Пружаншчына пад нацысцкай акупацыяй
Пружаны былі бамбаваныя нямецкімі вайсковымі летакамі 22 чэрвеня 1941 року, у першы дзень нямецкага ўварваньня ў СССР. 23 чэрвеня нацысты акупавалі места, 10 ліпеня тут зьявілася гестапа.
Адміністрацыйнае падпарадкаваньне
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]1 жніўня быў створаны раён Пружана, які 15 жніўня ўвайшоў у склад Усходняе Прусіі[1][2], акруга Беласток. Першым цывільным раённым кіраўніком стаў Нікаляўс (ням. Nickolaus; 1 жніўня — 31 кастрычніка). Пасьля Пружана была далучаная да раёну Бельск[3].
Другая, паўднёвая частка Пружаншчыны адышла да райхскамісарыяту «Ўкраіна». Граніца праходзіла каля Аранчыцаў, а на паўднёвым захадзе ад Пружанаў — ля Чахцу і Козяга Броду[4].
Пружаны
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Першым мэрам Пружанаў пасьля ўлучэньня ў склад Усходняе Прусіі стаў немец па прозьвішчы Шумахер[5]. У студзені 1942 року мэрам Пружанаў была немка па прозьвішчы Хорн (ням. Horn), у лютым новым мэрам стаў Кошман (ням. Koschman)[6].
Гета
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Акупанты распачалі ўнікальную спробу стварыць у Пружане жыдоўскае места (ням. Judenstadt). У ліпені быў створаны юдэнрат, 20 кастрычніка паўстала жыдоўскае гета. Колькасьць насельніцтва ў ім па розных ацэнках складала ад 10[7] да 12[8] тысячаў чалавек, сярод якіх больш за 6,5 тысячаў зьвезеныя з 14 суседніх населеных пунктаў[9]. Гета было ліквідаванае ў пэрыяд з 27 па 31 студзеня 1943 року. Большасьць ягоных вязьняў былі забітыя, астатнія вывезеныя ў канцлягер Аўшвіц[10][11].
Прамысловасьць
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Дзейнічалі створаныя акупацыйнымі ўладамі каапэратывы сапожнікаў, краўцоў, зборцаў мэблі. Увесь мэтал накіроўваўся ў Нямеччыну; дзеля гэтых мэтаў была таксама разабраная пружанская вузкакалейка[6]. Дзейнічалі дзьве турмы: т. зв. «белая» і «чырвоная» (паводле колеру муроў).
На прымусовыя працы ў Нямеччыну было вывезена больш за 3 тысячы жыхароў Пружаншчыны[12].
Адукацыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Дзякуючы дзейнасьці беларускага актыву ў 1943 року быў створаны аддзел Беларускага аб’яднаньня, старшынём якога стаў Ягор Попка[13]. Арганізацыя разьмяшчалася ў будынку на рагу Царкоўнай і Гімназіяльнай вуліцаў.
У першую чаргу аддзел заняўся стварэньнем у Пружане беларускай школы, яна разьмясьцілася ў будынку былой польскай гімназіі. Напачатку была сабраная адна першая кляса, але як толькі пачаліся заняткі, раптам зьявілася столькі ахвотных, што была створаная васьміклясная школа з 450 вучнямі[13]. Настаўніцкі калектыў складаў дырэктар Янка Жэдзік з Шакуноў, 11 настаўнікаў і сакратарка канцылярыі. Усе яны былі прафэсіяналы, за выняткам некалькіх чалавек, якія зрабіліся настаўнікамі ў савецкі час. Акрамя пружанскае, былі створаныя таксама школы ў Арабніках, Чахцы, Гародніках, Купічах, Дабучыне.
Арганізацыя скончыла дзейнасьць з надыходам савецкіх войскаў. 11 ліпеня 1944 яе старшыня Ягор Попка зьехаў зь немцамі ў Прусы[13].
Ружаны
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Ружаны былі акупаваныя 24 чэрвеня 1941 року. Адразу ж былі забітыя 25 жыдоў, сынагогі зачыненыя, пачаліся рабаваньні[14].
Неўзабаве ў Ружанах была створаная дапаможная паліцыя і прызначаны мэр зь мясцовых беларусаў. У верасьні паўстаў паліцэйскі пост як першы этап стварэньня нямецкае цывільнае адміністрацыі. На пачатку кастрычніка амцкамісарыят Ружана быў уключаны ў крайскамісарыят Ваўкавыск Беластоцкай акругі.
Для жыдоў былі ўведзеныя шматлікія абмежаваньні, у тым ліку абавязак насіць на правым рукаве белую павязку з надпісам «jude»[15][16], і стварыць юдэнрат.
Сканчэньне акупацыі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]17 ліпеня 1944 году ў Пружаны ўвайшлі савецкія войскі Першага Беларускага фронту.
Крыніцы і заўвагі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Zalman Urievich. Pruzhany jews in ghettos and camps (анг.). Pruzhany uyezd research organization. Праверана 19 сьнежня 2011 г.
- ^ Berl Blushtein. The destruction of Lineve (анг.). Pruzhany uyezd research organization. Праверана 19 сьнежня 2011 г.
- ^ Avraham Harshalom (Friedberg). German documentation on the liquidation of the Pruzana ghetto in Auschwitz (анг.). Pruzhany uyezd research organization. Праверана 5 жніўня 2013 г.
- ^ Віктар Рачко. Цёмны бок вайны. Гісторыя другая. На паляванні, але таксама не пра паляванне // Раённыя будні. — 28 жніўня 2013. — № 67 (9612). — С. 5.
- ^ Zavel Segel. Remembrances of Pruzhany's guetto (анг.). Pruzhany uyezd research organization. Праверана 22 сьнежня 2011 г.
- ^ а б Ilya Ehrenburg, Vasily Grossman. The Story of Dr. Olga Goldfain // The Complete Black Book of Russian Jewry / Translated and edited by David Patterson. — Transaction Publishers, 2003. — С. 173. — ISBN 978-0-7658-0069-5
- ^ Анатолий Гурин. (14 студзеня 2006) В поисках утраченного (рас.) В поисках утраченного. СБ — Беларусь сегодня. Праверана 16 сьнежня 2011 г.
- ^ Пружаны (рас.). Российская еврейская энциклопедия. Праверана 16 сьнежня 2011 г.
- ^ И. А. Альтман. Глава 3. Гетто и лагеря на территории СССР // Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР: Учеб.пособие для студентов высш. учеб, заведений / Под ред. проф. А Г. Асмолова. — Москва: Фонд «Холокост», 2002. — 320 с. — ISBN 5-83636-007-7
- ^ Philip Riteman. Oration honouring Philip Riteman, given by Shane O'Dea, Public orator (анг.) Honour Roll. Memorial University of Newfoundland. Праверана 16 сьнежня 2011 г.
- ^ Aida Brydbord - Part II (анг.) Women of Valor: Partisans and Resistance Fighters. Judy Cohen. Праверана 16 сьнежня 2011 г.
- ^ Лізавета Шылава. Мінулае жыве ў нашай памяці // Раённыя будні. — 11 красавіка 2012. — № 29 (9475). — С. 2.
- ^ а б в Лявон Юрэвіч. Юры Жывіца. Маё паходжаньне // Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. — Нью-Ёрк: Беларускі Інстытут Навукі і Мастацтва, 1999.
- ^ Geoffrey P. Megargee, Christopher Browning, Martin Dean. Różana // The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps And Ghettos 1933—1945. — Indiana University Press, 1962. — Т. II. — С. 946. — ISBN 978-0-253-35328-3
- ^ Ружаны (рас.) Информационно-познавательный портал о Беларуси Праверана 15 лютага 2012 г.
- ^ Оксана Яновская. (11 лютага 2005) Свидетель эпох. Четыре столетия Ружанского двореца Сапег (рас.) Край легенд. Экспресс-новости. Праверана 15 лютага 2012 г.
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Ilya Ehrenburg, Vasily Grossman. The Story of Dr. Olga Goldfain // The Complete Black Book of Russian Jewry / Translated and edited by David Patterson. — Transaction Publishers, 2003. — С. 172—176. — ISBN 978-0-7658-0069-5
Вонкавыя спасылкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Пружаншчына пад нацысцкай акупацыяй — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў