралітэту і зрабіла рашучы крок ад палітыкі неўварваньня, якая дамінавала ў замежных стасунках дзяржавы з 1931 року(en).

Падобную ж праграму пад назовам «Мільярдны падарунак і ўзаемадапамога(en)» ў меншых памерах адкрывала і Канада. Па праграме Вялікабрытаніі і хаўрусьнікам быў перададзены 1 мільярд даляраў і абсталяваньне і паслугі на суму $3,4 мільярды[3][4].

Перадумовы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Харчовая дапамога з Амэрыкі: брытанскія вучаніцы, машучы рукамі на камэру, атрымліваюць талеркі зь бяконам і яйкамі.

Пасьля падзеньня Францыі ў чэрвені 1940 року Брытанская садружнасьць і імпэрыя апынуліся адзінымі, хто ваяваў супраць Нямеччыны й Італіі, да італьянскага ўварваньня ў Грэцыю. Брытанія разьлічвалася за матэрыялы золатам паводле прадугледжанае Актамі пра нэўтралітэт ЗША палітыкі «плаці і забірай(en)», тым ня меней да 1941 ейны залаты запас падышоў да сканчэньня[5].

У гэты ж час урад ЗША пачаў падрыхтоўку да глябальнае вайны, упершыню ўвёўшы ў мірны час прызыў і ў пяць разоў павялічыўшы абаронны бюджэт (з $2 да $10 млрд)[6]. Калі ў Вялікабрытаніі пачалася нястача грошай, зброі й іншага абсталяваньня, прэм’ер-міністар Ўінстан Чэрчыль стаў прысьпешваць прэзыдэнта Франкліна Рузвэльта наконт дапамогі ЗША. Рузвэльт быў ахвотны трымацца дадзеных Брытаніі абяцаньняў, аднак быў зьвязаны грамадзкім меркаваньнем і Актамі пра нэўтралітэт, якія забаранялі продаж у крэдыт узбраеньня ці прадастаўленьня пазыкаў ваюючым дзяржавам, таму прапанаваў ідэю «лэнд-лізу».

У верасьні 1940, падчас бітвы за Брытанію, брытанскі ўрад накіраваў у ЗША місію Тызарда[7]. Мэтаю Брытанскай тэхнічна-навуковай місіі было выкарыстаньне прамысловых магутнасьцяў дзеля эксплюатацыі вайсковага патэнцыялу навукова-досьледных працаў, праведзеных у Вялікабрытаніі перад вайной, аднак якія цяпер не маглі быць рэалізаваныя тамака з-за актуальных патрэбаў войска. Брытанцы прывезьлі праекты магнэтрону, дэтанатара-таймэра(en), дэталяў рэактыўнага рухавіку Фрэнка Ўітла, мэмарандуму Фраша — Паерльса з апісаньнем магчымасьці рэалізацыі атамнае бомбы[8] ды мноства іншых вынаходніцтваў і досьледных асобнікаў, напрыклад ракеты, кампрэсары, гіраскапічныя прыцэлы, прылады выяўленьня падлодак, самазачыняльныя паліўныя бакі і плястычная выбухоўка.

У сьнежні 1940 року прэзыдэнт ЗША Рузвэльт абвясьціў, што ЗША становіцца «Арсэналам дэмакратыі», і прапанаваў прадаваць амуніцыю Вялікабрытаніі і Канадзе. Моцны супраціў ізаляцыяністаў, якія лічылі Другую сусьветную вайну пераважна эўрапейскім канфліктам і асьцерагаліся ўцягваньня ў яго ЗША, з часам зьменшыўся, калі амэрыканцы пачалі ўхваляць падтрымку Брытаніі супраць Нямеччыны безь непасрэднага ўдзелу ў вайне[9]. Таксама фармаваньню грамадзкай думкі паспрыяла прапаганда, якая паказвала разбурэньні брытанскіх местаў у апэрацыі «Blitz» і асабліва прадстаўленьне барбарскіх учынкаў немцаў падчас захопу Францыі.

Рузвэльт разумеў, што пасьля дзесяцігодзьдзя нэўтралітэту пераходзіць да падтрымкі аднаго з бакоў трэба паступова, тым болей што немцы ў той час былі найбольшай нацыяй краіны. ЗША не зьбіралася ўступаць у вайну, дапамагаючы толькі матэрыяльна. У лютым 1941 54% амэрыканцаў у апытаньні Гэлапа выказаліся за аказаньне дапамогі брытанцам без канкрэтызацыі, 15% — з умовай «калі гэта не давядзе нас да вайны» ці «калі брытанцы абяцаюць нам за гэта бясьпеку»; супраць прапановы прэзыдэнта выказаліся 22% рэспандэнтаў. Найбольшую апазыцыю Закону пра лэнд-ліз выказвалі ў Кангрэсе рэспубліканцы, якія называлі праект «якім-кольвек найбліжэйшым крокам нацыі ў бок уцягваньня ў вайну за мяжой». 9 лютага 1941 року на галасаваньні ў Палаце прадстаўнікоў за прыняцьце закону выказаліся 238 прадстаўнікоў Дэмакратычнае партыі (25 — супраць) і 24 рэспубліканцы (135 супраць)[10]. Галасаваньне ў Сэнаце паказала падобныя вынікі: 49 дэмакратаў і 10 рэспубліканцаў «за», 13 і 17 адпаведна «супраць»[11].

11 сакавіка закон пра лэнд-ліз быў падпісаны Рузвэльтам. Ён дазваляў «прадаваць, перадаваць у валоданьне, мяняць, аддаваць у арэнду, даваць пазыку ці інакш выдаваць любую маёмасьць любому ўраду [абарону якога прэзыдэнт лічыць жыцьцёва неабходным дзеля абароны Злучаных Штатаў]». У красавіку гэтая палітыка была пашыраная на Кітай[12], а ў кастрычніку — на Савецкі Саюз. У канцы кастрычніка Рузвэльт ухваліў дапамогу Брытаніі па лэнд-лізе ў памеры $1 млрд даляраў ЗША.

Таксама ў 1940 року было прынятае пагадненьне «Эсьмінцы за базы», паводле якога 50 амэрыканскіх эсьмінцаў былі перададзеныя каралеўскаму флёту Вялікабрытаніі і Канады ў абмен за права базаваньня ў Карыбскім рэгіёне. Чэрчыль таксама надаў ЗША вайсковыя базы на Бэрмудах і Ньюфаўндлэндзе.

Дапамога

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Кошт матэрыялаў, прадастаўленых ЗША іншым краінам-хаўрусьніцам[13].

Краіна Кошт, млн $ Краіна Кошт, млн $
Брытанская імпэрыя і Садружнасьць 31 387,1 Бразылія 372,0
Савецкі Саюз 10 982,1 Мэксыка 39,2
Францыя і калёніі 3223,9 Чылі 21,6
Кітай 1627,0 Пэру 18,9
Нідэрлянды і калёніі 251,1 Калюмбія 8,3
Бэльгія 159,5 Эквадор 7,8
Грэцыя 81,5 Уругвай 7,1
Нарвэгія 47,0 Куба 6,6
Турэччына 42,9 Балівія 5,5
Югаславія 32,2 Вэнэсуэла 4,5
Саудаўская Арабія 19,0 Гватэмала 2,6
Польшча 12,5 Парагвай 2,0
Лібэрыя 11,6 Дамініканская рэспубліка 1,6
Іран 5,3 Гаіці 1,4
Этыёпія 5,3 Нікарагуа 0,9
Ісьляндыя 4,4 Сальвадор 0,9
Ірак 0,9 Гандурас 0,4
Чэхаславаччына 0,6 Коста-Рыка 0,2
Агулам 48 395,4

Значэньне

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Дзеля сукупнага ўнутранага прадукту хаўрусьнікаў і дзяржаваў Восі (1938—1945).

Дапамога па лэнд-лізе Брытаніі і хаўрусьнікам у 1941 року была нязначнай, толькі ў наступныя гады яна аказала ўплыў на вынікі бітваў з ворагам. У 1943—1944 роках па лэнд-лізе была пастаўленая чвэрць усіх вайсковых паставак Вялікабрытаніі.

Лэнд-ліз працягваўся нават пасьля поўнамаштабнага задзеяньня амэрыканскіх войскаў у Эўропе і на Ціхім акіяне ў 1943—1944 роках. Да гэтага часу большасьць хаўрусьнікаў мелі даволі ўласнага ўзбраеньня першай лініі (напрыклад, танкі ці авіяцыю), аднак па лэнд-лізе ў значных аб’ёмах пастаўляліся аўтамабілі, чыгуначнае абсталяваньне й іншыя лягістычныя матэрыялы[14].

Значнасьць дапамогі можна ацаніць, улічваючы эканамічныя перакосы, выкліканыя вайной. Большасьць краінаў-удзельніц вайны былі вымушаныя сканцэнтравацца на вытворчасьці зброі ў шкоду дапаможным таварам ня першай неабходнасьці, што выклікала іх непазьбежную недастачу. Так, СССР значна залежаў ад чыгуначных перавозак, аднак з-за вайны вытворчасьць чыгуначнага абсталяваньня была практычна спыненая. За ўсю вайну было выпушчана толькі 446 лякаматываў[15], зь якіх у пэрыяд паміж 1942 і 1945 рокамі было збудавана ўсяго 92[16]. Па лэнд-лізе ў Савецкі Саюз было пастаўлена 92,7% чыгуначнага абсталяваньня ваеннага часу[14], у тым ліку 1911 лякаматываў і 11 225 вагонаў[17]. На пачатак вайны СССР меў ня меней за 20 000 лякаматываў і паўмільёну вагонаў[18].

Акрамя таго, лягістычную падтрымку савецкіх вайскоўцаў забясьпечвалі сотні тысячаў пастаўленых з ЗША грузавікоў. Да 1945 року амаль траціна ўсіх грузавікоў Чырвонай арміі была сабраная ў ЗША. Найлепшымі грузавымі мадэлямі на Ўсходнім фронце былі ¾-тонны Dodge ды 2½-тонны Studebaker. Таксама крытычна важнымі былі пастаўкі амэрыканскага тэлефоннага дроту, алюміну, тушонкі і вопраткі[19].

Па лэнд-лізе Савецкі Саюз атрымаў і вялізную колькасьць зброі і боепрыпасаў. Вайскова-паветраныя сілы атрымалі 18 700 самалётаў, што складала каля 30% савецкай вытворчасьці ў ваенны час[14]. Большасьць танкавых войскаў мелі ўласныя савецкія мадэлі танкаў, аднак і ЗША перадала Савецкаму Саюзу каля 7000 сваіх асобнікаў.

Пастаўкі ЗША ў СССР

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Варшава, 1945: джып Willys, пастаўлены 1-й Польскай арміі па праграма лэнд-лізу.
Помнік лэнд-лізу ў Фэарбэнксе (Аляска) ў гонар дастаўкі амэрыканскіх самалётаў Савецкаму Саюзу па Паўночна-Заходнім этапе

.]]

Амэрыканскія пастаўкі ў СССР падзеленыя на наступныя фазы:

  • «да-лэнд-лізавыя» з 22 чэрвеня 1941 да 30 верасьня 1941 (аплочваныя золатам і мінэраламі)
  • першы пратакольны пэрыяд з 1 кастрычніка 1941 да 30 чэрвеня 1942 (падпісаны 7 кастрычніка 1941)[20], гэтыя матэрыялы вырабляліся і дастаўляліся Вялікабрытаніяй па крэдыце ЗША.
  • другі пратакольны пэрыяд з 1 ліпеня 1942 да 30 чэрвеня 1943 (падпісаны 6 кастрычніка 1942)
  • трэці пратакольны пэрыяд з 1 ліпеня 1943 да 30 чэрвеня 1944 (падпісаны 19 кастрычніка 1943)
  • чацьвёрты пратакольны пэрыяд з 1 ліпеня 1944 (падпісаны 17 красавіка 1945), фармальна скончыўся 12 траўня 1945, аднак пастаўкі працягваліся дзеля вайны зь Японіяй (у якую СССР увайшоў 8 жніўня 1945) да 2 верасьня 1945 — капітуляцыі Японіі. 20 верасьня 1945 былі спыненыя ўсе пастаўкі па лэнд-лізе.

Пастаўкі зьдзяйсьняліся Арктычнымі канвоямі, па Пэрсыдзкім калідоры і празь Ціхі акіян. Арктычны шлях быў найкарацейшы і наўпроставы, аднак і найбольш небясьпечны. Па ім у СССР паступіла 3 964 000 тонаў тавараў; 7% згінулі, астатнія 93% былі дастаўленыя[21]. Гэты аб’ём склаў 23% усяе ваеннае дапамогі СССР. Пэрсыдзкі калідор быў найдаўжэйшым і ня дзейнічаў да сярэдзіны 1942 року. Пасьля гэтага па ім паступіла 4 160 000 тонаў рэчаў, 27% ад агульнае колькасьці[21]. Урэшце, Ціхаакіянскі маршрут быў адчынены ў жніўні 1941, аднак з пачаткам ваенных дзеяньняў між Японіяй і ЗША дастаўка па ім ускладнілася. Паколькі Японія і СССР вытрымлівалі палітыку нэўтралітэту, дастаўкі адбываліся толькі савецкімі караблямі і толькі невайсковых тавараў[22]. Тым ня меней, гэткім чынам паступілі 8 244 000 тон тавараў, 50% агульнае колькасьці[21].

БМ-13Н «Кацюша» на базе лэнд-лізнага Studebaker US6 у маскоўскім музэі Вялікай Айчыннай вайны.

Агульны кошт матэрыялаў, пастаўленых ЗША па лэнд-лізе, склаў $11 мільярдаў: больш за 400 000 джыпаў і грузавікоў; 12 000 адзінак бранятэхнікі (у тым ліку 7000 танкаў, каля 1386[23] зь якіх былі M3 Lee і 4102 — M4 Sherman)[24]; 11 400 самалётаў (зь іх 4719 Bell P-39 Airacobra)[25]; 1,75 мільёнаў тонаў харчаваньня.

з 1 кастрычніка 1941 року да 31 траўня 1945 ЗША паставілі Савецкаму Саюзу наступнае: 427 284 грузавікі, 13 303 баявых машынаў, 35 170 матацыклаў, 2328 артылерыйскіх прыладаў, 2 670 371 тонаў нафтапрадуктаў, 4 478 116 тонаў харчовых прадуктаў (тушонкі, цукру, мукі, солі й інш.), 1911 паравозаў, 66 дрызінаў, 9920 вагонаў-плятформаў, 1000 вагонаў-самазвалаў, 120 вагонаў-цыстэрнаў, 35 цяжкіх грузавых вагонаў. Пастаўленае ўзбраеньне (боепрыпасы, артылерыйскія снарады, міны, выбуховыя прылады) складалі 53% агульнай вытворчасьці ЗША[14]. У адным выпадку з комплексу «Рывэр Руж(en)» кампаніі Ford у СССР быў цалкам перанесены завод па вытворчасьці шынаў.

Пастаўкі Вялікабрытаніі ў СССР

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Чырвоная армія ў Бухарэсьце ля бульвару Караля I з «унівэрсальным бронетранспартэрам» брытанскай пастаўкі.
Танк «Валентайн», прызначаны Савецкаму Саюзу, сыходзіць з канвэеру ў Вялікабрытаніі.

Неўзабаве па нападзе Нямеччыны на СССР з Брытаніі праз Арктыку выправіўся першы ангельскі канвой з дапамогай, які ў верасьні дасягнуў Мурманску. Ён прывёз 40 летакоў Hawker Hurricane і 550 мэханікаў і пілётаў 151-й каралеўскай эскадральлі(en) дзеля неадкладнага пачатку баявых вылетаў і трэніроўкі савецкіх пілётаў. У лістападзе брытанцы вярнуліся на радзіму пасьля эскартаваньня савецкіх бамбавікоў, страціўшы адзін самалёт у абмен на 14 зьбітых нямецкіх і завяршыўшы трэніроўку савецкіх пілётаў і мэханікаў. Гэта быў першы з гэтак званых Арктычных канвояў у Мурманск і Архангельск; назад караблі везьлі золата, якім СССР разьлічваўся з ЗША.

У канцы 1941 року пастаўкі танкаў «Матыльда», «Валентайн» і «Тэтрарх» складалі толькі 6,5% агульнай танкавае моцы Савецкага Саюзу, аднак дзеля брытанскіх сярэдніх і цяжкіх танкаў у Чырвонай арміі дасягнула 25%[26][27]. Ужо 20 лістапада 1941 року брытанскія танкі ў складзе 138-га асобнага танкавага батальёну ўзялі ўдзел у бітве на Валжанскім вадасховішчы[28], а пад Масквой іхняя дзеля ў агульнай колькасьці цяжкіх і сярэдніх танкаў у сьнежні 1941 року склала ад 30 да 40%[29][30]

Зьнішчаны брытанскі Mk III «Valentine» ў СССР (студзень 1944).

Вялікая колькасьць «Чэрчыляў», «Матыльдаў» ды «Валентайнаў» была пастаўленая ў СССР разам з амэрыканскімі «M3 Lee» пасьля таго, як яго адклікалі з Афрыканскага фронту, спынілі вытворчасьць (1942) і вывелі з брытанскіх войскаў (1943)[31]. «Чэрчылі», дастаўленыя арктычнымі канвоямі, удзельнічалі ў бітвах пад Ленінградам і Курскам[32][33], а тыя, што прыйшлі пэрсыдзкім калідорам, ваявалі на Каўкаскім фронце. З чэрвеня 1941 да траўня 1945 пастаўкі Вялікабрытаніі ў СССР склалі:

  • >3000 «Ўраганаў»
  • >4000 іншых летакоў
  • 27 караблёў
  • 5218 танкаў
  • >5000 супрацьтанкавых гарматаў
  • 4020 машын хуткай дапамогі і грузавых аўтамабіляў
  • 323 браневікоў
  • 2560 унівэрсальных бронетранспартэраў
  • 1721 матацыкль
  • авіяцыйныя рухавікі коштам £1,15 мільярдаў
  • 600 радараў і гідралякатараў
  • сотні карабельных гарматаў
  • 15 мільёнаў пар ботаў

Разам з харчаваньнем і мэдыкамэнтамі агульная вага паставак склала 4 млн тонаў. У адпаведнасьці з Ангельска-савецкім пагадненьнем пра вайсковыя пастаўкі 27 чэрвеня 1942 уся вайсковая дапамога Вялікабрытаніі Савецкаму Саюзу ў часе вайны аказвалася бескаштоўна[34].

Адваротны лэнд-ліз

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Пастаўкі абсталяваньня і паслугаў у Злучаныя Штаты Амэрыкі называліся адваротным лэнд-лізам. Хаўрусьнікі перадалі ЗША матэрыялаў на суму $8 мільярдаў, 90% зь якіх прыходзілася на дзелю Брытанскай імпэрыі[35]. Сярод паставак былі санітарная машына Austin K2/Y, брытанскія авіяцыйныя сьвечы запальваньня для Boeing B-17 Flying Fortress[35], маторныя баркасы Fairmile B канадзкай вытворчасьці дзеля проціпадводнай вайны, фотаразьведвальныя летакі Mosquito ды індыйскія нафтапрадукты[36]. Аўстралія і Новая Зэляндыя пастаўлялі амэрыканскім войскам на Ціхім акіяне харчаваньне[35][37]. Дапамога ад СССР, хоць і была мізэрнай у параўнаньні з гэтым, аднак уключала 300 000 тонаў хрому і 32 000 тоны манганавай руды, а таксама драўніну, золата і плятыну[38].

Канадзкія пастаўнікі хаўрусьнікам

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Асноўны артыкул: Мільярдны падарунак і ўзаемадапамога

Менш вядомыя ў гісторыі факты паставак па лэнд-лізе Вялікабрытаніяй ды ейнымі дамініёнамі і калёніямі.

«Канадзкай вэрсіяй» лэнд-лізу была «Ўзаемадапамога»[39]. Цягам вайны Канада перадала ў дарунак Брытаніі рэчаў на суму $3,5 мільярды плюс безадсоткавы крэдыт у $1 мільярд; гэтыя грошы Вялікабрытанія скарыстала на набыцьцё харчаваньня і ваенных аснадаў[40][41][42]. Адразу па вайне Канада таксама дала ў доўгатэрміновую пазыку Вялікабрытаніі $1,2 мільярды; сплачаныя яны былі да 2006 року[43]

Дзеля хуткага перакіданьня брытанскіх зьнішчальнікаў і бамбавікоў Вялікабрытанія перадала па лэнд-лізе Канадзе авіябазу Каралеўскіх ВПС «Гандэр»(en) ў міжнародным аэрапорце «Гандэр»(en) на 99 гадоў[44]. Калі Ньюфаўндлэнд у 1949 року стаў дзясятай правінцыяй Канады, авіябаза стала непатрэбнай.

Таксама Рузвэльт дазволіў дзеля паставак у Вялікабрытанію, Кітай і Савецкі Саюз па лэнд-лізе набываць неабходныя матэрыялы ў Канадзе, хоць большасьць паставак, вядома, складалі тавары амэрыканскай вытворчасьці[45].

Пагашэньні

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Кангрэс не дазваляў пастаўкі ў падарунак пасьля канчатковай даты дзеяньня лэнд-лізу, таму ЗША брала за іх аплату, хоць і з 90% зьніжкай. 2 верасьня 1945, калі дамова лэнд-лізу была перарваная, у Вялікабрытаніі ці ў дарозе яшчэ заставаліся недастаўленыя тавары, некаторыя зь якіх Вялікабрытанія хацела пакінуць сабе ў паваенны пэрыяд. У 1946 року між Брытаніяй і ЗША была заключаная яшчэ адна дамова лэнд-лізу. Рэчы, якія засталіся ў Вялікабрытаніі, былі прададзеныя за 10% намінальнага кошту, а выплаты былі разьбітыя на 50 штогадовых плацяжоў з 1951 року і зь пяцьцю гадамі адтэрміноўкі пры 2%-й стаўцы[46]. Апошні плацёж сумаю $83,3 мільёны (£42,5 мільёны) адбыўся 29 сьнежня 2006 (з улікам дазволеных пяці гадоў адтэрміноўкі і аднаго звыш).

ЗША не найстойвала на сплаце пазыкаў з боку СССР, хоць гэта і прадугледжвала безадсоткавая дамова лэнд-лізу. Ад СССР паводле ўмоваў зваротнага лэнд-лізу ЗША атрымала пастаўкі на суму $2 млн, пераважна ў форме пасадкі, абслугоўваньня і запраўкі транспартных судзінаў; таксама ў ЗША паступіла пэўная частка станкоў і рэдкіх мінэралаў. Па сканчэньні вайсковых дзеяньняў ЗША запатрабавала ў пагашэньне $1,3 млрд, але атрымала ад СССР толькі $170 млн. Спрэчка заставалася неразьвязанай да 1972 року, калі ЗША прынялі прапанову СССР сплаціць $722 млн за пастаўкі зерня з ЗША і сьпісаньнем рэшты доўгу. У вайну СССР паставіў невядомую колькасьць рэдкіх мінэралаў як сродак безадсоткавага пагашэньня лэндлізу, частка гэтых паставак была перахопленая немцамі. У траўні 1942 року быў патоплены HMS Edinburgh, які перавозіў 4,5 тоны савецкага золата для скарбніцы ЗША. У чэрвені 1942 на шляху з канадзкага Галіфаксу ў Нью-Ёрк быў патоплены SS Port Nicholson, які меркавана перавозіў савецкую плятыну, золата і прамысловыя дыямэнты[47].

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ Ebbert, Jean, Marie-Beth Hall & Beach, Edward Latimer. Crossed Currents. — С. 28.
  2. ^ McNeill. America, Britain and Russia. — С. 778.
  3. ^ Granatstein, J.L. Canada's War: The Politics of the Mackenzie King Government, 1939-1945. — 1990. — С. 315.
  4. ^ Crowley, Leo T. Lend-Lease // Walter Yust, ed. 10 Eventful Years. — Chicago: Encyclopædia Britannica Inc, 1947. — С. 1:520, 2:858-860.
  5. ^ Allen 1955, pp. 807—912.
  6. ^ 17 Billion Budget Drafted; Defense Takes 10 Billions // The New York Times. — 28 December 1940.
  7. ^ Briefcase 'that changed the world' (анг.) // BBC News, 5 February 2007 г. Праверана 14 верасьня 2016 г.
  8. ^ The Proximity Fuze Whose Brainchild? // United States Naval Institute Proceedings. — September 1968.
  9. ^ Kimball 1969
  10. ^ Dorris, Henry. No Vital Changes // The New York Times. — 9 February 1941.
  11. ^ Hinton, Harold B. All Curbs Downed // The New York Times. — 9 March 1941.
  12. ^ Weeks 2004, p. 24.
  13. ^ Wolfgang Schumann (et al.). Deutschland im Zweiten Weltkrieg. — 3. — Berlin: Akademie-Verlag, 1982. — С. 468.
  14. ^ а б в г Weeks 2004, p. 9.
  15. ^ Russian historian: Importance of Lend-Lease cannot be overestimated. Russia Beyond the Headlines. Праверана 14 верасьня 2016 г.
  16. ^ Hill, Alexander. The Great Patriotic War of the Soviet Union, 1941-45: A Documentary Reader. — С. 188.
  17. ^ Weeks 2004, p. 146.
  18. ^ Russia and Serbia, A Century of Progress in Rail Transport (анг.) A Look at Railways History in 1935 and Before. Open Publishing (July 2008). Праверана 9 чэрвеня 2016 г.
  19. ^ Weeks 2004, p. 107.
  20. ^ The United States at war; development and administration of the war program by the federal government. — Bureau of the Budget, 1946. — С. 82.
  21. ^ а б в Kemp p235
  22. ^ Troshina, Olga (25 сьнежня 2008) Sea routes of Soviet lend-lease (анг.). Sputnik. Праверана 15 верасьня 2016 г.
  23. ^ Zaloga (Armored Thunderbolt) p. 28, 30, 31
  24. ^ Section IIIB // Lend-Lease Shipments: World War II. — Office, Chief of Finance, War Department, 31 December 1946. — С. 8.
  25. ^ Hardesty 1991, p. 253.
  26. ^ Krivosheev G.F. Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century. — London: Greenhill Books, 1997. — 252 с. — ISBN 978-1853672804
  27. ^  Супрун, Михаил Ленд-лиз и северные конвои, 1941—1945. — М.: Андреевский флаг, 1997. — 358 с. — ISBN 5-85608-081-5
  28. ^ Secret Cipher Telegram. From: 30 Military Mission. To: The War Office. Recd 11/12/41. TNA WO 193/580
  29. ^ British “Lend-Lease” Tanks and the Battle for Moscow, November–December 1941 // The Journal of Slavic Military Studies. — Taylor & Francis, 2006. — В. 2. — Т. 19. — DOI:10.1080/13518040600697811
  30. ^  Бирюков, Николай Танки — фронту! Записки советского генерала. — Смоленск: Русич, 2005. — 57 с. — ISBN 978-5813806612
  31. ^ Rickard, J. (6 чэрвеня 2016) Medium Tank M3/ Grant/ Lee (анг.) Праверана 20 верасьня 2016 г.
  32. ^ Bocquelet, David (27 лістапада 2014) A22 Infantry Tank Mk. IV, Churchill (анг.) Tanks encyclopedia Праверана 20 верасьня 2016 г.
  33. ^ Hill, Alexander (7 сьнежня 2008) Did Russia Really Go It Alone? How Lend-Lease Helped the Soviets Defeat the Germans (анг.) HistoryNet Праверана 20 верасьня 2016 г.
  34. ^ Russia (British Empire war assistance) (анг.) Праверана 20 верасьня 2016 г.
  35. ^ а б в O. Schreiber Tenth Anniversary of Lend-Lease: How America Gave Aid to Her Allies // The Australian Quarterly. — верасень 1951. — В. 3. — Т. 23. — DOI:10.2307/20633372
  36. ^ Roosevelt, Franklin D. (11 лістапада 1943) Report to Congress on Reverse Lend-Lease (анг.) Праверана 26 верасьня 2016 г.
  37. ^  Baker, J. V. T. War Economy. — Wellington: Historical Publications Branch, 1965.
  38. ^ Чаплыгин, Андрей Значение ленд-лиза для СССР (рас.) Праверана 26 верасьня 2016 г.
  39. ^ B. Muirhead. Development of Postwar Canadian Trade Policy: The Failure of the Anglo-European Option. — McGill-Queen’s Press — MQUP, 1992. — С. 180.
  40. ^ Granatstein 1990, pp. 194, 315.
  41. ^ C.P. Stacey, and Norman Hillmer, ed. Second World War (WWII) (анг.) The Canadian Encyclopedia Праверана 28 верасьня 2016 г.
  42. ^ Robert B. Bryce. Canada and the Cost of World War II: The International Operations of Canada’s Department of Finance, 1939—1947. — 2005. — № 7.
  43. ^ Thornton, Philip (29 сьнежня 2006) Britain pays off final instalment of US loan - after 61 years (анг.) Праверана 28 верасьня 2016 г.
  44. ^ Stacey 1970, pp. 361, 374, 377.
  45. ^ Stacey 1970, p. 490.
  46. ^ Kindleberger 1984, p. 415.
  47. ^ http://www.telegraph.co.uk/history/world-war-two/90562/Treasure-hunters-find-3-billion-in-platinum-on-sunken-WW2-British-ship.html(недаступная спасылка)

Літаратура

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  • Allen, H.C. Britain and the United States. New York: St. Martin’s Press, 1955.
  • Allen, R.G.D. «Mutual Aid between the US and the British Empire, 1941—5». Journal of the Royal Statistical Society, Volume 109, No. 3, 1946, pp. 243-277, online in JSTOR
  • Black, Conrad. Franklin Delano Roosevelt, Champion of Freedom. New York: Public Affairs, 2003. ISBN 1-58648-184-3.
  • Bryce, Robert B. Canada and the Cost of World War II: The International Operations of Canada’s Department of Finance, 1939—1947 (2005) ch 7 on Mutual Aid
  • Buchanan, Patrick. Churchill, Hitler and the Unnecessary War. New York: Crown, 2008. ISBN 978-0-307-40515-9.
  • Campbell, Thomas M. and George C. Herring, eds. The Diaries of Edward R. Stettinius, Jr., 1943—1946. New York: Franklin Watts, Inc., 1975. ISBN 0-531-05570-1.
  • Clarke, Sir Richard. Anglo-American Economic Collaboration in War and Peace, 1942—1949. Oxford University Press, 1982. ISBN 0-19-828439-X.
  • Crowley, Leo T. «Lend Lease» in Walter Yust, ed. 10 Eventful Years, 1937—1946 Chicago: Encyclopædia Britannica, 1947, pp. 858-860.
  • Dawson, Raymond H. The Decision to Aid Russia, 1941: Foreign Policy and Domestic Politics. Chapel Hill, North Carolina: University of North Carolina Press, 1959.
  • Dobson, Alan P. U.S. Wartime Aid to Britain, 1940—1946. London: Croom Helm, 1986. ISBN 0-7099-0893-8.
  • Gardner, Richard N. Sterling-Dollar Diplomacy. Oxford: Clarendon Press, 1956.
  • Granatstein, J. L. Canada’s War: The Politics of the McKenzie King Government, 1939—1945. Toronto, Ontario, Canada: Firefly Books, 1990. ISBN 0-88619-356-7.
  • Hancock, G.W. and M.M. Gowing. British War Economy (1949) pp 224-48 Official British history
  • Herring Jr. George C. Aid to Russia, 1941—1946: Strategy, Diplomacy, the Origins of the Cold War. New York: Columbia University Press, 1973. ISBN 0-231-03336-2.
  • Kemp, P. Convoy: Drama in Arctic Waters. Minneapolis, Minnesota: Book Sales Inc., 2004, First edition 1993. ISBN 978-0-78581-603-4.
  • Kimball, Warren F. The Most Unsordid Act: Lend-Lease, 1939—1941. Baltimore, Maryland: Johns Hopkins University, 1969. ISBN 0-8018-1017-5.
  • Kindleberger, Charles P. A Financial History of Western Europe. Oxford, UK: Oxford University Press, 1984. ISBN 0-19-507738-5.
  • Langer, William L. and S. Everett Gleason. «Chapters: 8-9.» The Undeclared War, 1940—1941. New York: Harper & Brothers, 1953.
  • Louis, William Roger. Imperialism at Bay: The United States and the Decolonization of the British Empire, 1941—1945. Oxford University Press, 1977. ISBN 0-19-821125-2.
  • Mackenzie, Hector. «Transatlantic Generosity: Canada’s ‘Billion Dollar Gift’ to the United Kingdom in the Second World War.» International History Review, Volume 24, Issue 2, 2012, pp. 293-314.
  • McNeill, William Hardy. America, Britain, and Russia: their co-operation and conflict, 1941—1946 (1953), pp 772-90
  • Milward, Alan S. War, Economy and Society. Harmondsworth: Pelican, 1977. ISBN 0-14-022682-6.
  • Neiberg, Michael S. Warfare and Society in Europe: 1898 to the Present. London: Psychology Press, 2004. pp. 118-119. ISBN 978-0-415-32719-0.
  • Reynolds, David. The Creation of the Anglo-American Alliance 1937—1941: A Study on Competitive Cooperation. London: Europa, 1981. ISBN 0-905118-68-5.
  • Romanus, Charles F. and Riley Sunderland. Stilwell’s Mission to China. Washington, D.C.: Office of the Chief of Military History, Dept. of the Army, 1953.
  • Sayers, R.S. Financial Policy, 1939-45. London: H.M. Stationery Office, 1956.
  • Schama, Simon. A History of Britain, Vol. III. New York: Hyperion, 2002. ISBN 978-0-7868-6899-5.
  • Sherwood, Robert E. Roosevelt and Hopkins: An Intimate History. New York: Enigma Books, 2008, First edition 1948 (1949 Pulitzer Prize winner). ISBN 978-1-929631-49-0.
  • Stacey, C.P. Arms, Men and Governments: The War Policies of Canada 1939—1945. Ottawa, Canada: The Queen’s Printer for Canada, 1970. ISBN 0-8020-6560-0.
  • Stettinius, Edward R. Lend-Lease, Weapon for Victory. New York: The Macmillan Company, 1944. OCLC 394271
  • Taylor, A. J. P. Beaverbrook. New York: Simon & Schuster, 1972. ISBN 0-671-21376-8.
  • Thorne, Christopher. Allies of a Kind: The United States, Britain and the War Against Japan, 1941—1945. Oxford, UK: Oxford University Press, 1978. ISBN 0-19-520173-6.
  • Twenty-first Report to Congress on Lend-Lease Operations, p. 25.
  • Weeks, Albert L. Russia’s Life-Saver: Lend-Lease Aid to the U.S.S.R. in World War II. Lanham, Maryland: Lexington Books, 2004. ISBN 978-0-7391-0736-2.
  • Weiss, Stuart L. The President’s Man: Leo Crowley and Franklin Roosevelt in Peace and War. Carbondale, Illinois: Southern Illinois University Press, 1996. ISBN 0-8093-1996-9.
  • Woods, Randall Bennett. A Changing of the Guard: Anglo-American Relations, 1941—1946. Chapel Hill, North Carolina: University of North Carolina Press, 1990. ISBN 0-8078-1877-1.

Вонкавыя спасылкі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Шукаць у Wikisource Ангельская Вікікрыніца зьмяшчае арыгінальныя матэрыялы, датычныя тэмы гэтага артыкула:
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Лэнд-ліз&oldid=2308518»