Армія
Няма ўзброеных сілаў
Няма вайсковай павіннасьці
Плянуецца скасаваць вайсковую павіннасьць цягам 3 гадоў
Краіны, у якіх дзейнічае сыстэма прызыву, але менш за 20—40% ад асобаў адной узроставай групы падвяргаюцца прызыву
Вайсковая павіннасьць
Няма інфармацыі
Войска (армія; па-француску: l'armée fд па-лацінску: armare — узбройваць) — арганізаваныя ўзброеныя сілы для вядзеньня ваенных дзеяньняў на сушы. Чальцы арміі, то бок жаўнеры ці салдаты, а таксама вайсковае кіраўніцтва, звычайна носяць адмысловую вайсковую форму, якая можа мець знакі вайсковага адрозьненьня. Нацыянальная армія выкарыстоўваецца для ўзмацненьня палітыкі сілай па-за дзяржавай на тэрыторыі іншай дзяржавы, а таксама дзеля абароны дзяржавы ў выпадку вонкавай агрэсіі. Фрыдрых Энгельс характарызуе войска як арганізаванае аб’яднаньне ўзброеных людзей, якое ўтрымоўваецца дзяржавай з мэтай наступальнай або абарончай вайны. З разьвіцьцём прадукцыйных сілаў і зьменаў у вытворчых адносінах зьмяняўся характар і сродкі вядзеньня вайны, віды ўзброеных сілаў і форма арганізацыі арміі.
У большасьці краінаў ёсьць арміі, якія ўтрымоўваюцца за кошт падаткаў. Папаўняюцца альбо за рахунак прызыву чалавек прызыўнога ўзросту, альбо за кошт кантрактавых наймітаў (аплачваемых прафэсіяналаў). Армія абавязкова зьмяшчае элемэнты таталітарнай сыстэмы, то бок рашэньні прымаюцца аднаасобна вайсковым штабам ці вайсковым кіраўніком. Функцыі кожнага салдата арміі вызначае найвышэйшае кіраўніцтва. На кожную армейскую пасаду асобы прызначаецца, а не абіраецца шляхам галасаваньня.
У Беларусі дзейнічае сыстэма вайсковай павіннасьці, то бок кожны мужчына ўзростам ад 18 да 27 гадоў на пэўны час абавязаны служыць ва ўзброеных сілах, аднак патэнцыйны кандыдат ня мусіць мець мэдычныя супрацьпаказаньні, якія вызваляюць ад службы. Таксама як альтэрнатыва маецца служба ў рэзэрвовых частках.
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У першабытным грамадзтве народ і войска зьяўляліся тоеснымі паняткамі. Усе свабодныя асобы мужчынскае плоці, здольныя насіць зброю, былі ваярамі. Але спэцыялізацыя заняткаў, якая суправаджала пераход народаў да аседлага ладу жыцьця, асаблівы характар разьвіцьця культуры і асноўныя рысы палітычнага ладу паўсталых дзяржаваў аказалі вызначальны ўплыў на вайсковую арганізацыю народаў.
У Старажытнай Індыі і Старажытным Эгіпце ваяры вылучыліся ў асаблівыя спадчынныя касты. Такі ж каставы характар насіла і войска Спарты, але тут вайсковую касту складаў усё насельніцтва у поўным ягоным складзе. У Спарце права на нашэньне зброі належала адным толькі дарыйцамі, астатняе свабоднае насельніцтва (пэрыекі) і рабы (ілёты) маглі толькі час ад часу быць азброенымі падчас ваеннага канфлікту[1].
У Атэнах ды іншых старажытнагрэцкіх рэспубліках узброеныя сілы дзяржавы складаліся з вольных грамадзянаў. Праз тое, што грамадзяне ўзробройваліся толькі ў выпадку вайны, то узброеныя сілы гэтых рэспублік мелі характар грамадзянскіх міліцыяў. Сталыя войскі ў гэтых дзяржавах меліся ў самай нязначнай колькасьці і прызначаліся ў мірны час пераважна для ахоўнай службы, якая разам з тым служыла падрыхтоўчай вайсковай школай для юнакоў. Аднак, з павелічэньнем працягласьці войнаў і праз заняпад ваяўнічага духу сярод насельніцтва, грамадзянскае рушэньне грэцкіх рэспублік паступова замянілася наймітамі, якія зрабіліся галоўным матэрыялам для камплектаваньня войска. У Картагене жа найміцтва стала неабходным следзтвам нязначнай колькасьці грамадзянаў, якія засяродзілі ўсе свае інтарэсы на пашырэньні гандлю; атрыманьне велічэзных капіталаў давала магчымасьць гэтае рэспубліцы купляць вайсковыя сілы ня толькі ў Афрыцы, але і ў большай частцы Эўропы.
У Старажытным Рыме права на нашэньне зброі належала ўсім грамадзянам, як патрыцыям, гэтак і плебэям; у выпадку вайны войска фармавалася па вайсковых акругах, то бок трыбах. Але паводле прапановы Сэрвіюса Туліюса войска пачало фармавацца з улікам падзелу насельніцтва на клясы паводле цэнзу, то бок велічыні даходу[2]. Такім чынам, найбяднейшыя грамадзяне былі вызваленыя ад абавязку несьці вайсковую службу і прызываліся да зброі толькі ў выпадку ўскрайняй неабходнасьці, прычым за час знаходжаньня пад сьцягамі атрымлівалі пэўнае ўзнагароджаньне ад ўраду. Старажытны Рым у той час сталых вайсковых фармаваньняў ня ведаў; грамадзяне Рыму станавіліся пад зброю толькі ў выпадку вайны і распускаліся па заключэньні мірнай дамовы. Войска старажытных рымлянаў насіла, такім чынам, характар народнага рушэньня.
З пачаткам імпэратарскага пэрыяду рымскай гісторыі войскі не склікаліся ўжо больш для аднаго паходу, а заставаліся на службе і ў мірны час. За гэтым часам яны камплектаваліся пралетарамі, і выплата пэнсіі, якая дагэтуль была часовай спалатай, сталася звычайным правілам. Стары рымскі прынцып, паводле якога ў шэрагі арміі маглі ўступаць толькі рымскія грамадзяне, падвергнуўся з часам значнага скажэньня. Яшчэ Актавіян Аўгуст строга разьмяжоўваў легіёны з грамадзянамі ад дапаможных войскаў, складзеных з іншаземцаў. Але з часу Вэспасіяну італікі фактычна былі вызваленыя ад вайсковай службы, а легіёны пачалі камплектавацца з правінцыяў, з прычыны чаго адрозьненьне паміж імі і дапаможнымі харугвамі ўсё больш згладжвалася. Не зважаючы на існаваньне прынцыпу ўсеагульнай вайсковай павіннасьці, камплектаваньне арміі грунтавалася фактычна на добраахвотным паступленьні на службу і праз залучэньне. Гэтая армія, складзеная з сумесі нацыянальнасьцяў, зьвязвалася з дзяржаўным арганізмам толькі ў асобе імпэратару. Войска нават мела свае асаблівыя, адрозныя ад грамадзянскага культу, звычаі, то бок яна была сілай сама па сабе, і гэтая сіла, пры адсутнасьці ў законе правілаў аб атрыманьні ў спадчыны пасады, узводзіла на трон імпэратараў. Цэлыя натоўпы барбарскіх, германскіх народаў сталі ўступаць у шэрагі арміі, а за часам імпэратару Валентыніяну I найміты-германцы складалі ўжо палову ўсіх войскаў Рымскае імпэрыі.
У германцаў, якія зьнішчылі Заходнюю Рымскую імпэрыю і заснавалі на ейных руінах новыя дзяржавы, войска насіла характар народнага рушэньня. І тут, як ва ўсіх першабытных народаў, панятак войска і народу супадаў. Вайскове ўладкаваньне старажытных германцаў было заснавана на радавой сувязі. Але зь ператварэньнем нязначных палітычных злучэньняў у вялікія племянныя хаўрусы, з пачаткам ваяўнічага перасяленьня народаў і з заваявальным рухам плямёнаў праз рымскія межы, пачала ў германцаў мацнець каралеўская ўлада. Каралі пры раздачы зямельных надзелаў бачылі адзіны сродак да прыцягненьня падданых да сябе на службу. Дараваньне зямельнага надзелу было зьвязана з абавязкам ўладальніка гэтага надзелу зьяўляцца са зброяй у руках кожны раз, калі гэтага запатрабуе кароль. Каронныя васалы абавязаны былі зьяўляцца на службу да караля ня толькі асабіста, але і прыводзіць з сабою атрады войскаў, колькасьць якіх знаходзілася ў залежнасьці ад велічыні іхнага фэоду. Неабходным следзтвам такога парадку было тое, што буйная шляхта, якая атрымала фэоды ад каралеўскіх земляў, пачала перадаваць частку надзелаў іншым асобам на тых жа ўмовах, на якіх яны самі атрымалі іх ад караля, пры чым апошнія, у сваю чаргу, станавіліся ў васальныя адносіны да сваіх сюзэрэнаў. Гэтае злучэньне васалітэту з бэніфіцыятам надало ўзброенай сіле фэадальнай Эўропы зусім адмысловы характар. Такім чынам, атрымала значэньне часовае земскае рушэньне, абавязанае зьяўляцца на службу па першым патрабаваньні сувэрэна.
У вайсковых адносінах фэадальная сыстэма перш за ўсё пацягнула за сабой выцясьненьне народнага рушэньня, якое складалася, галоўным чынам, зь пяхоты, цяжка ўзброенай рыцарскай коньніцай, якая дасягнула ваенных посьпехаў не ў тактычных арганізацыях, прызначаных для нападу масамі, а ў адзіночным баі, у залежнасьці ад асабістага майстэрства і адвагі. Народнае рушэньне страціла сваё ранейшае ваеннае значэньне, а пяхота захавалася ў сярэднявечных гарадох, дзе цэхі паступова пачалі атрымліваць вайсковую арганізацыю.
Разам з павелічэньнем багацьцяў васалаў ішло таксама ўзмацненьне іхнае магутнасьці. Часта яны не зьяўляліся на службу да свайго сюзэрэну і, нават больш за тое, уступалі ў барацьбу з каралём. Саслабленая магутнасьцю васалаў каралеўская ўлада знаходзілася ў крытычным становішчы. Дзеля стварэньня даволі надзейнай узброенай сілы каралям прыпадала паводле неабходнасьці зьвяртацца да наймітаў. З XIV—XV стагодзьдзяў васпаны ўжо паўсюль імкнуліся атрымаць ад сваіх васалаў і іншых падданых наўзамен ваеннай службы грашовыя сродкі і выкарыстоўваць іх дзеля наёму больш прафэсійных наймітаў. Да гэтага ж часу ў дзяржавах Заходняе Эўропы зьявіліся вандроўныя вайсковыя лютвы, якія прапаноўвалі свае паслугі тым, ад якіх яны чакалі больш выгод. Калі не было вайны, яны займаліся пагромамі і рабаваньнямі. Найміцтва раней за ўсё паўстала ў Францыі. Ужо пачынаючы з XI стагодзьдзя там сталі зьяўляцца ў значнай колькасьці наёмныя лютвы з брабансонаў, швайцарцаў, шатляндцаў і іншых, якія сьпярша ўжываліся ў выглядзе дадатку да фэадальнага войска, а затым атрымалі самастойнае значэньне. Але зь цягам часу фэадалізм прыходзіў у заняпад, а патрэба ў наёмнай сіле ўсё больш павялічвалася і нароўні з чужацкімі наёмнымі войскамі, да канца XIII стагодзьдзя пачынаюць зьяўляцца і мясцовыя вайсковыя лютвы, вядомыя як вольныя роты ці ватагі (франц. compagnies franches).
Першым каралём, якія прыняў энэргічныя меры да зьнішчэньня вольных ватагаў, быў Карл VII. Спаганяючы адмысловы падатак для пакрыцьця расходаў на ўтрыманьне войскаў, ён атрымаў магчымасьць прыняць асаблівыя меры і рэзка зьмяніць ранейшае становішча рэчаў. Перш за ўсё цэлым на загад караля прыватныя асобы былі пазбаўленыя права ўтрыманьня ўзброеных атрадаў, і гэтае права было аднесенае выключна да прэрагатывы кароны. Асоба, якая хоча прысьвяціць сябе вайсковай справе, павінна была атрымаць ад ўрада патэнт (ардананс) на стварэньне роты, велічыня якой вызначалася разам з выдачай патэнту. Капітаны, якія атрымалі такі патэнт, станавіліся адказнымі перад вярхоўнай уладай за ўсё бясчынствы і парушэньні закону іхнымі ротамі. Гэтыя роты атрымалі назву арданансавых (франц. compagnies d'ordonance). Яны сталі першай сталай арміяй у Эўропе, арганізаванай на пачатках вайсковага вяршэнства ўлады караля. Нароўні з арданансавымі ротамі, якія прадстаўлялі сабою кавалерыю, Карл VII спрабаваў таксама арганізаваць і пешую земскую міліцыю, але гэтыя спробы аказаліся няўдалымі. Пры існых на той час зямельных адносінах даваць зброю ў рукі сялянам уяўлялася небяспечнай справай, а таму Людовік XI скасаваў дзейнасьць сялянскую міліцыю і пачаў камплектаваць пяхоту швайцарскімі наймітамі праз залучэньне.
Найбольш спрыяльным месцам для свайго разьвіцьця найміцтва сталася Італія, дзе зьявілася кандат’ерства, то бок адмысловая форма найміцтва. У Сярэднявечча ў Італіі кожны горад складаў асобную дзяржаву, а бясконцыя канфлікты і сталая барацьба паміж гарадамі-дзяржавамі, якія мелі патрэбу ў наёмнай ўзброеных войсках, прывялі да стварэньня вольных вайсковых атрадаў, начальнікі якіх або паступалі са сваімі ватагамі на службу гарадоў або асобных князёў, ці ж вялі вайну ў сваіх асабістых інтарэсах, заваёўваючы цэлыя землі і гарады. Праз сталае ўзрастаньне магутнасьці італьянскіх дзяржаваў і узвышэньне невялікіх гарадзкіх рэспублік паступова зьнікалі і ўмовы, якія да таго спрыялі росквіту кандат’ерства. Гэтая зьява пачала зьнікаць у канца XVI стагодзьдзя і паступова было замененае народнай міліцыяй.
У XVI і XVII стагодзьдзях у Заходняй Эўропе адбываўся пераход ад найміцтва да сталых нацыянальным войскаў. Вайскавод пераставаў быць прыватным вайсковым прадпрымальнікам і рабіўся слугою дзяржавы. Манарх у той час сам прызначаў афіцэраў і станавіўся трымальнікам найвышэйшай вайскова-каманднай улады. Ўсталёўваўся герархічны парадак службовых ступеняў, які сканчаўся самім манархам. Першыя крокі да стварэньня сталага нацыянальнага войска былі зробленыя ў Францыі кардыналам Рышэльё. У 1636 годзе ён унёс праект аб арганізацыі сталае нацыянальнае рэзэрвы, якая павінна была ўключаць у сябе да 60 тысяч чалавек. Аднак, гэты праект ажыцьцяўленьня не атрымаў, і стваральнікам першага францускага нацыянальнага войска, папаўняных шляхам рэкруцкіх набораў, стаў пры двары караля Людовіка XIV вайсковы міністар Франсуа-Мішэль Лё Тэлье Лювуа.
У Аўстрыі да часу панаваньня Карла VI армія складалася амаль выключна з сталых войскаў, хоць яна і камплектавалася праз залучэньне, але з боку ўрада былі прынятыя ўсе меры да таго, каб у войскі прымаліся найбольш надзейныя элемэнты. Першая спроба стварыць у Аўстрыі сталае нацыянальнае войска была зробленая Марыяй Тэрэзіяй. Загадам 1756 году аб правядзеньні рэкруцкіх набораў да службы ў войску былі прыцягнутыя ўсе аўстрыйскія падданыя ва ўзросце ад 17 да 40 гадоў, прычым для правядзеньня гэтых набораў ўся дзяржава была падзеленая на асаблівыя тэрытарыяльныя адзінкі. Аднак, гэтыя пастановы на практыцы рэалізоўваліся часткова, бо насельніцтва прызвычаілася да залучэньня і яшчэ доўгі час працягвала ўхіляцца ад вайсковай службы. Амаль на працягю ўсяго XVIII стагодзьдзя ў Аўстрыі захавалася зьмяшаная сыстэма камплектаваньня, прычым залучэньне, галоўным чынам, ужывалася для камплектаваньня войскаў у ваенны час.
У Прусіі стварэньне сталага нацыянальнага войска было закладзенае вялікім курфюрстам брандэнбурскім Фрыдрыхам Вільгэльмам I. Ім быў утвораны сталая рэзэрва падрыхтаваных да вайсковай справы людзей, пры гэтым залучэньне рэкрутаў праводзілася паводле тэрытарыяльнага прынцыпу. У мірны час людзі звальняліся ў свае акругі па хатах, але ў ваенны час яны павінны былі вярнуцца ў войска дзеля фармаваньня вайсковых частак па першым закліку. У 1733 годзе ў Прусіі была ўведзеная рэгулярная канскрыпцыя, то бок спосаб камплектаваньня, упершыню які зьявіўся ў Эўропе. Сутнасьць сыстэмы складалася ў тым, што ўся тэрыторыя дзяржавы была падзеленая на вучасткі, як то кантоны, паводле якіх былі разьмеркаваныя пад’ёмныя двары, якія пастаўлялі ад сябе вызначаны лік рэкрутаў. Не зважаючы на тое, тэрмін службы першапачаткова і быў усталяваны як пажыцьцёвы, але ў рэчаіснасьці вайскоўцы большую частку часу знаходзіліся ў так званым «каралеўскім адпачынку», а для нясеньня вайсковай службы праходзілі падрыхтоўку толькі на летнія месяцы кожныя 2—3 гады. Сыстэма канскрыпцыі, уведзеная каралём Фрыдрыхам Вільгэльмам, праіснавала ў Прусіі нядоўга, бо масавае ўхіленьне насельніцтва ад вайсковай службы прымусіла Фрыдрыха II зьвярнуцца да залучэньня наймітаў, і нацыянальны элемэнт у войсках да канца ягонага панаваньня амаль цалкам зьнік.
Але таксама ў дзяржавах Заходняй Эўропы XVII і XVIII стагодзьдзях былі спробы па стварэньню міліцыю, прычым іхная арганізацыя зьвязвалася з саслоўным парадкам дзяржавы. Такія саслоўныя міліцыі існавалі ў XVII стагодзьдзі ў Прусіі і Гановэры. У Францыі пры каралю Людовіку XIV міліцыя зрабілася каралеўскай. Яна пераважна прызначалася дзеля абароны краіны ад ўварваньня, але ёю карысталіся таксама ў мэтах папаўненьня сталага войска і ў вонкавых войнах. У Прусіі падчас вайны за гішпанскую спадчыну таксама рабіліся спробы да стварэньня міліцыі, але ў склад такіх атрадаў уваходзілі толькі сяляне каралеўскіх удзельных маёнткаў. Найбольш шырокае прымяненьне ідэя арганізацыі войскаў на ўзор міліцыі атрымала ў Ангельшчыне.
У Францыі сыстэма вайсковага ладу была зьмененая ў эпоху Францускай рэвалюцыі. У 1793 годзе была ўведзены ўсеагульны вайсковы абавязак, замацаваны законам Жан-Батыста Журдана аб канскрыпцыі. Такім чынам, у Францыі войска зрабілася чымсьці іншым, чым былое войска старога рэжыму, то бок гэта быў узброены народ, поўны нацыянальнага энтузіязму. Але ад прынцыпу асабістага адбыцьця павіннасьці было, аднак, неўзабаве зробленае сур’ёзнае адступленьне ў тым сэнсе, што для асобаў, слабых на здароўе, і для асобаў, якія былі здольныя прынесьці дзяржаве пэўны плён на грамадзянскай службе або сваімі навукоўвымі працамі, было дапушчанае замяшчэньне. Закон Журдана аб канскрыпцыі зь некаторымі перайначанымі пунктамі захаваў сваю сілу і ў эпоху імпэрыі Напалеона.
Аднак у Францыі цалкам ідэя ўсеагульнай вайсковай павіннасьці сучаснага тыпу ня была сфармаваная. Але, гэтая ідэя знайшла сваё выкананьне ў Прусіі, дзе ейнае вайсковае ўладкаваньне пасьля паслужыла ўзорам для іншых дзяржаваў. Падчас Вызваленчай вайны 1813 году быў выдадзены ўказ, які ўсталяваў парадак камплектаваньня прускага войска на пачатках усеагульнай вайсковай павіннасьці і які адмяніў разам з тым усе існыя на той час выняткі ў законе аб нясеньні вайсковай службы прывілеяванымі клясамі грамадзтва. У тым жа годзе, як далейшае разьвіцьцё рэформы, была ўведзеная ў Прусіі ў мэтах павелічэньня колькасьці войска ляндвэрная сыстэма, сутнасьць якой заключалася ў тым, што вайсковаабавязаныя, якія праслужылі ўсталяваныя тэрміны ў шэрагах сталага войска, залічваліся затым у тую частку ўзброеных сілаў, якая фармавалася толькі ў ваенны час. Усе асобныя пастановы, што тычыліся рэарганізацыі войска былі затым аб’яднаныя законам 1814 году, згодна зь якім узброеныя сілы Прусіі атрымалі шматступеньчатую арганізацыю. То бок, фармаваліся сталыя войск, ляндвэрныя фармацыі і ляндштурмы, якія натуральна зьяўляліся народным рушэньнем, у склад якога ўваходзіла ўсё мужчынскае насельніцтва ва ўзросьце ад 17 да 49 гадоў, якое не было залічанае ў сталыя войскі ці ляндвэр. Камплектаваньне войскаў адбывалася згодна з тэрытарыяльнай сыстэмай. З стварэньнем у 1871 годзе Нямецкае імпэрыі прускія законы аб камплектаваньні войска былі распаўсюджаныя на ўсе саюзныя дзяржавы імпэрыі.
Абмежаваньне мілітарызму
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Вайскоўцы падвяргаюцца крытыцы мірнымі рухамі, якія разглядаюць забойства людзей, вядзеньне вайны, а таксама вынішчэньне і зьнішчэньне як барбарскія, маральна асуджаныя і непрыдатныя мэтады для ўстойлівага кіраваньня канфліктамі. Антымілітарызм і пацыфізм імкнуцца да негвалтоўнага кіраваньня канфліктамі, зьвяртаючыся да дыпляматыі і кіраваньня грамадзкімі канфліктамі. Яны актыўна спрабуюць прадухіліць узброеныя канфлікты і вайсковае ўзбраеньне, выключыць вайну як палітычны інструмэнт у доўгатэрміновай пэрспэктыве і стварыць умовы для трывалага міру.
Праз павелічэньне ўзбраеньня, асабліва падчас гонкі ўзбраеньняў падчас халоднай вайны, вайскова-тэхнічны прагрэс перавысіў мяжу, што азначала, што калі б пачалася вайна паміж дзьвюма звышдзяржавамі, пацярпелі б ня толькі дзяржавы-ўдзельніцы канфлікту, але і ўсё насельніцтва сьвету, бо разбуральная сіла зброі масавага зьнішчэньня ў некаторых частках сьвету могла быць незлічонай. З улікам ступені патэнцыйнага разбуральнага ўзьдзеяньня гэтае зброі, многія дзяржавы зараз зьяўляюцца ўдзельнікамі шматбаковых пагадненьняў, як то дамова аб нераспаўсюджваньні ядзернай зброі, альбо пагадненьняў аб кантролі над зброяй ці раззбраеньнем. Такія абмежаваньні датычныя ўзброеных сілаў і іхнага ўзбраеньня правялі да таго, што гэты рызыка прынамсі часткова зьнізілася. Атаўская канвэнцыя, канвэнцыя аб хімічнай зброі і дамова аб абмежаваньні сыстэмаў супрацьракетнай абароны асабліва заслугоўваюць увагі, бо такім чынам вынікае, што міжнародная супольнасьць не жадае дапусціць надзвычай негуманныя мэтады вядзеньня вайны.
На міжнародным узроўні сёньня дзейнасьць узброеных сілаў падпадае пад дзеяньне міжнародных пагадненьняў, якія закліканы рэгуляваць і прадухіляць ваенныя канфлікты.
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ «Ancient Spartan Hierarchy». Hierarchy Structure.
- ^ Allfree, Joshua; Cairns, John; Carey, Brian (2006). «Warfare in the Ancient World». Pen and Sword. — С. 90—91. ISBN 1-848-84630-4.
Вонкавыя спасылкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Армія на бачыне Curlie