Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў (Віцебск)

Сакральнае збудаваньне
Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў
Касьцёл Сьв. Язэпа і калегіюм езуітаў, 1860-я
Краіна	Беларусь
Места	Віцебск
Каардынаты	55°11′35.60″ пн. ш. 30°12′24.49″ у. д. / 55.1932222° пн. ш. 30.2068028° у. д. / 55.1932222; 30.2068028Каардынаты: 55°11′35.60″ пн. ш. 30°12′24.49″ у. д. / 55.1932222° пн. ш. 30.2068028° у. д. / 55.1932222; 30.2068028
Архітэктурны стыль	барокавая архітэктура^[d]
Дата заснаваньня	XVII ст.
Дата скасаваньня	1956
Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў на мапе Беларусі Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў
Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў на Вікісховішчы

Касьцёл Сьвятога Язэпа^{[а 1]} і калегіюм езуітаў — колішні рымска-каталіцкі кляштарны і адукацыйны комплекс у Віцебску. Дзейнічаў у XVII — 1-й пал. XIX стст., існаваў да сяр. XX ст. Знаходзіўся на тэрыторыі Ніжняга замка на левым беразе рэчкі Віцьба.

Займаў вялікі пляц, на заходнім баку якога разьмяшчаліся касьцёл і будынак калегіюму, што ўваходзілі ў адзіны комплекс і складалі замкнёны прастакутны двор. Усходні бок займаў вялікі сад і агарод. Паміж садам і будынкамі касьцёла і калегіюму знаходзіўся гаспадарчы двор, пэрыметрам якога стаялі мураваныя і драўляныя 1-павярховыя службовыя збудаваньні. На поўдзень ад гэтай тэрыторыі праз вуліцу знаходзілася 2-павярховая мураваная езуіцкая школа. Ля моста празь Віцьбу стаяла мураваная брама з капліцай, дзе штодня праводзіліся набажэнствы. У 1956 годзе бальшавікі зруйнавалі ўсе кляштарныя збудаваньні, да нашага часу захаваліся падмуркі.

Гісторыя

Айцы-езуіты зьявіліся ў Віцебску ў 1637 годзе. У 1640—1644 гадох з фундацыі ваяводы смаленскага Аляксандра Корвін-Гасеўскага тут збудавалі першы драўляны касьцёл Сьвятога Язэпа, спалены ў 1708 годзе разам з усім местам на загад цара маскоўскага Пятра I^[1].

Езуіцкі кляштарны комлекс хутка зрабіўся значным асьветніцкім асяродкам: пры ім дзейнічала сэмінарыя для дзяцей зьбяднелай шляхты, друкарня і тэатар^[1]. У 1682 годзе адкрыўся калегіюм, уводзіліся курсы філязофіі і маральнай тэалёгіі^[2].

У 1716 годзе на сродкі кашталяна віцебскага Марцыяна Міхала Агінскага і мясцовай шляхты пачалося ўзьвядзеньне мураванага касьцёла, якое завяршылася ў асноўным да 1731 году. Кіраваў працамі італьянскі дойлід К. Англіяніні, аўтар алтара сьвятыні і выкладнік тэорыі архітэктуры ў калегіюме^[3]. Асьвячэньне касьцёла адбылося ў 1751 годзе па аздабленьні інтэр’еру.

Праекты і абмеры

Мураваныя будынкі калегіюму ўзводзіліся ў 1691—1714 і 1737—1755 гадох. Яны значна пацярпелі ад пажараў у 1757 і 1762^[2]. Аднаўленьне калегіюму вялося да 1799 году, у выніку чаго ён набыў рысы пераходнага стылю ад барока да клясыцызму.

У 1820 годзе расейскія ўлады ліквідавалі ордэн езуітаў. У 1822—1839 гадох будынкі займалі базыляны (вуніяты). Па забароне Грэка-Каталіцкай Царквы, у 1843 годзе ўлады перадалі комплекс Маскоўскаму патрыярхату, а касьцёл Сьвятога Язэпа перабудавалі і пераасьвяцілі ў сабор Сьвятога Мікалая (у гонар расейскага імпэратара). Адбылася замена фігурных завяршэньняў вежаў і цэнтральнага купала з «заломам», бачных на акварэлі Ю. Пешкі пачатку ХІХ ст., на паўсфэрычныя купалы, а над гадзіньнікавай вежай зьявіўся высокі ампірны шпіль.

У 1872 годзе ў час капітальнага рамонту комплексу вежу калегіюму цалкам разабралі, а вежы касьцёла перабудавалі ў стылі маскоўскай сярэднявечнай архітэктуры.

Неаднаразовыя перабудовы значна зьмянілі аўтэнтычны выгляд помніка, аднак яго значэньне ў арганізацыі прасторы і сылюэтнай панарамы цэнтру Віцебску як і раней заставалася істотным. Разам з комплексам бэрнардынскага кляштару калегіюм езуітаў ствараў нібыта люстэркавую сымэтрыю Рынкавай і Саборнай плошчаў і адзіны архітэктурны ансамбль. Аднак у 1956 годзе (паводле іншых зьвестак у 1957^[2]) бальшавікі зьнішчылі абодва кляштарныя комплексы з мэтай «упарадкаваньня і рэканструкцыі» цэнтру места^[4].

У наш час улады Віцебску зьбіраюцца адбудаваць колішні езуіцкі кляштарны комплекс з далейшай перадачай будынкаў Маскоўскаму патрыярхату. Плянуецца, што аднаўленьне сьвятыні адбудзецца не ў пачатковым барокавым выглядзе, а з пазьнейшымі мураўёўскімі перабудовамі (залатыя купалы-цыбуліны над вежамі і барабанам, зьнявечаны франтон галоўнага фасаду і інш.).

Архітэктура

Файл:Макет былога касьцёла і калегіюму езуітаў у Віцебску.jpg

Адрозны ад арыгінальнага (з залатымі купаламі-цыбулінамі) плянаваны да аднаўленьня выгляд комплексу

Касьцёл — помнік архітэктуры позьняга барока. Гэты была 2-вежавая 3-нэфавая базыліка з паўкруглай апсідай і бакавымі закрысьціямі. Над асноўным аб’ёмам узвышаўся магутны 8-гранны сьветлавы барабан, які завяршаўся высокім ліхтаром^[3]. 2-ярусны галоўны фасад завяршаў плястычна выгнуты франтон, па бакох фасад флянкавалі 2-ярусныя 8-гранныя вежы (па перабудове на сабор Маскоўскага патрыярхату набылі завяршэньні ў выглядзе купалоў-цыбулінаў з макаўкамі). Аналягічныя галоўнаму фігурныя франтоны завяршалі крылы трансэпту. 2-і ярус галоўнага фасаду, падзяляўся аркавымі аконнымі праёмамі ў плястычных ліштвах і крапаваўся пілястрамі. Перадапошні ярус вежаў — аркавыя прасьветы-званы. Пад будынкам мелася скляпеністая крыпта^[5].

Фасад П-падобнага двухпавярховага корпусу калегіюму, што выходзіў на чырвоную лінію забудовы Саборнай плошчы, побач з касьцёлам, крапаваў сымэтрычны ўваходны аб’ём, які завяршаўся 3-яруснай вежай з гадзіньнікам (у 1872 годзе пры капітальным рамонце гэтую вежу цалкам разабралі). Будынак меў калідорнае плянаваньне. На 1-м паверсе разьмяшчаліся пакоі для вучняў, архіў, рэфэктар з кухняй, на 2-м — кельлі манахаў і цёплая капліца, у цокальным паверсе — гаспадарчыя службы. Памяшканьні ўсіх паверхаў перакрываліся крыжовымі скляпеньнямі, а залі рэфэктару і капліцы над ім — люстэркавымі скляпеньнямі з падугамі (найбольш распаўсюджаны тып скляпеньня пэрыяду барокавага клясыцызму)^[6].

Галерэя

Іканаграфія касьцёла Сьвятога Язэпа і калегіюму езуітаў
Агульны выгляд
Фрагмэнт акварэлі Ю. Пешкі
Выгляд з боку апсіды
Малюнак У. Баярскага
З боку Замкавай вуліцы
У пэрспэктыве ракі Віцьба
У пэрспэктыве Смаленскай вуліцы (па перабудове)
Фрагмэнт здымку М. Праскудзіна-Горскага (1912)

Заўвагі

^ Іншыя варыянты імя сьвятога: Юзэф, Ёсіф

Крыніцы

^ ^а ^б Габрусь Т. Мураваныя харалы. — Менск, 2001. С. 167.
^ ^а ^б ^в Валерый Пазднякоў. Віцебскі езуіцкі калегіум // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 454.
^ ^а ^б Кулагін А. Каталіцкія храмы на Беларусі. — Менск, 2001. С. 171.
^ Габрусь Т. Мураваныя харалы. — Менск, 2001. С. 168.
^ Кулагін А. Праваслаўныя храмы на Беларусі. — Менск, 2001. С. 230.
^ Габрусь Т. Мураваныя харалы. — Менск, 2001. С. 167—168.

Літаратура

Габрусь Т. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Менск: «Ураджай», 2001. — 287 с.: іл. ISBN 985-04-0499-X.
Кулагін А. Каталіцкія храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. Кулагін; маст. І. Бокі. — 2-е выд. — Менск: БелЭн, 2001. — 216 с.: іл. ISBN 985-11-0199-0.
Кулагін А. Праваслаўныя храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік. — 2-е выд. — Менск: БелЭн, 2001. — 328 с.: іл. ISBN 985-11-0190-7.
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4

Вонкавыя спасылкі

Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў (Віцебск) — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

Касьцёл Сьв. Язэпа і кляштар езуітаў у Віцебску на Radzima.org

[1] Іншыя варыянты імя сьвятога: Юзэф, Ёсіф

[mh167-2] а ^б Габрусь Т. Мураваныя харалы. — Менск, 2001. С. 167.

[evkl-3] а ^б ^в Валерый Пазднякоў. Віцебскі езуіцкі калегіум // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 454.

[kul171-4] а ^б Кулагін А. Каталіцкія храмы на Беларусі. — Менск, 2001. С. 171.

[5] Габрусь Т. Мураваныя харалы. — Менск, 2001. С. 168.

[6] Кулагін А. Праваслаўныя храмы на Беларусі. — Менск, 2001. С. 230.

[7] Габрусь Т. Мураваныя харалы. — Менск, 2001. С. 167—168.

[а 1]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]