Ł

Ł, ł — літара лацінскага альфабэту, што выкарыстоўваецца ў польскай, кашубскай, лужыцкіх мовах, у беларускім лацінскім альфабэце і некаторых праектах украінскае лацінкі, а зь неславянскіх моваў — у вэнэцскай, вілямаўскай мове, у мовах наваха, інупіяк, дэнэ сулінэ, догрыб.

У славянскіх мовах Ł пазначае гук, што ўзыходзіць да агульнаславянскага непаляталізаванага [l].

Упершыню пазначэньне цьвёрдага і паляталізаванага польскіх гукаў [l]/[ʎ] рознымі літарамі сустракаецца ў артаграфічным трактаце Якуба Пакашовіца, напісаным каля 1440 году (захаваўся ў сьпісах 1460—1470-х): для паляталізаванага гуку ён прапанаваў літару ў выглядзе рукапіснага $\ \ell$, а для цьвёрдага — l з рыскай, што ідзе налева дагары (нешта падобнае да Ч); зрэшты, прыкладаў ужываньня такое артаграфіі не захавалася.

Пазначаць паляталізаваны гук літарай L, а цьвёрды — перакрэсьленай Ł упершыню прапанаваў Станіслаў Забароўскі, які ў 1514—1515 надрукаваў у Кракаве кнігу «Orthographia seu modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma quam ultissimus»; ён жа лічыцца «бацькам» польскае літары Ż, астатнія ж прапанаваныя ім напісаньні не прыжыліся, хоць сама ідэя выкарыстаньня для польскага пісьменства дыякрытычных знакаў замест зьмены формы ўласна літар таксама належыць яму. Першапачаткова Ł абазначала вэлярызаваны (цьвёрды) гук [ɫ], і такое вымаўленьне захавалася і ў цяперашні час на ўсходзе Польшчы і ў мове польскай меншасьці ў Летуве, Беларусі, Украіне. Вымаўленьне гэтага гуку падобнае да вымаўленьня беларускага цьвёрдага Л (тым ня менш, беларускае цьвёрдае [л] ёсьць іншай фанэмай і ў міжнародным фанэтычным альфабэце пазначаецца іншым сымбалем — [l]). Да сярэдзіны XX ст. вымаўленьне цьвёрдага Ł зьяўлялася абавязковым для работнікаў радыё і тэлебачаньня, а таксама ў сцэнічнай мове, з-за чаго атрымала назву «ł aktorskie». У сучаснасьці ж польскае Ł пераважна пазначае гук /w/, блізкі да беларускага Ў або ангельскага W. Гэтак ładny («прыгожы, ладны») вымаўляецца як /ˈўадны/, słowo («слова») — /ˈсўова/, і ciało («цела») — /ˈч'аўа/. Разам з тым, старое вымаўленьне літары Ł у Польшчы зьяўляецца цалкам зразумелым, але ў большасьці рэгіёнаў лічыцца штучным.

Пры пісьме ад рукі перакрэсьліваньне літары Ł/ł замяняецца тыльдай над літарай.

У беларускай лацінцы літара Ł замяняе звычайную кірылічную Л. Выкарыстоўваецца для пазначэньня звычайнага, цьвёрдага [l], у той час як літара L пазначае моцна паляталізаваны [lʲ], які сваім вымаўленьнем крыху адрозьніваецца ад польскага [ʎ], пазначанага гэтай жа літарай.

У мове наваха Ł выкарыстоўваецца для пазначэньня альвэалярнага лятэральнага фрыкатыўнага гуку [ɬ], падобнага да гуку валійскае мовы, які пазначаецца Ll.

У вэнэцкай Ł пазначае слабое (пераходзіць у [e] і нават цалкам выпадае ў вымаўленьні) інтэрвакальнае [l]. Напрыклад, la gondoła можа вымаўляцца як [lagondola], [lago:ndoa] ці [la go:ndoea].

Літару Ł ужываюць таксама для запісу некаторых скандынаўскіх дыялектаў.

Аналягі літары ёсьць і ў кірыліцы, выкарыстоўваюцца галоўным чынам для пазначэньня спэцыфічных гукаў шэрагу моваў Далёкага Ўсходу Расеі.

Кампутарны ўжытак

Паводле Юнікоду, ł адпавядае U+0142, Ł — U+0141. У сыстэме LaTeX уводзіцца камандай \l.

Літаратура

• Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka, Chrestomatia staropolska: Teksty do roku 1543. Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk — Łódź: Zakład narodowy im. Ossolińskich, 1984, стар. 298—300 і 315—317, здымак 38.