Яцьвяская мова

Яцьвяская мова
Jātvingun/sūdaviun bilā, sūdaviskas
Ужываецца ў	Беларусь, Летува, Польшча (колішні арэал)
Рэгіён	Судовія, Занёманьне
Колькасьць карыстальнікаў	0 чал.
Клясыфікацыя	Індаэўрапейская  Балцкія   Заходнебалцкія     Яцьвяская
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	—
Рэгулюецца	—
Коды мовы
ISO 639-1	—
ISO 639-2(Б)	—
ISO 639-2(Т)	—
ISO 639-3	xsv
SIL	xsv

Яцьвя́ская мова — мёртвая заходнебалцкая мова балцкае ґрупы індаэўрапейскіх моваў, на якой размаўляла зьнікнуўшае племя/этнас яцьвягаў. Выйшла з ужытку прыкладна ў XVII ст. Зь яцьвяскае мовы выдзяляецца два дыялектныя арэалы, назвы якіх паслужылі для ўзьнікненьня розных назваў мовы для розных народаў.

• Суда́ўскі дыялект — дыялект яцьвяскае мовы, што быў распаўсюджаны ў рэґіёне Судавія (сучасны паўночны ўсход Польшчы, паўдзёны захад Летувы, крайні паўдзёны ўсход колішняе Ўсходняе Прусіі і частка беларускага Занёманьня). Да 13 ст. амаль усе носьбіты дыялекту былі вынішчаныя Тэўтонскім Ордэнам, нешматлікія, што засталіся жывымі, уцяклі на тэрыторыю сучаснае Летувы, пазьней іхнія землі былі заселеныя летувісамі, немцамі ды беларусамі. Канчаткова зьнік у 16-17 ст., вядомыя некалькі фразаў пэрыяда 16 ст.

• Уласна яцьвяскі дыялект — дыялект яцьвяскае мовы, што быў распаўсюджаны ў колішнім гістарычным рэґіёне Ятва (Падляшша і захад Беларусі прыкладна да Зьдзецелу). У пэрыяд 16—17 ст. быў выцесьнены польскай і старабеларускай. Прадстаўлены невялікім слоўнікам «Паганскія гаворкі з Нараву» (па-польску: Pogańske gwary z Narewu). Паводле ідэалёґіі М. Шэляговіча, сучасныя палешукі зьяўляюцца нашчадкамі таго яцьвяскамоўнага насельніцтва.

Тэрыторыя распаўсюджваньня

У ХІІІ ст. яцьвяская мова была распаўсюджаная з захаду на ўсход ад Усходняе Прусіі і Мазовіі да Ваўкавыску, з поўначы на поўдзень — ад мястэчка Мар'ямпаль (Летува) да сярэдняга цячэньня ракі Буг (ваколіцы мястэчка Дарагічын).

Асноўная характарыстыка

Фанэтыка

Яцьвяская мова была безьпісьмовай, і да цяперашняга часу аб ейным характары можна было судзіць толькі па тапонімах, што захаваліся на колішняй тэрыторыі пражываньня яе носьбітаў. Таксама вядомы вельмі вялікі пляст яцьвінгізмаў, якія знаходзяцца ў сучасных гаворках беларускае, польскае і летувіскае мовы, які зьяўляюцца супэрстратнымі ў стаўленьні ды мёртвае яцьвяскае мовы. Паводле гэтае інфармацыі, сучасныя навукоўцы здолелі аднавіць частку слоўнага запасу ды фанэтыкі мовы. Сярод фанэтычных асаблівасьцяў трэба адзначыць t’ > k’, d’ > g’ (што збліжае яцьвяскую мову са славянскімі мовамі), дэпаляталізацыя š’, ž’, č’, ǯ’, s’, z’, r’, l’ (таксама частковая дэпаляталізацыя p’, b’, v’, m’), пераход š > s, ž > z (як у прускай, курскай, зэмґальскай, сэлонскай і латыскай мовах); захоўваньне дыфтонґа еі (у летувіскай і латыскай мове адбыўся пераход у іе), захоўваньне старажытнабалцкага *ā і адсутнасьць зьмяшэньня *ā/*ō, пераход i > e, гук s замеcт š; z замест ž; паляталізацыя k > c і іншыя адметныя асаблівасьці ў сфэры лексыкі, марфалёґіі ды словаўтварэньня.

Лексыка

Шчасьлівым выняткам можна лічыць нешматлікія запісы некаторых выразаў па-яцьвяску (гаворка г. зв. «Судаўскага кутка»), што былі зробленыя ў 16 ст. Еронімам Малетыюсам у ягонай працы «Апісаньне судаваў». Гэтыя выразы кароткія і часта зьмяшчаюць паўторы:

• Тrencke trencke — «Стукні, стукні!»
• Kelleweſze perioth kelleweſze perioth — «Фурман прыехаў, фурман прыехаў»
• Ocho moy myle ſchwante panicke — «О мой мілы сьвяты агеньчыку!»
• Kaileſs noussen gingis — «Будзь здаровы, наш сябра!»
• Kayles poſkayles enis per andros — «Вітаю, вітаю, адзін праз другога»
• Geygey begeyte pockolle — «Гэй-гэй, бягіце, чэрці»

Дзякуючы гэтым дадзеным паступова аднаўляецца сынтаксіс і ґраматычны лад яцьвяскае мовы, павялічваецца колькасьць вядомых лексэмаў і становяцца вядомымі асобныя выразы.

Слоўнік гаворак Нараву

Асноўны артыкул: Паганскія гаворкі з Нараву

Самым значным этапам у вывучэньні навукоўцамі яцьвяскае мовы становіцца выпадковае знаходжаньне ў 1978-м годзе ў паўночнай частцы Белавескае пушчы рукапіснага слоўніка «Паганскія гаворкі з Нараву» (па-польску: Pogańske gwary z Narewu). Дадзены слоўнік быў перапісаны ў сшытак, але хутка быў згублены. На шчасьце, летувіскі лінґвіст Зіґмас Зінкявічус здолеў выдаць і апублікаваць у 1984 г. слоўнік па перапісаным варыянце. Слоўнік зьмяшчае прыкладна 200 словаў і шматлікія навукоўцы (напрыклад, З. Зінкявічус, Е. Хялімскі, У. Арол, У. Тапароў) ўпэўнена лічаць лексыку слоўніка балцкай. У слоўніку зьмяшчаецца шмат паняцьцяў, што адкрываюць да гэтага таемныя падрабязнасьці культурнага жыцьця яцьвягаў: guti («крыжакі»), drygi («маскалі»), Naura («Нараў»), Pjarkuſ («Пяркунас»), łaume («жаночае божышча»), tuołi («чорт»), aucima («вёска»), pesi («быдла»), taud («народ»), wałtida («здароўе»), ward («слова»), weda («дарога»), wułks («воўк»). У слоўніку даволі значная колькасьць дзеясловаў, займеньнікаў і лічэбнікаў:

Па-яцьвяску	Па-беларуску
ajgd	скончыць
augd	узрастаць
dainid	пець
dodi	даваць
degt	паліць
emt	браць
gemd	нараджаць
gindi	ведаць
giwatti	жыць
gułd	ляжаць
hirdet	слухаць
łaud	чакаць
łaudt	плаваць
mact	глядзець
miłdat	кахаць
mort	паміраць
narſad	кідаць
piaud	рэзаць
pramind	памятаць
pratat	думаць
radid	працаваць
ſibd	шукаць
ſid	сядзець
ſkraid	бяжаць
ſłaubd	спаць
ſłibd	хаваць
taurit	казаць
terd	піць
tibt	даверыць
turd	мець
wajrid	плакаць
wikruoti	жыць
wułd	жадаць
zurdit	бачыць
aſ	я
tu	ты
eſ	ён
man	мне
mano	маё
m…tar	наш
patſ, pati	сам, сама
taſ	гэты
kit	хто
wiſa	усе
duo	два
triſ	тры
teter	чатыры
pank	пяць
sziasz	шэсьць
geptiſ	сем
aktiſ	восем
cit	другі
andar	іншы

Сучасная сытуацыя

З апублікаваньнем польска-яцьвяскага слоўніка дасьледаваньне яцьвяскае мовы выйшла на значна болей якасны этап і перастала быць толькі дасьледаваньнем на аснове тапанімікі (хаця ў бліжэйшы час можна чакаць вялізарнага павялічэньня колькасьці матэрыялу па тапаніміцы колішняе яцьвяскае тэрыторыі). Дадзеныя, што былі атрыманыя ў выніку шматлікіх дасьледаваньняў, даюць права казаць аб блізкім сваяцтве і блізкасьці яцьвяскай мовай з прускай, аб дыялектнай дыфэрэнцаванасьці мовы і ягоным вялікім супэрстратным унёску ў гаворкі колішняга арэалу пражываньня яцьвягаў. Беларускія, польскія і летувіскія гаворкі былое яцьвяскае зямлі захоўваюць шэраг асаблівасьцяў яцьвяскае мовы і падзяляюць іх зь ёй. Напрыклад, некаторыя польскія і летувіскія дыялекты маюць унікальную фанэтычную адметнасьць: г. зв. мазурэньне (невымаўленьне гукаў š, ž: лет. žasis, žvėris, aš > дыялектнае zasis, zvėris, as) — частка лінґвістаў лічыць гэтую зьяву як адну з частак яцьвяскага субстрату, што захаваліся ў навакольных дыялектах. У Летуве гэтая зьява назіралася ў вёсках Мусьцейка і Кабялі (Аранскі павет), таксама ў вымерлых летувіскіх дыялектах ваколіц Зьдзецелу. Яшчэ адной з прыкмет былога яцьвяскага субстрату можна адзначыць блытаніну мяккіх гукаў t', d' з мяккімі гукамі k', g' у некаторых паўднёвых дыялектах аўкштайтаў (этнаґрафічная супольнасьць летувісаў, якая жыве ў Аўкштоце), напрыклад, летувіск. tėvas > kėvas, gegutė > degutė, begėdė > begėgė, Dievas > gievas (Кабялі, Дзевянішкі, Сьвяндубра, Ліпалінгі).

Вонкавыя спасылкі

• VIRDAINAS — слоўнік гаворак летувіскае Судавіі