Індаіранскія мовы

	індаіранская галіна
	арыйская
Народнасьць	індаіранскія народы
Арэал	Сярэдняя Азія, Паўднёвая Азія, Каўказ, Усходняя Эўропа
Лінгвістычная клясыфікацыя	Індаэўрапейская сям'я Індаіранская галіна;
Склад	індааарыйская,; іранская,; нурыстанскія групы
Колькасьць носьбітаў	больш за 1 млрд чал.
ISO 639-5:	iir
	; Індаіранскія мовы на мапе Эўразіі (сіні колер)

І́ндаіра́нскія мовы (таксама вядомыя як ары́йскія^[1]) — адна з галінаў моваў у складзе індаэўрапейскае моўнае сям’і, найбольш усходнія з сучасных індаэўрапейскіх моваў. Зьяўляецца найбольшай галіной індаэўрапейскіх моваў паводле колькасьці носьбітаў, налічваючы больш за 1 млрд чал., тэрыторыя пражываньня якіх распасьціраецца ад Усходняй Эўропы (цыганская мова) і Каўказу (асэтынская мова) да захаду Кітаю (сарыкольская мова) і ўсходу Гімалаяў (асамская мова). Цыганскія мовы й іншыя блізкія ёй дыялекты пашыраныя па ўсім сьвеце, у Фіджы, Маўрыкіі ды Сурынаме існуюць значныя гіндзімоўныя супольнасьці. Узыходзяць да праіндаіранскае мовы і зьвязаныя зь міграцыямі старажытных арыяў.

Клясыфікацыя

З пачаткам параўнальна-гістарычнага дасьледаваньня індаэўрапейскіх моваў інда-іранская галіна традыцыйна падзялялася на індаарыйскую й іранскую групы, адкуль і паходзіць тэрмін індаіранскія мовы. Тым ня менш, дасьледаваньні малых народаў і моваў Гіндукушу ды Гімалаяў у другой палове ХХ стагодзьдзя прымусілі навукоўцаў перагледзець дыхатамічную клясыфікацыю і прызнаць, што схема распаду праарыйскае мовы была значна складаней за падзел арыяў на індаарыяў ды іранцаў.

Паводле гэтых дасьледаваньняў стала вядомым, што нурыстанскія мовы, знойдзеныя ў ХІХ стагодзьдзі на поўдзень ад Гіндукушу, зьяўляюцца не галіной індаарыйскіх, а самастойнай галіной у складзе арыйскіх, якая вылучылася з праарыйскага стану яшчэ да дывэргенцыі астатніх арыяў на індаарыйцаў ды іранцаў^[2].

Інда-іранская галіна моваў традыцыйна падзяляецца на тры моўныя групы: індаарыйскую, нурыстанскую ды іранскую.

Сур’ёзны перагляд за цяперашнім часам зазнае й становішча дардзкіх моваў, якія звычайна разглядаюцца ў якасьці гіндукуска-гімалайскага адгалінаваньня індаарыйскіх. На цяперашні момант таксама існуюць аргумэнты, якія дазваляюць лічыць дардзкія мовы асобным таксонам унутры ўласна індаіранскіх без нурыстанскіх. Паводле часу вылучэньня яны суадносяцца з індаарыйскай ды іранскай галінамі. Некаторыя рысы дардзкіх моваў дазваляюць іх лічыць прамежкавым зьвеньнем між індаарыйскімі й іранскімі мовамі^[3]. З вышэйзгаданых прычынаў у навуковае абарачэньне ўсё часьцей уваходзіць тэрмін арыйскія мовы, якім падсумоўваюцца нурыстанскія і ўласна індаіранскія мовы. Такі погляд падае наступную ўнутраную клясыфікацыю:

Нурыстанская падгаліна:
- Нурыстанскія мовы:
  - паўднёвыя;
  - паўночныя (адна мова — прасун).

Індаіранская падгаліна:
- Індаарыйскія мовы:
  - Астраўныя;
  - Мацерыковыя;
  - Цыганскія;
  - Сярэднеазіяцкія (адна мова — пар’я).
- Дардзкія мовы:
  - Заходнія;
  - Усходнія.
- Іранскія мовы:
  - Заходнія;
  - Усходнія.

Сучасны стан

Індаіранскія мовы — найбуйнейшая галіна сярод індаэўрапейскай сям’і паводле колькасьці носьбітаў, маючы агулам 1 млрд чал. носьбітаў.

У сваю чаргу, найбуйнейшай серад інда-іранскіх моваў паводле колькасьці носьбітаў зьяўляецца мова гіндустані (гіндзі і ўрду — часам лічацца адзінай мовай; колькасьць носьбітаў каля 240 млн чал.), наступнымі ідуць бэнгальская (~205 млн), панджабі (~100 млн), маратгі (~75 млн), фарсі (~60 млн), пушту (~50 млн), гуджараці (~50 млн), бгаджпуры (~40 млн), авадгі (~40 млн), майтгілі (~35 млн), орыя (~35 млн), марвары (~30 млн), бэлудзкая (~30 млн), сіндгі (~25 млн), курдзкая (~20 млн), раджастгані (~20 млн), чгатысгаргі (~18 млн), сінгальская (~16 млн), асамская (~15 млн) і мова рангпуры (~15 млн). Больш за 75% носьбітаў прыпадае на мовы індаарыйскае падгаліны. Каля 150 млн чал. размаўляюць на іранскіх мовах, далей ідуць дардзкія (5—6 млн чал. носьбітаў), найменшыя паводле колькасьці носьбітаў — нурыстанскія мовы (каля 120 тыс чал.).

Сучасныя індаарыйскія мовы налічваюць больш за 300 розных ідыёмаў, улучна з буйнымі мовамі міжнацыянальнае камунікацыі.

Праарыйская мова

Паходжаньне індаіранскіх (арыйскіх) моваў зьвязваецца з рэканструяванай праарыйскай мовай, што вылучылася з індаэўрапейскае супольнасьці і праіснавала да свайго распаду ІІІ тыс. да н. э. Паводле марфалягічных, лексычных і некаторых фанэтычных прыкметаў праарыйская мова знаходзіць вызначаную блізкасьць з продкамі грэцкай ды армянскай моваў^[4], што, у прыватнасьці, дае падставу некаторым лінгвістам высоўваць тэорыю пра існаваньне праарыйска-грэка-армянскага адзінства перад вылучэньнем праарыйскае мовы з праіндаэўрапейскай.

Асноўнымі рысамі праарыйскай мовы, якія вылучылі яе серад астатніх індаэўрапейскіх моваў, зьяўляюцца:

Сатэмізацыя — пераход індаэўрапейскіх палятальных вэлярных зычных у афрыкаты: *ḱ, *ǵ, *ǵʰ > *ć, *j́, *j́h. Пры гэтым, пасьля аддзяленьня нурыстанскіх ва ўласна індаіранскіх у афрыкаце *ć страціўся змычны элемэнт, праз што адбыўся пераход у *ś. Гэтая ізаглёса аб’ядноўвае арыйскія мовы з балцкімі, славянскімі, армянскай і альбанскай мовамі, супрацьпастаўляючы іх астатнім, кентумным, індаэўрапейскім мовам, у якіх згаданыя вышэй індаэўрапейскія афрыкаты перайшлі ў іншыя гукі. Лябіявэлярны шэраг, як і ў іншых сатэмных мовах, супаў з вэлярным: *kʷ, *gʷ, *gʷʰ > *k, *g, *gh.
«Другая паляталізацыя» — пераход вэлярных і лябіявэлярных у шыпячыя афрыкаты перад галоснымі *i, *e: *k/kʷ, *g/gʷ, *g/gʷʰ > *č, *ǰ, *ǰh. Эвалюцыя гэтых афрыкатаў асобная ў розных арыйскіх моваў, што сьведчыць на карысьць іх першапачатковага адрозьніваньня.
Супадзеньне галосных і некаторых складовых: *a, *e, *o, а таксама *m̥ ды *n̥ > *a; *ā, *ē, *ō, m̥̅, *n̥̅> *ā.
Ратацызм: *r, *l > *r, які дадаткова закрануў складовы варыянт фанэмы: l̥, *r̥ > *r̥.

У выніку гэтага сыстэма галосных абмяжоўваецца сямю фанэмамі: кароткімі *a, *i, *u, доўгімі *ā, *ī, *ū (з чатырма адпаведнымі дыфтонгамі — *ai̭, *aṷ, *āi̭, *āṷ) і складовы санант *r̥ (яго падоўжаны варыянт *r̥̅ зьяўляўся рэдкім). Апрача таго, пасьля супадзеньня галосных і іх пераходу праз гэта ў *a, гэтая галосная стала мажлівай пасьля другога шэрагу афрыкатаў (*če, *ǰe, *ǰhe > *ča, *ǰa, *ǰha), што зрабіла гэты шэраг афрыкатаў паўнавартаснымі фанэмамі.

Пераход складовага лярынгалу *H̥ (*ə) > *i у першым і апошнім складох.
Дзеяньне правіла RUKI: пераход *s > *š пасьля *i, *r (<*r, *l), *k (<*k, *kʷ) ды *ḱ. Пасьля аддзяленьня нурыстанскіх моваў адбыўся таксама пераход *s > *š, а пазьней — у *u.

Праарыйскі шэраг звонкіх прыдыхальных змычных працягвае індаэўрапейскія прыдыхальныя: *bʰ, *dʰ, *gʰ > *bh, *dh, *gh/ǰh, які надалей лепш за ўсё захаваўся ў індаарыйскіх. У праарыйскай таксама разьвіўся адпаведны шэраг прыдыхальных глухіх змычных, які першапачаткова адсутнічаў у праіндаэўрапейскай. Асноўнай іх крыніцай былі спалучэньні зь лярынгалам: *pH, *tH, *kH > *p(h), *t(h), *k(h). Хутчэй за ўсё, фанэмізацыя гэтага шэрагу адбылася толькі пасьля аддзяленьня нурыстанскіх.

Старажытныя мовы

Найстаражытнымі мовамі індаіранскае галдіны, пісьмовыя фіксацыі якіх захаваліся да цяперашняга часу, зьяўляюцца:

Мітанійская арыйская мова — найстаражытная пісьмовая фіксацыя (XV—XIII стагодзьдзі да н. э.) адной з формаў старажытнаарыйскага маўленьня з выглядзе імёнаў багоў у дамовах гурытамоўнае дзяржавы Мітані, конегадоўчай тэрміналёгіі гурытаў, запазычаньняў у акадзкую мову ды іншыя старажытныя мовы Блізкага Ўсходу. Лічыцца найбліжэйшай да старажытнаіндыйскай, аднак збліжаецца збольшага архаізмамі, маючы ўласныя інавацыі. Лічыцца, што мітаніцы былі вельмі хутка асыміляваныя серад гурытаў і не пакінулі нашчадкаў у мове^[5].
Старажытнаіндыйская мова — літаратурная форма мовы старажытных індаарыяў, якая традыцыйна падзяляецца санскрыт і вэдыйскую мову. Мова Вэдаў адпавядала размоўнай старажытнаіндыйскай, якая мела ўжытак у Панджабе падчас складаньня найстаражытных гімнаў Рыгвэды (1500—1300 гг. да н. э.), у позьневэдыйскі пэрыяд кансэрватыўная рэлігійная мова стала адасабляцца ад разьвіцьця размоўных формаў (пракрытаў), што пазьней спрычынілася да выпрацоўкі санскрыту — закансэрваванай і ўпарадкаванай формы літаратурнае старажытнаіндыйскай мовы, супрацьпастаўленай пракрытам, якія на той момант ужо адышлі ад старажытнай формы.
Авэстыйская мова — літаратурная мова помнікаў Авэсты (1200—600 гг. да н. э.), найбліжэйшая да старажытнаіранскае мовы. Мова найстаражытнае часткі Авэсты — Гатаў — асабліва блізкая да мовы старажытнаіндыйскае Рыгвэды.

Зь сярэдзіны I тыс. да н. э. узьнікаюць помнікі на мовах, што дэманструюць адыход ад старажытнаарыйскай формы і ўсё большае павелічэньне разыходжаньняў між сабою:

Індыйскія пракрыты;
Мідыйская мова, пазьней — азэры (ня блытаць з азэрбайджанскай, якая не належыць да індаэўрапейскіх), талыская, гілянская, тацкая, кіліцкая, дыялекты таці;
Старажытнапэрсыдзкая мова, пазьней — сярэднепэрсыдзкая, партанская, бактрыйская, сагдыйская, харэзьмійская, хатанасацкая мовы.

У ранейшыя часы інда-іранскія мовы мелі значна большы арэал распаўсюджваньня. Серад іх носьбітаў — скіфы, якія жылі на поўначы ад Чорнага мора паводле старажытнагрэцкіх й рымскіх апісаньняў. У прыватнасьці, меркавана інда-іранскую этымалёгію маюць гідронімы Дон, Дняпро, Дунай. Тым ня менш, інда-іранскія мовы зьніклі з тэрыторыі Ўсходняй Эўропы па Вялікім перасяленьні народаў, адным з ашкепкаў гэтых моваў зьяўляецца асэтынская мова, распаўсюджаная на Каўказе.

З VII стагодзьдзя па ўсёй Паўднёва-Ўсходняй Азіі распаўсюджаньне набыў санскрыт.

Крыніцы

^ Jadranka Gvozdanović. Numeral Types and Changes Worldwide / Walter de Gruyter. — 1999. — 281 с.
^ Эдельман Д. И. Нуристанские языки / Дардские и нуристанские языки. — Языки мира. — М.: 1999. — С. 99.
^ Коган, А. И. Дардские языки: Генетическая характеристика. — М.: Восточная литература РАН, 2005.
^ Т. В. Гамкрелидзе, Вяч. Всев. Иванов. Индоевропейский язык и индоевропейцы. — Тбилиси: 1984. — С. 415.
^ Paul Thieme. The "Aryan" gods of the Mitanni treaties. — Tubingen: . — (Seminar fur Indologie).

Літаратура

Chakrabarti, Byomkes (1994). A comparative study of Santali and Bengali. Calcutta: K.P. Bagchi & Co. ISBN 81-7074-128-9
Нарыс па мінойскай мове, некаторая іншая інфармацыя па індаіранскіх мовах (Hubert La Marle) (фр.)
Oxford University Press. Indo-Iranian Languages and Peoples / Nicholas Sims-Williams. — 2002.

Вонкавыя спасылкі

Індаіранскія мовы — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

[1] Jadranka Gvozdanović. Numeral Types and Changes Worldwide / Walter de Gruyter. — 1999. — 281 с.

[2] Эдельман Д. И. Нуристанские языки / Дардские и нуристанские языки. — Языки мира. — М.: 1999. — С. 99.

[3] Коган, А. И. Дардские языки: Генетическая характеристика. — М.: Восточная литература РАН, 2005.

[4] Т. В. Гамкрелидзе, Вяч. Всев. Иванов. Индоевропейский язык и индоевропейцы. — Тбилиси: 1984. — С. 415.

[5] Paul Thieme. The "Aryan" gods of the Mitanni treaties. — Tubingen: . — (Seminar fur Indologie).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]