Руаль Амундсэн

Руаль Амундсэн
	Руаль Амундсэн
	нарв. Roald Amundsen
	Фатаздымак з кнігі 1908 году
Род дзейнасьці	падарожнік, дасьледчык
Дата нараджэньня	16 ліпеня 1872
Месца нараджэньня	Бург, Нарвэгія
Дата сьмерці	невядома
Месца сьмерці	Арктычны акіян, Міжнародныя воды[d];
Прычына сьмерці	авіяцыйнае здарэньне[d]
Месца пахаваньня	Баранцава мора;
Грамадзянства	Нарвэгія
Занятак	падарожнік-дасьледнік, пісьменьнік, марак, дасьледнік, палярны даследчык, лётчык, падарожнік, naval aviator, кінарэжысэр
Навуковая сфэра	тэрытарыяльнае дасьледаваньне[d] і polar exploration[d]
Бацька	Енс Амундсэн
Маці	Ганна Сальквіст
Узнагароды	Прэмія Фрыт’ёфа Нансэна за дасьледаваньні ў галіне матэматыкі і прыродазнаўчых навук[d] (1907) Мэдаль Габарда[d] (1907) Канстанцінаўскі мэдаль[d] Мэдаль Вэга[d] (1913) Мэдаль імя Аляксандра фон Гумбальта[d] (1912) Мэдаль апекуноў[d] (1907) Залаты мэдаль Кангрэсу ЗША[d] Вялікі залаты мэдаль за дасьледаваньні[d] (1913) Мэдаль Чарлза Дэйлі[d] (1912) Мэдаль Plus Ultra[d] (18 ліпеня 1928) Livingstone Medal[d] South Pole Medal[d] (1912)
Подпіс
	Руаль Амундсэн у Вікісховішчы

Руаль Амундсэн (па-нарвэску: Roald Engelbregt Gravning Amundsen; 16 ліпеня 1872, Бург, Нарвэгія — каля 18 чэрвеня 1928, невядома) — нарвэскі палярны падарожнік і дасьледчык. 17 чэрвеня 1903 году на судне «Ёа» Амундсэн адправіўся ў Арктыку. Арганізаваўшы базу ў бухце Ёа, ён распачаў паходы на санях да Паўночнага геамагнітнага полюса і вызначыў ягонае разьмяшчэньне, а таксама прайшоў уздоўж берагоў вострава Вікторыя. Затым праплыў на «Ёа» праз праліў Сымпсана, знайшоў Паўночна-заходні марскі шлях і ў 1906 годзе дасягнуў Сан-Францыска. Адзіны, хто прайшоў на судне і Паўночна-ўсходнім (уздоўж берагоў Сібіры), і Паўночна-заходнім марскім шляхам (па пратоках Канадзкага архіпэлягу). Першым дасягнуў Паўднёвага полюсу 14 сьнежня 1911 году. Загінуў, выляцеўшы на дапамогу экспэдыцыі Умбэрта Нобіле.

У гонар падарожніка названыя мора, гара і амэрыканская навуковая станцыя Амундсэн-Скот у Антарктыдзе, затока і катлавіна ў Паўночным Ледавітым акіяне, месяцовы кратэр.

Жыцьцяпіс

Паходжаньне і сям’я

Генэалёгію роду Амундсэна можна прасачыць з XVII стагодзьдзя: яго продкі былі сяляне з востраву Асмалёй на мяжы Нарвэгіі і Швэцыі. Прадзед Руаля змог набыць зямлю на мацерыку пад Шэбэргам. Дзед Руаля быў першым у родзе, хто насіў прозьвішча Амундсэн, бацька Руаля — Енс Амундсэн (1820—1886) — быў чацьвёртым з 12 дзяцей. Браты Амундсэны, займаючыся марскім гандлем, валодалі агульнай сядзібай у Бургу, недалёка ад Сарпсборгу, дзе рака Глёма ўпадала ў Скагерак. Да 1880-х гадоў у валоданьні сям’і было 20 ветразьнікаў і параход, мелася нават уласная суднавэрф^[2]^[3].

Енс Амундсэн стаў заможным падчас Крымскай вайны, пастаўляючы брытанскім і францускім войскам збожжа і салому; яго ветразьнік «Фэнікс» падчас аблогі Севастопалю (1854—1855) выкарыстоўваўся для разьмяшчэньня ангельскіх афіцэраў^[4]. У 1866 годзе ён зьдзейсьніў рэйс з Кітая на Кубу, даставіўшы на цукровыя плянтацыі рабочую сілу — 300 кітайскіх кулі. Пра яго характар сьведчыць наступны эпізод: падчас плаваньня кулі ўзбунтаваліся, але ўсё скончылася тым, што Амундсэн прымусіў іх павесіць завадатара^[5].

У 1863 годзе ва ўзросьце 43 гадоў ён ажаніўся з дачкой мытнага чыноўніка Ганнай Гэнрыке Густавай Сальквіст. У сям’і было чацьвёра дзяцей — усе сыны:

Енс Уле Антоні (сямейная мянушка «Тоні»), нарадзіўся ў студзені 1866 году ў моры падчас бунту кітайскіх кулі. Рана праявіў прадпрымальніцкія здольнасьці, займаўся таксама вынаходніцтвам: распрацаваў уласныя тэхналёгіі вытворчасьці маргарыну і сухога малака.
Густаў Сальквіст, нарадзіўся 7 чэрвеня 1868 году. Атрымаў вайсковую адукацыю, у 1902 годзе даслужыўся да званьня лейтэнанта.
Леон, нарадзіўся 4 верасьня 1870 году. Скончыў камэрцыйную гімназію, з 1892 году жыў у Францыі, дзе заняўся гандлем віном. Да разрыву з Руалем выконваў ролю яго асабістага паверанага ў справах.
Руаль, нарадзіўся 16 ліпеня 1872 году^[5].

Спадчына

Дзякуючы шматлікім значным дасягненьням Амундсэна ў палярных дасьледаваньнях, многія месцы ў Арктыцы і Антарктыцы названы ягоным імём. Паўднёваполюсная станцыя Амундсэна-Скота, якая кіруецца Антарктычнай праграмай ЗША, была сумесна названая ў гонар Амундсэна і ягонага брытанскага суперніка Робэрта Фалкона Скота^[6]. Імём дасьледніка названы кратэр Амундсэна на Месяцы. Гэтае месца разглядаецца НАСА як патэнцыйнае месца пасадкі месяцовага апарата «Артэміда-3»^[7].

Савецка-італьянскі фільм 1969 году «Чырвоны намёт» распавядае пра экспэдыцыю і зьнікненьне Амундсэна. Галоўную ролю ў ім выконвае Шон Конэры^[8]. Кніга Роланда Гантфарда «Скот і Амундсэн» была экранізаваная ў сэрыяле «Апошняе месца на Зямлі». Ён выйшаў у этэр у 1985 годзе, а ролю дасьледніка выканаў актор Свэрэ Анкер Усдаль^[9]. 15 лютага 2019 году сьвет пабачыў біяграфічны нарвэскі фільм пад назвай «Амундсэн» рэжысэра Эспэна Сандбэрга^[10].

Крыніцы

^ ^а ^б ^в https://snl.no/Roald_Amundsen
^ Буманн-Ларсен Т. 2005. С. 14—16.
^ Huntford R 1999. С. 33—34.
^ Huntford R 1999. С. 34.
^ ^а ^б Буманн-Ларсен Т. 2005. С. 18—19.
^ «Amundsen–Scott South Pole Station». National Science Foundation.
^ Potter, Sean (19.08.2022). «NASA Identifies Candidate Regions for Landing Next Americans on Moon». NASA.
^ «The Red Tent (1971)». The Rotten Tomatoes.
^ O'Connor, John J. (20.10.1985). https://web.archive.org/web/20150524173313/http://www.nytimes.com/1985/10/20/arts/tv-view-the-last-place-on-earth-not-just-about-the-antarctic.html Tv View; 'the Last Place on Earth' — Not Just About the Antarctic»]. The New York Times.
^ «Trailer (norsk tekst)». Film Web.

Літаратура

Буманн-Ларсен Т., Амундсен. — Молодая гвардия, 2005.
Huntford R, The Last Place on Earth. Scott and Amundsen's Race to the South Pole. — The Modern Library, 1999.

Вонкавыя спасылкі

Famous Explorers (анг.)
Працы Амундсэна (анг.) ў праекце Гутэнбэрг

[_1f7d6071018026f3-1] а ^б ^в https://snl.no/Roald_Amundsen

[FOOTNOTEБуманн-Ларсен200514—16-2] Буманн-Ларсен Т. 2005. С. 14—16.

[FOOTNOTEHuntford199933—34-3] Huntford R 1999. С. 33—34.

[FOOTNOTEHuntford199934-4] Huntford R 1999. С. 34.

[FOOTNOTEБуманн-Ларсен200518—19-5] а ^б Буманн-Ларсен Т. 2005. С. 18—19.

[6] «Amundsen–Scott South Pole Station». National Science Foundation.

[7] Potter, Sean (19.08.2022). «NASA Identifies Candidate Regions for Landing Next Americans on Moon». NASA.

[8] «The Red Tent (1971)». The Rotten Tomatoes.

[9] O'Connor, John J. (20.10.1985). https://web.archive.org/web/20150524173313/http://www.nytimes.com/1985/10/20/arts/tv-view-the-last-place-on-earth-not-just-about-the-antarctic.html Tv View; 'the Last Place on Earth' — Not Just About the Antarctic»]. The New York Times.

[10] «Trailer (norsk tekst)». Film Web.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]