Крымскататарская мова: розьніца паміж вэрсіямі

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Інтэрактыўны прагляд гісторыі
Наступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Новая старонка: {{Інфармацыя пра мову | Назва мовы = Крымская / Крымскататарская | Назва мовы ў ары...
 
Няма апісаньня зьменаў
Радок 2: Радок 2:
| Назва мовы = Крымская / Крымскататарская
| Назва мовы = Крымская / Крымскататарская
| Назва мовы ў арыгінале = Qırım /Qırımtatar
| Назва мовы ў арыгінале = Qırım /Qırımtatar
| Краіны ўжываньня = [[Украіна]]
| Краіны ўжываньня = [[Крым]] ([[Выява:Flag of Ukraine.svg|25px|border]][[Украіна]])
| Рэгіён = [[Чорнае мора]]
| Рэгіён = [[Чорнае мора]]
| Колькасьць карыстальнікаў = 400 000
| Колькасьць карыстальнікаў = 400 000
| Клясыфікацыя = [[Алтайскія мовы|Алтайская]]<br/>
| Клясыфікацыя = [[Алтайскія мовы|Алтайская]]<br/>
&nbsp;[[Цюрскія мовы|Цюрская]]<br/>
&nbsp;[[Цюрскія мовы|Цюрская]]<br/>
&nbsp;&nbsp;[[Кыпчацкія мовы|Кыпчацкая]]/[[Агузкія мовы|Агузкая]]<br/>
&nbsp;&nbsp;[[Кыпчакскія мовы|Кыпчакская]]/[[Агузcкія мовы|Агузcкая]]<br/>
&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Крымская''' |
&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Крымская''' |
| Афіцыйная мова ў = [[Крым]]
| Афіцыйная мова ў = [[Аўтаномная Рэспубліка Крым|АРК]]
| Рэгулюецца =
| Рэгулюецца =
| Код па ISO 639-1 =
| Код па ISO 639-1 =
Радок 18: Радок 18:


'''Крымская''' альбо '''крымскататарская мова''' (па-крымску: ''Qırım'' альбо ''Qırımtatar tili'') — мова [[Крымцы|крымцаў]] (крымскіх татар). На ёй размаўляюць у [[Крымская паўвыспа|Крыму]], у [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай Азіі]] (галоўна ў [[Узбэкістан]]е), а гэтаксама ў крымскай дыяспары ў [[Турцыя|Турэччыне]], [[Румынія|Румыніі]], [[Баўгарыя|Баўгарыі]]. Яе ня трэба блытаць з [[Татарская мова|татарскай мовай]].
'''Крымская''' альбо '''крымскататарская мова''' (па-крымску: ''Qırım'' альбо ''Qırımtatar tili'') — мова [[Крымцы|крымцаў]] (крымскіх татар). На ёй размаўляюць у [[Крымская паўвыспа|Крыму]], у [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай Азіі]] (галоўна ў [[Узбэкістан]]е), а гэтаксама ў крымскай дыяспары ў [[Турцыя|Турэччыне]], [[Румынія|Румыніі]], [[Баўгарыя|Баўгарыі]]. Яе ня трэба блытаць з [[Татарская мова|татарскай мовай]].

==Колькасьць носьбітаў==

Звыш 260 000 крымцаў жывуць у Крыму, дзесьці 150 000 дагэтуль застаюцца ў Цэнтральнай Азыі (галоўна ў Узбэкістане). Па прыблізных ацэнках 5 мільёнаў жыхароў Турэччыны меюць крымскае паходжаньне, гэта нашчадкі тых, хто эміґраваў цягам 19 ды 20 стагодзьдзяў. Меншыя крымскататарскія суполні існуюць у Румыніі (24 000), Баўгарыі (3 000), Польшчы, Фінляндыі, Злучаных Штатах. Крымская мова адносіцца да тых моў, будучыня якіх стаяць пад сур’ёзнай небясьпекай.

==Дыялекты==

Кожная з трох падгруп крымскіх татараў мае свой асобны дыялект. Мова нагаяў - у мінулым жыхароў крымскага стэпу - дакладна належыць да кыпчакскіх. Ялыбайлу (Yalıboylus), якія жылі на паўднёвым беразе Крыму да [[1944]] году, размаўляюць на агузскім дыялекце. Ён найбольш падобны да турэцкай мовы. Сярэдні крымскі дыялект прама паходзіць ад [[Палавецкая мова|палавецкай мовы]], хаця й зазналі вялікага уплыву агузскіх моваў. На ім і пабудаваная сучасная літэратурная крымская мова, бо гэты дыялект быў родны для 55 адсоткаў крымцаў перад дэпартацыяй і быў аднолькава зразумелы для дзьвух іншых.

==Гісторыя==

Фармаваньне крымскататарскіх размоўных дыялектаў распачалася зь першым прыходам цюркаў ды скончылася расейскай акупацый Крыму. Аднак, афіцыйнымі мовамі Крымскага ханства былі чаґатайская ды атаманская турэцкая. Пасьля ісламізацыі крымцы карысталіся пэрска-арабскім пісьмом.

У [[1876]] годзе розныя крымскія дыялекты былі ўнармаваныя Ісмаілам Ґаспыралы ў літэратурную мову. Перавагая была адданая паўднёваму, агузскаму дыялекту, каб не разрываць сувязь паміж крымцамі ды Атаманскай імпэрыяй. Але ў [[1928]] годзе літэратурная мова была пераарыентаваная на сярэдні дыялект.

==Крымскататарскі лацінскі алфавіт==

{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a [a]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b [be]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c [ce]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç [çe]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d [de]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e [e]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f [ef]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g [ge]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ğ ğ [ğa]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h [haş]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I ı [ı]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | İ i [i]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j [je]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k [ke]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l [el]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m [em]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n [en]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ñ ñ [eñ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o [o]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ö ö [ö]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p [pe]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q [qa]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r [er]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s [es]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş [eş]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t [te]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u [u]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü [ü]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v [ve]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y [yot]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z [zet]
|}

'''Â â''' сымбаль, які ня ёсьць асобнай літэрай.

{| style="text-align:center" border="1"
|-
!colspan=31 bgcolor="#ccccff"|[[help:IPA|IPA]]
|-
| '''а''' || '''b''' || '''c''' || '''ç''' || '''d''' || '''e''' || '''f''' || '''g''' || '''ğ''' || '''h''' || '''ı''' || '''i''' || '''j''' || '''k''' || '''l''' || '''m''' || '''n''' || '''ñ''' || '''o''' || '''ö''' || '''p''' || '''q''' || '''r''' || '''s''' || '''ş''' || '''t''' || '''u''' || '''ü''' || '''v''' || '''y''' || '''z'''
|-
| {{IPA|[a]}} || {{IPA|[b]}} || {{IPA|[ʤ]}} || {{IPA|[ʧ]}} || {{IPA|[d]}} || {{IPA|[e]}} || {{IPA|[f]}} || {{IPA|[g]}} || {{IPA|[ɣ]}} || {{IPA|[x]}} || {{IPA|[ɯ]}} || {{IPA|[i], [ɪ]}} || {{IPA|[ʒ]}} || {{IPA|[k]}} || {{IPA|[l]}} || {{IPA|[m]}} || {{IPA|[n]}} || {{IPA|[ŋ]}} || {{IPA|[o]}} || {{IPA|[ø]}} || {{IPA|[p]}} || {{IPA|[q]}} || {{IPA|[r]}} || {{IPA|[s]}} || {{IPA|[ʃ]}} || {{IPA|[t]}} || {{IPA|[u]}} || {{IPA|[y]}} || {{IPA|[v], [w]}} || {{IPA|[j]}} || {{IPA|[z]}}
|-
|}

==Крымскататарскі кірылічны алфавіт==

{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а [a]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б [бэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в [вэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г [гэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ [гъы]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д [дэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е [e]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё [ё]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж [жэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з [э]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и [и]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й [йы]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к [кa]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ [къы]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л [эль]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м [эм]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н [эн]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Нъ нъ [энъ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о [o]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п [пэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р [эp]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с [эc]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т [тэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у [у]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф [эф]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х [xa]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц [цэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч [чэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Дж дж [джэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш [шa]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ [щa]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ [твёрдый знак]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы [ы]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь [мягкий знак]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э [э]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю [ю]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я [я]
|}


{| style="text-align:center" border="1"
|-
!colspan=37 bgcolor="#ccccff"|[[help:IPA|IPA]]
|-
| '''а''' || '''б''' || '''в''' || '''г''' || '''гъ''' || '''д''' || '''е''' || '''ё''' || '''ж''' || '''з''' || '''и''' || '''й''' || '''к''' || '''къ''' || '''л''' || '''м''' || '''н''' || '''нъ''' || '''o''' || '''п''' || '''p''' || '''c''' || '''т''' || '''у''' || '''ф''' || '''x''' || '''ц''' || '''ч''' || '''дж''' || '''ш''' || '''щ''' || '''ъ''' || '''ы''' || '''ь''' || '''э''' || '''ю''' || '''я'''
|-
| {{IPA|[ɑ~a]}} || {{IPA|[b]}} || {{IPA|[w]}} || {{IPA|[g]}} || {{IPA|[ɣ]}} || {{IPA|[d]}} || {{IPA|[ɛ], [jɛ]}} || {{IPA|[ø~ʲɔ]}} || {{IPA|[ʒ]}} || {{IPA|[z]}} || {{IPA|[i]}} || {{IPA|[j]}} || {{IPA|[k/q]}} || {{IPA|[k/q]}} || {{IPA|[l], [ɫ]}} || {{IPA|[m]}} || {{IPA|[n]}} || {{IPA|[ŋ]}} || {{IPA|[o]}} || {{IPA|[p]}} || {{IPA|[r]}} || {{IPA|[s]}} || {{IPA|[t]}} || {{IPA|[u]}} || {{IPA|[f]}} || {{IPA|[x]}} || {{IPA|[ts]}} || {{IPA|[tʃ]}}
|| {{IPA|[dʒ}} || {{IPA|[ʃ]}}|| {{IPA|[ʃtʃ]}}|| {{IPA|[(.j)]}}|| {{IPA|[ɨ]}}|| {{IPA|[ʲ]}}|| {{IPA|[ɛ]}}|| {{IPA|[y], [ju]}}|| {{IPA|[æ], [ja]}}
|-
|}


'''гъ''', '''къ''', '''нъ''' ды '''дж''' зьявляюцца асобнымі літэрамі.


{{Interwiki|crh|крымскай|}}
{{Interwiki|crh|крымскай|}}

Вэрсія ад 22:28, 22 траўня 2008

Крымская / Крымскататарская
Qırım /Qırımtatar
Ужываецца ў Крым (Украіна)
Рэгіён Чорнае мора
Колькасьць карыстальнікаў 400 000
Клясыфікацыя Алтайская

 Цюрская
  Кыпчакская/Агузcкая
   Крымская

Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў АРК
Статус: 5 Разьвіваецца[d][1]
Пісьмо кірыліца, лацінскае пісьмо і арабскі альфабэт
Коды мовы
ISO 639-2(Б) crh
ISO 639-3 crh
SIL crh

Крымская альбо крымскататарская мова (па-крымску: Qırım альбо Qırımtatar tili) — мова крымцаў (крымскіх татар). На ёй размаўляюць у Крыму, у Цэнтральнай Азіі (галоўна ў Узбэкістане), а гэтаксама ў крымскай дыяспары ў Турэччыне, Румыніі, Баўгарыі. Яе ня трэба блытаць з татарскай мовай.

Колькасьць носьбітаў

Звыш 260 000 крымцаў жывуць у Крыму, дзесьці 150 000 дагэтуль застаюцца ў Цэнтральнай Азыі (галоўна ў Узбэкістане). Па прыблізных ацэнках 5 мільёнаў жыхароў Турэччыны меюць крымскае паходжаньне, гэта нашчадкі тых, хто эміґраваў цягам 19 ды 20 стагодзьдзяў. Меншыя крымскататарскія суполні існуюць у Румыніі (24 000), Баўгарыі (3 000), Польшчы, Фінляндыі, Злучаных Штатах. Крымская мова адносіцца да тых моў, будучыня якіх стаяць пад сур’ёзнай небясьпекай.

Дыялекты

Кожная з трох падгруп крымскіх татараў мае свой асобны дыялект. Мова нагаяў - у мінулым жыхароў крымскага стэпу - дакладна належыць да кыпчакскіх. Ялыбайлу (Yalıboylus), якія жылі на паўднёвым беразе Крыму да 1944 году, размаўляюць на агузскім дыялекце. Ён найбольш падобны да турэцкай мовы. Сярэдні крымскі дыялект прама паходзіць ад палавецкай мовы, хаця й зазналі вялікага уплыву агузскіх моваў. На ім і пабудаваная сучасная літэратурная крымская мова, бо гэты дыялект быў родны для 55 адсоткаў крымцаў перад дэпартацыяй і быў аднолькава зразумелы для дзьвух іншых.

Гісторыя

Фармаваньне крымскататарскіх размоўных дыялектаў распачалася зь першым прыходам цюркаў ды скончылася расейскай акупацый Крыму. Аднак, афіцыйнымі мовамі Крымскага ханства былі чаґатайская ды атаманская турэцкая. Пасьля ісламізацыі крымцы карысталіся пэрска-арабскім пісьмом.

У 1876 годзе розныя крымскія дыялекты былі ўнармаваныя Ісмаілам Ґаспыралы ў літэратурную мову. Перавагая была адданая паўднёваму, агузскаму дыялекту, каб не разрываць сувязь паміж крымцамі ды Атаманскай імпэрыяй. Але ў 1928 годзе літэратурная мова была пераарыентаваная на сярэдні дыялект.

Крымскататарскі лацінскі алфавіт

A a [a] B b [be] C c [ce] Ç ç [çe] D d [de] E e [e] F f [ef] G g [ge]
Ğ ğ [ğa] H h [haş] I ı [ı] İ i [i] J j [je] K k [ke] L l [el] M m [em]
N n [en] Ñ ñ [eñ] O o [o] Ö ö [ö] P p [pe] Q q [qa] R r [er] S s [es]
Ş ş [eş] T t [te] U u [u] Ü ü [ü] V v [ve] Y y [yot] Z z [zet]

 â сымбаль, які ня ёсьць асобнай літэрай.

IPA
а b c ç d e f g ğ h ı i j k l m n ñ o ö p q r s ş t u ü v y z
[a] [b] [ʤ] [ʧ] [d] [e] [f] [g] [ɣ] [x] [ɯ] [i], [ɪ] [ʒ] [k] [l] [m] [n] [ŋ] [o] [ø] [p] [q] [r] [s] [ʃ] [t] [u] [y] [v], [w] [j] [z]

Крымскататарскі кірылічны алфавіт

А а [a] Б б [бэ] В в [вэ] Г г [гэ] Гъ гъ [гъы] Д д [дэ] Е е [e] Ё ё [ё]
Ж ж [жэ] З з [э] И и [и] Й й [йы] К к [кa] Къ къ [къы] Л л [эль] М м [эм]
Н н [эн] Нъ нъ [энъ] О о [o] П п [пэ] Р р [эp] С с [эc] Т т [тэ] У у [у]
Ф ф [эф] Х х [xa] Ц ц [цэ] Ч ч [чэ] Дж дж [джэ] Ш ш [шa] Щ щ [щa] Ъ ъ [твёрдый знак]
Ы ы [ы] Ь ь [мягкий знак] Э э [э] Ю ю [ю] Я я [я]


IPA
а б в г гъ д е ё ж з и й к къ л м н нъ o п p c т у ф x ц ч дж ш щ ъ ы ь э ю я
[ɑ~a] [b] [w] [g] [ɣ] [d] [ɛ], [jɛ] [ø~ʲɔ] [ʒ] [z] [i] [j] [k/q] [k/q] [l], [ɫ] [m] [n] [ŋ] [o] [p] [r] [s] [t] [u] [f] [x] [ts] [tʃ] [dʒ [ʃ] [ʃtʃ] [(.j)] [ɨ] [ʲ] [ɛ] [y], [ju] [æ], [ja]


гъ, къ, нъ ды дж зьявляюцца асобнымі літэрамі.

Вікіпэдыя мае вэрсію
крымскай мовай
транскрыпцыя Гэта — накід артыкула па лінгвістыцы. Вы можаце дапамагчы Вікіпэдыі, пашырыўшы яго.
  1. ^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Крымскататарская_мова&oldid=213163»