Перайсьці да зьместу

Праўральская мова

Гэта добры артыкул. Націсьніце на выяву зоркі, каб атрымаць дадатковыя зьвесткі.
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
(Перанакіравана з «Уральская протамова»)
Уральскія мовы, лінгвістычны арэал.

Праўра́льская мова — рэканструяваная прамова для моваў у складзе ўральскае моўнае сям’і. Носьбіты мовы паводле розных ацэнак жылі ў пэрыяд з 7000 да 2000 гг. да н.э. Пашырэньне арэалу пражываньня пасьля гэтага пэрыяду стала прычынай распаду мовы. Дакладнае знаходжаньне рэгіёну-прарадзімы невядомае, існуюць розныя гіпотэзы, найбольш папулярнай на сёньня зьяўляецца вэрсія аб знаходжаньні рэгіёну ў навакольлі Ўральскай горнай сыстэмы.

Паводле традыцыйнай дрэвападобнай мадэлі праўральская мова распалася на прафіна-вугорскую і прасамадыйскую мовы. Між тым, рэканструкцыі прафіна-вугорскае мовы слаба адрозьніваюцца ад рэканструкцыяў праўральскае мовы, а адрозьненьні паміж імі збольшага выкліканыя выкарыстаньнем розных мэтадаў рэканструкцыі, праз што, на думку некаторых дасьледчыкаў, прафіна-вугорская мова не магла быць асобнай ад праўральскай.

Іншыя рэканструкцыі распаду праўральскае мовы фіксуюць яе распад на тры галіны — фіна-пермскую, вугорскую і самадыйскую, альбо нават на большую колькасьць падобных галінаў — саамскую, прыбалтыйска-фінскую, мардоўскую, марыйскую, пермскую, вугорскую, хантыйскую, мансійскую і самадыйскую.

Гісторыя

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вугорскі лінгвіст-ураліст і самаедоляг П. Хайду меркаваў, што распад праўральскае мовы шляхам падзелу на прафіна-вугорскую і прасамадыйскую адбыўся ў пэрыяд паміж VI—IV тысячагодзьдзямі да н.э.[1] Расейскі этноляг, этнограф, этнагісторык лінгвіст і фінавугразнаўца У. Напольскіх робіць гэтую дату больш даўняй і мяркуе пра распад у пэрыяд VI—V тысячагодзьдзя да н.э.[2] Фінскі лінгвіст і спэцыяліст па ўральскіх і мангольскіх мовах Ю. Янхунэн адносіць гэты распад прыкладна на 3000 г. да н.э.[3]

Прарадзіма

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У ХІХ ст., у сувязі з гіпотэзай пра ўрала-алтайскае адзінства, прарадзіму ўральцаў шукалі ў Азіі ў раёне Саянскіх ды Алтайскіх гораў, на поўдні Сыбіры. Гэтую гіпотэзу падтрымалі, у прыватнасьці, расейскі лінгвіст і спэцыяліст па фіна-вугорскіх мовах Ф. Відэман і фінскі філёляг, дасьледчык уральскіх моваў М. Кастрэн[4][5][6].

Пазьнейшыя пошукі прарадзімы носьбітаў праўральскае мовы абапіраліся на ўласна моўныя зьвесткі. Прыкладам, у мове праўральцаў былі тэрміны для пазначэньня елкі, сыбірскага кедра, а ў прафіна-вугорскай мове — для пчалы, мёду, вожыка, паўночнага аленя, рабчыка, палятухі, гарнастая, норкі, собаля, куніцы, асятра, сьцерлядзі, дуба, вяза, арабіны і жалеза. Гэтыя факты далі падставу дасьледчыкам вылучыць канцэпцыю пра эўрапейскую лякалізацыю прарадзімы ўральцаў, памясьціўшы яе паміж сярэдняй Волгай і Ўралам[4][6].

Фінскія й эстонскія лінгвісты, такія як Э. Ітканэн, П. Арыстэ, А. Ёкі, прапанавалі канцэпцыю, паводле якой праўральская прарадзіма распасьціралася ад Балтыйскага мора да Ўральскай горнай грады[4][6].

Уласную гіпотэзу стварыў П. Хайду, згодна зь якой уральская прарадзіма месьцілася ў Заходняй Сыбіры. Гэтая гіпотэза грунтавалася на падставе таго, што праўральскай мове былі вядомыя абазначэньні для елкі, сыбірскага кедра і піхты, а прафіна-вугорскай — таксама лістоўніцы і вяза[4][6].

Асаблівую значнасьць пры пошуках прарадзімы ўральцаў набываюць тэрміны для пазначэньня дрэваў. Расейскі філёляг Ю. Норманская рэканструюе больш назваў для праўральскае мовы, чым Хайду, а менавіта: *soksV / *saksV / *sɛ̮ksV («сыбірскі кедр»), *jäwV («сасна звычайная»), *ńulkV («піхта сыбірская, елка»), *kuse / *kose («елка»), *paje, *sVwV («вярба»), *pojV («асіна»), *kojwa («бяроза»), зь меншай ступеньню надзейнасьці — *tojma («дуб»), *lelpä («вольха»), *śVmV («ліпа»)[6].

Гіпотэзы вышэйшай роднасьці

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У 1836 годзе нямецкім філёлягам, усходазнаўцам і лінгвістам В. Шотам была высунутая гіпотэза ўрала-алтайскае роднасьці, якая пазьней была падтрыманая Ф. Відэманам і М. Кастрэнам. Гіпотэза засноўвалася на шматлікіх сыходжаньнях уральскіх і алтайскіх моваў у сынтаксісе (адсутнасьць дзеяслова «мець»), марфалёгіі (аглютынацыйнасьць, наяўнасьць прыналежных суфіксаў, канчаткі некаторых склонаў), фанэтыцы (гармонія галосных, адсутнасьць спалучэньня некалькіх зычных у пачатку словаў) і лексыцы[7][8].

Разам з тым, у ХІХ ст. была высунутая інда-ўральская гіпотэза, згодна зь якой уральскія мовы зьвязваліся з індаэўрапейскімі. Гэтая гіпотэза заснаваная на падабенстве асабістых займеньнікаў і лексычных паралеляў між абедзьвюма сем’ямі. Падтрымлівалася мовазнаўцамі Б. Коліндэрам, А. Ёкі, Б. Чопам[2][8][9].

Пазьней гэтыя гіпотэзы ўвайшлі ў склад настратычнае гіпотэзы, высунутай у 1903 годзе дацкім лінгвістам Х. Пэдэрсэнам, у наступным разьвітую У. Іліч-Сьвітычам[10].

Часам у склад настратычнае гіпотэзы ўключаюць чукоцка-камчацкія мовы, цераз што ўзьнікае падстава для спробаў усталяваньня роднасьці ўральскіх моваў і з гэтай моўнай сям’ёй. Так, чэскі навукоўца В. Блажак налічвае 113 лексычных паралеляў паміж чукоцка-камчацкімі і ўральскімі мовамі[11].

Існуюць спробы аб’яднаньня ўральскіх моваў зь юкагірскімі, у выніку чаго абедзьве сям’і ўтвараюць урала-юкагірскую макрасям’ю. Найпаўней гэтая канцэпцыя была распрацаваная, у прыватнасьці, у працах расейскай лінгвісткі І. Нікалаевай. Тым ня менш, гіпотэза крытыкавалася вугорскім мовазнаўцам К. Рэдэі, аднак яго аргумэнты У. Напольскіх адзначае як слабыя[2]. Адзначаецца падабенства сыстэмы склонаў юкагірскіх моваў з паўночнасамадыйскімі, загаднага ладу — з паўднёвасамадыйскімі, а таксама паралелі ў дзеяслоўным словаўтварэньні, каранёх займеньнікаў і лексыцы[8].

Існуюць канцэпцыі, згодна зь якімі ставяцца спробы аб’яднаць уральскія мовы з эскімоска-алеуцкімі, пэнутыйскімі мовамі, а таксама з мовамі на-дэнэ, якія, аднак, зьяўляюцца менш абгрунтаванымі[2][8].

Распаўсюджаньне ўральскіх, алтайскіх і юкагірскіх моваў у Эўразіі
Распаўсюджаньне ўральскіх, алтайскіх і юкагірскіх моваў у Эўразіі

Носьбіты

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Фінскі лінгвіст і, у прыватнасьці, спэцыяліст па саамскіх мовах П. Самалахці называе лічбу колькасьці носьбітаў праўральскае мовы прыкладна ў 100 тыс. чал., якія пры гэтым былі падзеленыя на групы ў 200 — 300 чал. Гэтыя людзі займаліся паляваньнем, рыбалоўствам і зьбіральніцтвам[12]. На думку П. Хайду, праўральцаў налічвалася толькі некалькі дзясяткаў тыс.[4] Ю. Янхунэн падае адзнаку ў некалькі тыс. чал.[3]

Хутчэй за ўсё, праўральцы належалі да ўральскае расы[2]. Сярод уральскіх народаў найбольш распаўсюджанай гаплягрупай зьяўляецца N2-E[13].

Лінгвістычная характарыстыка

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Фанэтыка, фаналёгія

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Як і пры рэканструкцыі праіндаэўрапейскае мовы, праўральскія рэканструкцыі выкарыстоўваюць сваю ўласную сыстэму запісу (замест IPA). У гэтым артыкуле выкарыстоўваецца г.зв. уральскі фанэтычны альфабэт, пасьля якога ў дробавых знаках ідуць адпаведнікі паводле IPA.

  • Галосныя:

Для праўральскае мовы быў уласьцівы сынгарманізм і вялікі інвэнтар галосных гукаў — гэтак жа, як у сучасных фінскай ды эстонскай.

Існуюць дзьве рэканструкцыі праўральскага вакалізму ў першым складзе — паводле нямецкага мовазнаўцы, этнографа й фальклярыста В. Штайніца ды спэцыяліста ў фіна-вугорскім мовазнаўстве Э. Ітканэна[1].

Паводле Штайніца[1]:

Пярэдняга
шэрагу 		Непярэдняга
Нелябіялізаваныя Лябіялізаваныя
Верхняга
ўздыму 		i /i/ ï /ɯ/ u /u/
Сярэдняга
ўздыму 		e /e/ o /o/
Ніжняга
ўздыму 		ä /a/ å /ɑ/ ɔ /ɒ/

Апрача гэтага, паводле Штайніца рэканструюцца тры рэдукаваныя галосныя: ĭ, ǚ, ǔ[1]. Увесь набор галосных мог узьнікаць толькі ў першым складзе.

Паводле Ітканэна[1]:

Пярэдняга
шэрагу 		Задняга
шэрагу
Нелябіялізаваныя Лябіялізаваныя
Верхняга
ўздыму 		i /i/ ü /y/ u /u/
Сярэдняга
ўздыму 		e /e/ o /o/
Ніжняга
ўздыму 		ä /æ/ a /ɑ/

Апрача таго, Ітканэн аднаўляе чатыры падоўжаныя галосныя: ī, ē, ō, ū[1]. На думку расейскага лінгвіста У. Дыбо, настратычны матэрыял сьведчыць на карысьць гіпотэзы Ітканэна[14].

Рэканструкцыя паводле Ю. Янхунэна[12]:

Пярэдняга
шэрагу 		Непярэдняга
Нелябіялізаваныя Лябіялізаваныя Нелябіялізаваныя Лябіялізаваныя
Верхняга
ўздыму 		i /i/ ü /y/ ï /ɯ/ u /u/
Сярэдняга
ўздыму 		e /e/ o /o/
Ніжняга
ўздыму 		ä /æ/ å /ɑ/

У ненаціскным складзе маглі ўзьнікаць толькі галосныя *i, *ï, *ä, *å[12]. Часам замест *ï рэканструюецца галосная сярэдняга ўздыму *ë /ɤ/, замест *a — галосная задняга шэрагу *å /ɒ/[15]. Для праўральскае мовы былі неўласьцівымі доўгія галосныя і дыфтонгі, аднак у межах аднаго складу магла існаваць пасьлядоўнасьць галоснага й паўгалоснага (напр., *äj).

Праўральская мова характарызавалася сынгарманізмам. У адным слове, у выпадку, калі яно не было складаным, маглі прысутнічаць толькі галосныя пярэдняга або непярэдняга шэрагу[12].

Тым ня менш, на думку іншых дасьледчыкаў інвэнтар галосных гукаў у праўральскай быў даволі маленькім.

  • Зычныя:

Зычныя ў праўральскай мове[12]:

Выбухныя Афрыкаты Сьпіранты Насавыя Лятэральныя Паўгалосныя Дрыжачыя
Губныя p m w
Зубныя t c (t͡s) s, d (ð) n l r
Палятальныя ś (sʲ), ď (ðʲ) ń (nʲ) j
Вэлярныя k x ŋ

Апрача гэтага набору зычных, часам рэканструююць *ć (t͡sʲ), *č (t͡ʃ)[16], *ľ (lʲ)[4], *š (ʃ)[17].

Няпоўнасьцю зразумелы тып *x. Мяркуецца, што ён мог быць вэлярным сьпірантам (глухім або звонкім) альбо лярынгальным сьпірантам[18]. У прыватнасьці, для яго меркаваліся ролі фанэмаў [x], [ɣ], [ɡ] або [h]. Ю. Янхунэн не паказвае дакладнага пункту гледжаньня наконт гэтага пытаньня[19], дапускаючы нават разьмяшчэньне галоснага на гэтым месцы. *x мае некаторыя падабенствы з прыродай індаэўрапейскіх лярынгальных зычных, зь якіх ён мог быць запазычаным. Гэтая фанэма рэканструюецца некаторымі дасьледчыкамі ў канчатках унутрыкаранёвых складоў, дзе пазьней адбыўся пераход у падоўжаныя галосныя. Гэты пераход найлепш захаваўся ў прыбалтыйска-фінскіх мовах і самадыйскіх мовах (у самадыйскіх — як пасьлядоўнасьць галосных, напрыклад, *åə). Між тым, падобныя карэляцыі не зьяўляюцца дакладна ўстаноўленымі, праз што існуюць альтэрнатыўныя гіпотэзы ўзьнікненьня падобных пераходаў[20]. *x таксама рэканструюецца ў сярэдзіне словаў: у прыбалтыйска-фінскіх мовах ён разьвіўся ў падоўжаныя галосныя, аднак у іншых галінах ён мае дакладныя зычныя рэфлексы (саам. *k, мард. *j, вугорск. *ɣ).

Да некаторых сумневаў схільная прырода зычнага гуку *δ´. Традыцыйна ён разглядаецца як паляталізаваны аналяг звонкага зубнога фрыкатыва *δ ([ðʲ]), аднак для такога пункту гледжаньня няма пацьверджаньняў у сучасных уральскіх мовах. У якасьці другога варыянту можа рэканструявацца палятальны фрыкатыў [ʝ] або палятальны дрыжачы накшталт чэскага ř[21]. Вугоразнаўцам Ласла Хонці была высунутая рэканструкцыя зь лятэральнымі фрыкатывамі [ɬ], [ɬʲ] для *δ, *δ´[22].

Некаторымі дасьледчыкамі рэканструюцца зычныя *ć, *š, *ĺ, аднак іх існаваньне даводзіцца толькі малой колькасьцю доказаў і падтрымліваецца ня ўсімі лінгвістамі. Самалахці адзначае[23], што нягледзячы на знаходжаньне *ć у пермскіх, вугорскай і обска-вугорскіх мовах, існуе вельмі мала доказаў, якія сьведчылі б на карысьць агульнай этымалёгіі *ć або *ś ва ўсіх згаданых мовах.

Найчасьцейшымі зычнымі былі выбухныя. Так, самым частым зычным у праўральскім быў *k, на другім месцы *p, *t займаў чацьвертае месца. З пункту гледжаньня настратычнае гіпотэзы, гэта зьвязана з супадзеньнем у адной сэрыі праўральскіх глухіх трох сэрыяў зычных пранастратычнае мовы. Гэта спрычынілася да вялікае колькасьці амонімаў у праўральскай[24].

Для праўральскае мовы рэканструюецца чаргаваньне ступеняў, якое, хутчэй за ўсё, выражалася ў аляфанічным азванчэньні выбухных зычных: [p] ~ [b], [t] ~ [d], [k] ~ [g][25].

  • Структура словаў:

Фаналягічная структура слова ў праўральскай мове адпавядала наступнай схеме: (C)V(C)CV((C)C(V)), дзе C — зычны, а V — галосны. Уласна корань складаўся звычайна з аднаго або двух складоў і заўсёды сканчаўся на галосны, маючы структуру CV, (C)V(C)CV. Суфікс мог складацца з аднаго зычнага або цэлага складу[26].

  • Прасодыя:

Як і ў большасьці сучасных уральскіх моваў, у праўральскай мове галоўны націск прыпадаў на першы склад, дадатковыя націскі — на трэці ды пяты[12].

Марфалёгія

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Праўральская мова належала да аглютынацыйных моваў, характарызавалася намінатыўным ладам.

Назоўнік зьмяняўся паводле шасьці склонаў, дзеяслоў — паводле асобы, ліку, часу ды ладу. Адзначаецца тры лікі: адзіночны, множны і парны. Род не адрозьніваўся, што захавалася і ў сучасных уральскіх мовах.

Валоданьне ўказвалася пры дапамозе прыналежных суфіксаў, прыналежныя займеньнікі не існавалі.

  • Назоўнік:

Назоўнік у праўральскай мове зьмяняўся паводле ліку, склону і асобы[16].

У мове мелася як мінімум шэсьць склонаў — тры граматычныя й тры мясцовыя[16][27]:

Назоўны (без паказчыку). Пазначаў суб'ект і нявызначаны аб'ект;
Родны (*-n). Меў прыіменную ды прыдзеяслоўную функцыі;
Вінавальны (*-m). Пазначаў вызначаны аб'ект;
Мясцовы (*-nA). Меў мясцовае значэньне;
Адкладальны (*-tA, -tI). Меў партытыўную функцыю і функцыі параўнаньня;
Лятыўны (*-k, -ŋ, -ć, -ń). Меў алятыўнае ды трансьлятыўнае значэньні.

Рэканструюцца два паказчыкі множнага ліку: *-t, *-i. На думку П. Хайду, першы выкарыстоўваўся ў дзейніку й выказьніку, а другі ва ўскосных склонах імёнаў. Для парнага ліку аднаўляецца паказчык -ka / *-kä[4].

Для ўральскіх моваў характэрная наяўнасьць прыналежных суфіксаў, якія выражаюць прыналежнасьць да будзь-якой асобы. У праўральскай мове гэтыя суфіксы былі энклітыкамі, якія ставіліся пасьля назоўніку. Аднаўляюцца наступныя прыналежныя суфіксы: *-mV, *-me (для першай асобы), *-tV, *-te (для другой), *-sV, *-se (для трэцяй)[27].

Прыметнікі не адрозьніваліся ад назоўнікаў з марфалягічнага пункту гледжаньня[16].

  • Лічэбнік:

Зь лічэбнікаў для праўральскае мовы атрымліваецца рэканструяваць толькі *kekta («два») і *witi («пяць»)[3].

  • Займеньнік:

Для праўральскае мовы аднаўляюць наступныя займеньнікі: *minä / *menä («я»), *mä («мы»), *tinä / *tenä («ты»), *ti / *te («вы»), *ći / *će, *e, *tä («гэты»), *to, *u / *o («той»), *ke / *ki, *ku / *ko («хто»), *-mɜ («хто»)[27].

  • Дзеяслоў:

Дзеяслоў характарызаваўся катэгорыямі асобы, ліку, ладу й часу. На думку шматлікіх уралістаў, на праўральскі час узыходзіць існае ў многіх уральскіх мовах (вугорскай, обска-вугорскіх, паўночнасамадыйскіх, мардоўскіх) г.зв. суб’ектнае (нявызначанае) спражэньне: пры гэтым форма трэцяй асобы адзіночнага ліку ў суб’ектным спражэньні ня мела канчатку, а ў аб’ектным — мела: гэты канчатак, які супадае з пасэсіўным іменным канчаткам трэцяй асобы адзіночнага ліку, указвае на наяўнасьць пры дзеяслове вызначанага прамога дапаўненьня[28]. Напрыклад, у мансійскай мове: toti («нясе»), totite («нясе гэта»)[29]. У першай і другой асобе гэтае адрозьненьне на прамоўным узроўні адсочваецца ня ўсюды, і канчаткі першай і другой асобаў аб’ектнага спражэньня ў розных мовах узыходзяць да розных фармантаў. У некаторых мовах таксама назіраецца лік і, радзей, асоба аб’екту: напрыклад, у мансійскай — totite («нясе гэта»; аб’ект у адзіночным ліку), totijaɣe («нясе іх абодвух»; аб’ект у парным ліку), totijane («нясе гэтыя»; аб’ект у множным ліку). Гэтая асаблівасьць, хутчэй за ўсё, прадстаўляе сабой інавацыю асобных моваў (обска-вугорскія, самадыйскія, мардоўскія)[26].

Для праўральскага дзеяслова аднаўляюцца тры лады: абвесны (ня меў паказчыку), загадны (з паказчыкам *-k-), умоўны (з паказчыкам *-ne- або *-nek-)[4][27].

Рэканструюецца паказчык мінулага часу *-ś. Апрача таго, існуе гіпотэза, паводле якой час дзеясловаў вызначаўся кантэкстам і залежаў ад віду дзеяслова[4].

Сынтаксіс

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Будова сказу ў праўральскай мове звычайна падпарадкоўваўся схеме SOV: дзейнік — дапаўненьне — выказьнік[16].

Лексыка

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Для праўральскае мовы рэканструюецца даволі малая колькасьць лексэмаў: прыкладна 400—500 словаў[30]. Гэта зьвязана з тым, што для ўпэўненага ўстанаўленьня лексэмы як праўральскай гэтая лексэма мусіць фіксавацца як у фіна-вугорскіх, так і ў самадыйскіх мовах. Як адзначае П. Самалахці, дакладна адноўленыя Ю. Янхунэнам 130 лексэмаў складаюць толькі 4—5% ад агульнае колькасьці каранёў прамовы[12].

Рэканструкцыя праўральскае лексыкі дае мажлівасьць дазнацца пра лад жыцьця носьбітаў праўральскае мовы, а сама рэканструяваная лексыка супадае з прыладамі чалавека пэрыяду мэзаліту. Так, вядома, што яе носьбіты займаліся рыбалоўствам ды паляваньнем. Рыбу або дзічыну спажывалі сырою або гатавалі ў гаршчках. З жывёлаў носьбітам мовы былі знаёмыя паўночны алень, собаль, куніца, вавёрка, заяц, курапатка, крумкач, зьмяя. Паляваньне ажыцьцяўлялася з дапамогай лука й стрэлаў. Перасоўваліся на лодках, лыжах і санях. Адзеньне шылася са скураў, інструмэнты вырабляліся з каменьня, костак і драўніны з дапамогай клею і сухажыльляў[4]. Жывёлагадоўля, земляробства і мэталюргія праўральцам былі невядомыя[2].

Нідэрляндзкі лінгвіст-кельтоляг Пэтэр Схрэйвэр выказаў меркаваньне, што некаторыя словы як у індаэўрапейскіх, так і ва ўральскіх мовах зьяўляюцца запазычаньнямі са зьніклых моваў Паўночнай Эўропы, напрыклад, назва жаўрука — лац. alauda (прыйшло праз гальскую мову, якая належала да кельцкіх), ст.-анг. lāwerce, фін. leivonen[31].

Гісторыя дасьледаваньняў

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Першае апісаньне параўнальна-гістарычнае фанэтыкі ўральскіх моваў належыць вугорскаму лінгвісту І. Халасу[4]. Гэтая праца была працягнутая фінскім мовазнаўцам, фальклярыстам і этнолягам Х. Паасанэнам у працы Beiträge zur finnischugrich-samojedischen Lautgeschichte (1912—1917 гг.)[32]. Цягам доўгага часу найбольш распрацаванымі галінамі гістарычнае ўралістыкі былі этымалёгія і параўнальна-гістарычная фанэтыка. У 1940-я гады да ўралістыкі былі прыцягнутыя прынцыпы структурнае лінгвістыкі, якія грунтаваліся на больш сыстэмным падыходзе да дасьледаваньня мовы[4].

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ а б в г д е Хайду П. Уральские языки // Языки мира. Уральские языки. — М.: Наука, 1993. — С. 207-211. — ISBN 5-02-011069-8
  2. ^ а б в г д е Напольских В. В. Введение в историческую уралистику. — Ижевск: УИИЯЛ УрО РАН, 1997. — С. 121-124, 143-149, 164-165, 167, 178-179. — ISBN 5-7691-0671-9
  3. ^ а б в Janhunen J. 258 // Proto-Uralic — what, where, and when? // The Quasquicentennial of the Finno-Ugrian Society. — 2009. — С. 67. — ISBN 978-9-5256-6711-0, ISBN 978-9-5256-6712-7
  4. ^ а б в г д е ё ж з і к л Хайду П. Уральские языки и народы. — М.: Прогресс, 1985. — С. 144-145, 146-148, 148-152, 155-164, 170, 176-179, 206, 234-236, 239-240, 240-243, 355-356, 364-367.
  5. ^ Гуя Я. Прародина финно-угров и разделение финно-угорской этнической общности // Основы финно-угорского языкознания. — М.: Наука, 1974. — С. 31.
  6. ^ а б в г д Норманская Ю. В. Реконструкция названий растений в уральских языках и верификация локализации прародин уральских языков (прауральского, прасамодийского, прафинно-угорского, прафинно-пермского, праугорского, прафинно-волжского). — Аспекты компаративистики. — 2008 Т. 3. — С. 712, 712-715, 715-716, 716-718, 719. — ISBN 5-7281-0903-9, ISBN 978-5-7281-0903-7
  7. ^ Рясянен М. № 1 // Об урало-алтайском языковом родстве. — Вопросы языкознания. — 1968. — С. 43-49.
  8. ^ а б в г Collinder B. An Introduction to the Uralic Languages. — Berkeley — Los Angeles: University of California Press, 1965. — С. 30, 30-34, 34.
  9. ^ Редеи К. Древнейшие индоевропейские заимствования в уральских языках. — Балто-славянские исследования 1988-1996. — 1997. — С. 143-144.
  10. ^ Иллич-Свитыч В. М. Опыт сравнения ностратических языков. — М.: УРСС, 2003. — С. 44. — ISBN 5-354-00173-0
  11. ^ Blažek V. Chukcho-Kamchatkan and Uralic: lexical evidence of their genetic relationship. — Аспекты компаративистики. — 2007 Т. 2. — С. 197-213. — ISBN 978-5-7281-0903-7
  12. ^ а б в г д е ё Sammallahti P. Historical phonology of the Uralic languages, with special reference to Samoyed, Ugric, and Permic. — The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences. — Leiden: Brill, 1988. — С. 480-482.
  13. ^ Rootsi S., Zhivotovsky L., Baldovič M., Kayser M., Kutuev I., Khusainova R., Bermisheva M., Gubina M., Fedorova S., Ilumäe A.-M., Khusnutdinova E., Voevoda M., Osipova L., Stoneking M., Lin A., Ferak V., Parik J., Kivisild T., Underhill P., Villems R. 15 // A counter-clockwise northern route of the Y-chromosome haplogroup N from Southeast Asia towards Europe. — European Journal of Human Genetics. — 2007. — С. 204-211.
  14. ^ Дыбо В. А. Об уральском вокализме. — Материалы конференции по сравнительно-исторической грамматике индоевропейских языков. — 1972. — С. 35.
  15. ^ Janhunen 1981a ст. 24-25
  16. ^ а б в г д Abdonolo D. Introduction // The Uralic languages. — London — New York: Routledge, 1998. — С. 12, 18, 33.
  17. ^ Rédei K. ІХ // Uralisches Etymologisches Wörterbuch. — Budapest: Akadémiai Kiadó, 1988. — Т. І. — ISBN 963-05-3068-6
  18. ^ Janhunen J. 253 // The primary laryngeal in Uralic and beyond // Mémoires de la Société Finno-Ougrienne. — 2007. — С. 211.
  19. ^ Janhunen (1981, 2007)
  20. ^ Aikio, Ante. 264 // On Finnic long vowels, Samoyed vowel sequences, and Proto-Uralic *x. — Suomalais-Ugrilaisen Seuran toimituksia. — ISBN 0355-0230
  21. ^ Janhunen, Juha. 253 // The primary laryngeal in Uralic and beyond. — Suomalais-Ugrilaisen Seuran toimituksia, 2007.
  22. ^ László, Honti. 60 // Comments on Uralic historical phonology. — Acta Linguistica Hungarica. — Т. 1-68.
  23. ^ Sammallahti (1988)
  24. ^ Hegedűs I. ХІІІ // A Note on the Pre-Protolinguistic Background of Proto-Uralic Homonyms // Mother Tongue. — 2013. — С. 191-195.
  25. ^ Helimski, Eugene. Orationes plenariae et conspectus quinquennales // Proto-Uralic gradation: Continuation and traces - In: Congressus Octavus Internationalis Fenno-Ugristarum. — Jyväskylä: .
  26. ^ а б Janhunen J. 44 // On the structure of Proto-Uralic // Finnisch-ugrische Forschungen. — 1981. — С. 23-42, 35.
  27. ^ а б в г Raun A. Proto-Uralic Comparative, Historical Morphosyntax // The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences. — Leiden: Brill, 1988. — С. 558-562.
  28. ^ Хайду П. Уральские языки и народы / Пер. с венг. Е. А. Хелимского / под ред. К. Е. Майтинской. — М.: Прогресс, 1985. — С. 244-248.
  29. ^ Основы финно-угорского языкознания: марийский, пермские и угорские языки. М., 1976. С. 297—299.
  30. ^ Редеи К., Эрдейи И. Сравнительная лексика финно-угорских языков // Основы финно-угорского языкознания. — М.: Наука, 1974. — С. 397.
  31. ^ Schrijver P. Lost languages in Northern Europe // Early Contacts between Uralic and Indo-European: Linguistic and Archaelogical Considerations / Ch. Carpelan, A. Parpola, P. Koskikallio. — Helsinki: 2001. — С. 417-425.
  32. ^ Wickman B. The History of Uralic Linguistics // The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences. — Leiden: Brill, 1988. — С. 810.

Літаратура

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  • Janhunen, Juha. 44 // On the structure of Proto-Uralic. — Finnisch-ugrische Forschungen. — Helsinki: Société finno-ougrienne, 1981a. — С. 23-42.
  • Janhunen, Juha. 77 // Uralilaisen kantakielen sanastosta. — Journal de la Société Finno-Ougrienne. — Helsinki: Société finno-ougrienne, 1981b. — С. 219-274.
  • Sammallahti, Pekka. Historical phonology of the Uralic languages, with special reference to Samoyed, Ugric, and Permic / Denis Sinor. — The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences. — Leiden: Brill, 1988. — С. 478-554.
  • Напольских В. В. Введение в историческую уралистику. — Ижевск: УИИЯЛ УрО РАН, 1997. — С. 268. — ISBN 5-7691-0671-9
  • Норманская Ю. В. Реконструкция названий растений в уральских языках и верификация локализации прародин уральских языков (прауральского, прасамодийского, прафинно-угорского, прафинно-пермского, праугорского, прафинно-волжского) // Аспекты компаративистики. — 2008 Т. 3. — С. 679-734. — ISBN 5-7281-0903-9, ISBN 978-5-7281-0903-7
  • Хайду П. Уральские языки и народы. — М.: «Прогресс», 1985. — 430 с.
  • Collinder B. An Introduction to the Uralic Languages. — Berkeley — Los Angeles: University of California Press, 1965. — С. 167.
  • Raun A. Proto-Uralic Comparative, Historical Morphosyntax // The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences. — Leiden: Brill, 1988. — С. 555-569.
  • Sammallahti P. Historical phonology of the Uralic languages, with special reference to Samoyed, Ugric, and Permic // The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences. — Leiden: Brill, 1988. — С. 478-554.
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Праўральская_мова&oldid=2120275»