Срэбны мэдаль Расейскага геаграфічнага таварыства, дыплём Італьянскага мэдычна-псыхалягічнага таварыства, дыплём і залаты мэдаль француска-расейскай выставы «За сталыя ўдасканаленьні ў электратэхніцы» Ордэн Сьвятой Ганны
Прадстаўнік роду Ёдка гербу Ліс, які паходзіў ад лідскага баярына Мартына Ёдкі, якому вялікім князем быў падараваны маёнтак ў 1546 годзе. Нарадзіўся Якуб Наркевіч-Ёдка ў маёнтку Турын Ігуменскага павета Менскай губэрні, цяпер Пухавіцкі раён Менскай вобласьціРэспублікі Беларусь) — у радавым маёнтку яго маці Анэлі Эсткі, унучкі старэйшай сястры Тадэвуша Касьцюшкі, прадстаўніцы шляхецкага роду Эсткаўнямецкага паходжаньня. Дзіцячыя гады Якуба прайшлі ў бацькоўскім маёнтку Наднёман Уздзенскай воласці Менскай губэрні (цяпер Уздзенскі раён Менскай вобласьці, Рэспубліка Беларусь). Навучаўся ў Менскай гімназіі (1861—1865), працягваў навучаньне ў Мэдычным інстытуце ў Флярэнцыі, Венскім унівэрсытэце, Сарбоне. Некалькі гадоў правёў у культурных і навуковых цэнтрах Заходняй Эўропы: удасканальваў майстэрства ігры на фартэпіяна ў Парыскай кансэрваторыі, пасьпяхова выступаў як піяніст у вядомых канцэртных залах, у тым ліку ў каралеўскім палацы Цюільры (Парыж). У 1868—1869 гг. выкладаў курс тэорыі музыкі ў Марыінска-Ярмолаўскай навучальнай установе (Масква). У 1869 годзе паступіў на мэдычны факультэт Парыскага ўнівэрсытэта. У часы навучаньня пазнаёміўся з многімі прадстаўнікамі францускай навуковай школы, удзельнічаў у сэмінарах, у працы навуковых таварыстваў, пасяджэньнях Францускай акадэміі навук, што аказала ўплыў на фармаваньне яго навуковых поглядаў і навуковага стылю. Зацьвердзіцца ў канчатковым выбары мэдычнай спэцыялізацыі дапамаглі паездкі ў Італію, дзе ён наведваў клінікі знакамітых італьянскіх лекараў у Рыме й Флярэнцыі[2].
У другой палове 1871 году Якуб Наркевіч-Ёдка вяртаецца на Радзіму й пачынае актыўна займацца навуковымі дасьледаваньнямі ў галіне фізыкі, мэтэаралёгіі, мэдыцыны, псыхалёгіі, сельскай гаспадаркі. У маёнтку Наднеман ён арганізаваў мэтэаралягічную й атмасфэрычную станцыі, электраграфічную, электрабіялягічную, хімічную й астранамічную навуковыя лябараторыі, абсталяваў іх першакласнымі для таго часу прыборамі. У 1872 годзе ў маёнтку Атонаве (цяпер вёска Сінячова ў Капыльскім раёне) збудаваў мэтэаралягічную станцыю (у 1888 годзе перанес яе ў маёнтак Наднёман, цяпер вёска Узьдзенскага раёну). З 1890 году супрацоўнік Інстытуту экспэрымэнтальнай мэдыцыны ў Пецярбургу.
Вынайшаў спосаб бесправадной перадачы і прыёму электрамагнітных хваляў на адлегласьці (першы ў сьвеце правобраз радыёпрымача, 1891), але не запатэнтаваў вынаходніцтва[3]. Існуе дакумэнт, які пацьвярджае прыярытет Я. Наркевіча-Ёдкі ў гэтым вынаходніцтве — пратакол паседжаньня Францускага фізычнага таварыства ў Парыжы за сьнежань 1898 году. У ім адзначаецца, што:
О. Лоджу належыць першая ідэя тэлеграфіі без правадоў, калі мы не пажадаем дайсьці да Наркевіча-Ёдкі, …які два-тры гады таму зрабіў у Вене вельмі цікавыя перадачы са шпуляй Румкарфа (праўда можа быць, без выразнага ўсьведамленьня ролі электрамагнітных хваляў у гэтых досьледах)[4].
Апрача таго, зрабіў значныя адкрыцьці ў галіне мэтэаралёгіі (вымярэньне хуткасьці руху аблокаў, вільготнасьці глебы ды інш.), за што ўзнагароджаны сярэбраным мэдалём Расейскага геаграфічнага таварыства. Адкрыў у сваім маёнтку санаторый, распрацаваў мэтады лячэньня нэрвовых захворваньняў электрычным токам, мэтад электраграфіі для дыягностыкі захворваньняў, выкарыстоўваў лячэньне кумысам і сьвятлом.
З 1892 году Якуб Наркевіч-Ёдка дырэктар арганізаванага ім у маёнтку Наднеман санаторыя «Над-Нёман» для лячэньня паралізаваных і нэрвавахворых. У 1892 абраны членам-супрацоўнікам Імпэратарскага інстытута экспэрымэнтальнай мэдыцыны (Санкт-Пецярбург). З 1897 году папячыцель Іванаўскай дзявочай вучэльні ў Пецярбургу. Узначальваў Слуцкае чалавекалюбівае й Узьдзенскае вольна-пажарнае таварыства. Пахаваны Якуб Наркевіч-Ёдка на фамільных могілках у вёсцы Наднёман пад Уздой.
Станаўленьню навуковых поглядаў Якуба Наркевіча-Ёдкі ў шматлікімі садзейнічалі працы па вывучэньні атмасфэрнай электрычнасьці. У пачатку 80-х гадоў ХІХ стагодзьдзя на тэрыторыі маёнтка Атонава (цяпер вёска Сінячова ў Капыльскім раёне ён пабудаваў мэтэаралягічную станцыю 2-га разраду (у 1888 годзе яна была перанесена ў Наднёман). Пасьля дааснашчэньня прыборамі станцыя стала адной з самых буйных у заходняй частцы Расейскай імпэрыі й увайшла ў сетку станцый Галоўнай фізычнай абсерваторыі Пецярбурскай акадэміі навук. Сярод абсталяваньня былі арыгінальныя прыборы, сканструяваныя самім навукоўцам, у тым ліку прыбор для вызначэньня хуткасьці руху аблокаў (навыскоп) і лізімэтар, які дазваляў зь вялікай дакладнасьцю вызначаць вільготнасьць глебы на глыбіні да трох мэтраў.
З мэтай памяншэньня навальніц і градабіцьцяў Якуб Наркевіч-Ёдка распрацаваў так званыя «градаадводы», якія разьмяшчаліся па экспэрымэнтальна распрацаванай навукоўцам сыстэме. Яны пасьпяхова ўжываліся ня толькі на тэрыторыі Менскай губерні, станоўчыя водгукі аб сыстэме горадаадводаў давалі таксама расейскія навукоўцы Аляксандар Іванавіч Ваяйкоў, Дзьмітрый Аляксандравіч Лачынаў і іншыя.
…Усё, што знаходзіцца над альбо пад зямной паверхняй, акружана з усіх бакоў электрычнымі зьявамі, таму што й само атмасфэрнае паветра ўвесь час, так бы мовіць, праймаецца ціхімі электрычнымі разрадамі, такім чынам, усе мы плаваем у прасторы, у якім увесь час адбываюцца электрычныя зьявы.
Мэта градаадводаў не абмяжоўвалася прадухіленьнем навальніц і градабіцьцяў. Яны служылі крыніцамі электрычнага току ў навуковых экспэрымэнтах па вывучэньні ўплыву атмасфэрнай электрычнасьці на расьліны. Для правядзеньня сыстэматычных дасьледаваньняў у гэтай галіне Наркевіч-Ёдка арганізаваў экспэрымэнтальныя ўчасткі электракультываваньня й устанавіў, што прапусканьне току пэўнай сілы праз глебу значна паскарала рост насеньня, скарачала вегетатыўны пэрыяд на тры-чатыры тыдні, пры гэтым памер пладоў павялічваўся ў некалькі разоў. Ураджайнасьць сельскагаспадарчых культур павышалася ў параўнаньні з кантрольнымі ўзорамі да 20 адсоткаў. Першае афіцыйнае паведамленьне аб выніках дасьледаваньняў па ўплыве электрычнасьці на рост расьлін навуковец зрабіў у 1892 годзе на пасяджэньні Сходу сельскіх гаспадароў у Санкт-Пецярбурзе.
У 1890 г. Наркевіч-Ёдка прымяніў для рэгістрацыі навальнічных разрадаў сканструяваны ім прыбор, асноўнай часткай якога служыла тэлефонная трубка. Аб экспэрымэнтах з гэтым прыборам згадаў францускі фізык Андрэ-Эжэн Бляндэль у сваім лісьце прэзыдэнту Францускага фізычнага таварыства ад 2 сьнежня 1898 году, ініцыяваўшы тым самым палеміку сярод навукоўцаў па пытаньні аб прыярытэце ў вынаходзтве бяздротавага тэлеграфа й аддаючы перавагу Гульельма Марконі ў параўнаньні з Аляксандрам Сьцяпанавічам Паповым. Адзначаючы ўклад Олівэра Джосэфа Лоджа, Бляндэль пісаў:
Гэта яму ў рэчаіснасьці належыць першая ідэя тэлеграфіі без правадоў, калі мы не пажадаем дайсьці да Наркевіча-Ёдкі (Narkevіtch-Jodko), які двума ці трыма гадамі раней зрабіў у Вене вельмі цікавыя перадачы з шпулькай Румкорфа, злучанай зь зямлёй, антэнай і прыёмнікам, створаным з антэны й тэлефона, таксама заземлёнага (праўда, магчыма, безь яснага ўяўленьня аб ролі электрамагнітных хваль у гэтых экспэрымэнтах).
…увесь сьвет акружаны й напоўнены электрычнасьцю. Кожны чалавек ёсьць электрычная машына, якая, з аднаго боку, выпрацоўвае электрычнасьць (адзін яго гатунак - жывёльная электрычнасьць) і аддае ў навакольнае асяродзьдзе, а з другога боку - паглынае электрычнасьць (іншы яго гатунак - атмасфэрная электрычнасьць) з навакольнага асяродзьдзя. Такім чынам, у арганізьме чалавека ідзе сталы абмен паміж двума гатункамі электрычнасьці, і прытым у кожным становішчы ў асобку напруга электрычнасьці ў арганізьме бывае рознае. Разьмяшчэньне духу, захворваньне рознымі хваробамі суправаджаецца пэўнымі й для кожнага выпадку сталымі напружаньнямі ў арганізьме.
З імем Якуба Наркевіча-Ёдкі зьвязаны піянерскія працы па выкарыстаньні электрамагнітнага выпраменьваньня для візуалізацыі жывых арганізмаў і практычнае іх прымяненьне ў мэдыцыне для ацэнкі фізыялягічнага стану арганізма. «Мэтад рэгістрацыі энэргіі, якая выпускаецца жывым арганізмам пры ўзьдзеяньні на яго электрычнага поля» навуковец назваў «электраграфіяй». Працы Наркевіча-Ёдкі па электраграфіі ўзьніклі як натуральны працяг экспэрымэнтаў Густава Карстэна, К. А. Чаховіча, Д. А. Лачынава па рэгістрацыі ва ўмовах электрычнага разраду прадметаў нежывой прыроды.
У якасьці крыніцы напругі выкарыстоўвалася шпулька Румкорфа, якая прыводзілася ў дзеяньне гальванічным элемэнтам. Адзін полюс другаснай абмоткі злучаўся з разьмешчаным на высокай вежы ізаляваным ад яе мэталічным стрыжнем, накіраваным у атмасфэру. Процілеглы полюс злучаўся зь ізаляваным дротам, які выкарыстоўваўся для правядзеньня экспэрымэнтаў. Для таго, каб засьцерагчы чалавека пры атрыманьні электраграфічных здымкаў пальцаў рук з выкарыстаньнем крыніцы высокага напружаньня, Якуб Наркевіч-Ёдка ўвёў у экспэрымэнтальную схему электрычную дыфэрэнцуючую ячэйку, якая, не аказваючы ўплыву на высокачастотную частку спэктру імпульсаў генэратара, памяншала амплітуду нізкачастотнай, якая ўзьдзейнічае на аб’ект. Навуковец пісаў:
Жывыя арганізмы зьяўляюцца кандэнсатарамі энэргіі, а таксама генэратарамі некаторых яе разнавіднасьцяў, якія могуць выяўляцца такімі ж спосабамі. Як і любыя іншыя фізычныя зьявы… чалавечае цела накладвае свой уласны разрад на прамежак суб’екта й на атмасфэрны патэнцыял.
Абавязковай умовай для ўтварэньня электраграфічнага малюнка Якуб Наркевіч-Ёдка лічыў узьнікненьне электрычнага разраду ў паветраным прамежку паміж аб’ектам, напрыклад, рукой чалавека, і рэгіструючым матэрыялам, у ролі якога ў экспэрымэнтах навукоўцы выступала фатаграфічная пласьцінка.
Вынікі дасьледаваньняў Наркевіча-Ёдкі па электраграфіі сталі вядомыя навуковай грамадзкасьці ў 1892—1894 гадах. Першае паведамленьне ён зрабіў на пасяджэньні Пецярбурскага Сходу сельскіх гаспадароў 28 студзеня 1892, затым далажыў камісыі навукоўцаў Санкт-Пецярбурскага Імпэратарскага інстытута экспэрымэнтальнай мэдыцыны, на канфэрэнцыі па электраграфіі й электрафізыялёгіі ў Санкт-Пецярбурскім унівэрсытэце. У 1893 годзе яго працы сталі вядомыя навукоўцам навуковых цэнтраў Заходняй Эўропы: Бэрліна, Вены, Прагі, Парыжа. Электраграфічныя здымкі былі прадстаўлены на Пятай фатаграфічнай выставе ў Санкт-Пецярбургу (1898 год), на Франка-расейскай выставе (1899 год), Рада якой прысудзіла Якубу Наркевічу-Ёдку залаты мэдаль і ўзнагародзіла дыплёмам «За пастаянныя ўдасканаленьні ў электратэхніцы» на Міжнародным кангрэсе (Парыж, 1900 год).
Найбольш поўнымі электраграфічнымі калекцыямі, падоранымі Якубам Наркевічам-Ёдкам, валодалі прынц Аляксандар Альдэнбургзкі, папячыцель і арганізатар Імпэратарскага інстытута экспэрымэнтальнай мэдыцыны, Інстытут прыродазнаўства ў Вене, Парыскі музэй Шарко (Сальпетрыер). Электраграфічныя здымкі ўпрыгожылі салі шматлікіх музэяў Эўропы й часта публікаваліся ў кнігах і пэрыядычных выданьнях XІX стагодзьдзі. Найбольш поўна яны прадстаўлены ў кнігах расейскага папулярызатара прыродазнаўства В. В. Бітнера й М. В. Пагарэльскага, часопісах «Kraj» і «Ніва». Асобныя электраграфічныя здымкі сёньня захоўваюцца ў Парыжы, у Нацыянальным цэнтры мастацтва й культуры ім. Жоржа Пампіду, і ў архіве Францускага астранамічнага таварыства. Апошні раз яны выстаўляліся на спэцыяльнай выставе «Traces du Sacre», арганізаванай цэнтрам у маі — жніўні 2008 году. Адзін з найбольш знакамітых здымкаў — электраграма рукі астранома К. Фламарыёна, выкананая Якубам Наркевічам-Ёдкам у 1896 годзе, — была разьмешчана на тытульным лісьце каталёга выставы.
Мэтад электраграфіі Якуб Наркевіч-Ёдка прымяніў у мэдыцыне для пастаноўкі дыягназу хваробы. На аснове якаснага аналізу здымкаў аб’ектаў жывой прыроды, калекцыя якіх складала больш за 1500 узораў, ён выявіў пэўныя заканамернасьці й устанавіў, што форма электраграфічных карцін істотна залежала ад фізыялягічнага стану чалавека, што дазволіла выказаць здагадку магчымасьць выкарыстаньня электраграфічнага мэтаду для дыягностыкі розных хвароб, для рэгістрацыі біяэлектрычных. працэсаў у арганізьме чалавека, а пры аднолькавых вонкавых умовах і фізыялягічным стане чалавека электраграфічная карціна залежала ад эмацыйнага стану суб’екта. На думку Якуба Наркевіча-Ёдкі, мэтад дазваляў атрымліваць цэласную інфармацыю аб нармальнай і паталягічнай дзейнасьці тканін, органаў, сыстэм чалавека. Якуб Наркевіч-Ёдка адным зь першых прадэкляраваў прынцыпы й пэрспэктывы інтэгральнай мэдыцыны, творча аб’яднаўшы мэдычныя веды традыцыйнай заходняй і традыцыйнай усходняй мэдыцыны, выкарыстаў сродкі карэкцыі абмену рэчываў і палявую карэкцыю.
З ліста Якуба Наркевіча-Ёдкі прынцу Альдэнбургзкаму:
Токі ў чалавечым арганізьме цесна зьвязаны са станам атмасфэрнай электрычнасьці й сонечнай актыўнасьці. Чалавечы арганізм, выпрацоўваючы электрычнасьць у цягліцавых тканінах, уяўляе своеасаблівую электрычную батарэю, якая бесьперапынку абменьваецца зарадамі з навакольнай прасторай… Атрыманыя мною вынікі даюць мне магчымасьць судзіць пра вялікую ступень уплыву штучных токаў і атмасфэрнай электрычнасьці на паталягічны стан арганізма. Посьпех лячэньня залежыць ад які адпавядае стану й напругі атмасфэрнай электрычнасьці.
У сярэдзіне 1890-х гадоў ён распрацоўвае мэтад электратэрапіі, заснаваны на лякальным узьдзеяньні электрычным токам на асобныя ўчасткі цела чалавека. Галоўнае адрозьненьне распрацаванага Якубам Наркевічам-Ёдкам электратэрапэўтычнага мэтаду складалася ў тым, што ўзьдзеяньне на арганізм праводзілася не ўсьляпую, а на аснове дадзеных з электраграфічных здымкаў на цалкам вызначаныя кропкі на скуры чалавека, якім адпавядала максымальная інтэнсыўнасьць сьвячэньня электрычнага разраду, — так званыя акупунктурныя кропкі. Навуковец таксама практыкаваў бескантактавы спосаб лячэньня хворых участкаў цела чалавека наведзенымі токамі. На думку акадэміка Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі Уладзімера Улашчыка, прапанаваны Якубам Наркевічам-Ёдкам мэтад блізкі да сучаснага электрастатычнага масажу, які атрымаў сёньня шырокае распаўсюджваньне ў многіх эўрапэйскіх краінах. Прапанаваны Якубам Наркевічам-Ёдкам арыгінальны мэтад электратэрапіі першапачаткова быў апрабаваны ў Інстытуце фізыялёгіі ў Рыме пад назвай «Сыстэма Ёдка». У далейшым з посьпехам прымяняўся ў клініках Рыма й Флярэнцыі, у парыскім шпіталі Сальпетрыер. З 1893 году мэтад знайшоў шырокае ўжываньне ў санаторыі «Над-Нёман», прызначаным для лячэньня паралізаваных і нэрвавахворых. Лячэньне электрычнасьцю дапаўнялася вода-, паветра-, сьвятло-, магніта-, гіпна- і музыкатэрапіяй, гімнастыкай, кумыса- і кефіралячэньнем, выкарыстаньнем мясцовых мінэральных вод. На анемічных і ператамленых нэрвавахворых пацыентах навуковец дасьледаваў узьдзеяньне сонечнага сьвятла. Як мэдык Якуб Наркевіч-Ёдка прапагандаваў сярод мясцовага насельніцтва гігіенічныя ўмовы жыцьця, аказваў бязвыплатную мэдычную й амбулаторную дапамогу маламаёмасным вяскоўцам, кантраляваў здароўе іх хатняй жывёлы.
Прызнаньнем навуковай грамадзкасьцю вынікаў дасьледаваньняў беларускага навукоўцы зьявілася абраньне яго членам шэрагу навуковых таварыстваў, у тым ліку Менскага таварыства сельскай гаспадаркі (1881), Імпэратарскага Рускага геаграфічнага таварыства (1889), Імпэратарскага вольнага эканамічнага таварыства (1889), Імпэратарскага Рускага фізыка-хімічнага таварыства (1891), Італьянскага мэдыка-біялягічнага таварыства (1893), Францускага электратэрапэўтычнага таварыства пры Парыскай акадэміі навук (1894), ганаровым членам Фізыка-матэматычнага таварыства Галілея ў Фларэнцыі (1892) і Францускага астранамічнага таварыства (1894). Па прадстаўленьні Пецярбурскай акадэміі навук вучоны быў узнагароджаны ордэнамі Сьвятой Ганны ІІ і ІІІ ступені. Яго працы неаднаразова былі адзначаны дыплёмамі і мэдалямі навуковых таварыстваў і выставак. Выдатную адзнаку вынікам навуковых дасьледаваньняў Якуба Наркевіча-Ёдкі давалі вядомыя расейскія навукоўцы, такія як І. І. Боргман, А. І. Ваяйкоў, В. В. Дакучаеў, А. Я. Крассоўскі, Д. І. Мендзялееў, Ф. Ф. Петрушэўскі, А. В. Саветаў і многія іншыя. Наркевіч-Ёдка цесна супрацоўнічаў з францускім астраномам Камілем Флямарыёнам, дырэктарам Інстытута Шарко ў Парыжы Іпалітам Барадзюком, быў знаёмы зь нямецкім хімікам і прыродазнаўцам баронам Карлам Рэйхенбахам, выдатным францускім бактэрыёлагам Эмілем Ру, італьянскім лекарам-псыхіатрам Чэзарэ Лямброза, францускім псыхафізыёлягам А. де Роша.
У 1896 годзе ў Парыжы выйшла кніга Марыя Дэкрэспа «La vіe et les œuvres de M. de Narkіewіcz-Іodko», прысьвечаная жыцьцю й навуковай дзейнасьці Якуба Наркевіча-Ёдкі. Наркевіч-Ёдка добразычліва прымаўся папам Рымскім Львом XІІІ і атрымаў ад яго тытул папскага камэргера (camerіere dі spada e cappa). Наркевіч-Ёдка сабраў каштоўную бібліятэку мэдычных кніг і пэрыядычных выданьняў, значная частка якой пасьля яго сьмерці была перададзена ў бібліятэку Таварыства менскіх лекараў.
Выступіў сузаснавальнікам спэцыялізаванага навуковага часопіса «Мэтэаралягічны весьнік» — першага ў Расеі пэрыядычнага выданьня па фізычнай мэтэаралёгіі на расейскай мове (разам з А. І. Ваяйковым, Д. І. Мендзялеевым, А. Г. Сталетавым, А. А. Цілам і іншымі вядомымі расейскімі навукоўцамі).
У нашы дні навуковыя ідэі беларускага навукоўцы застаюцца актуальнымі. Распрацаваны Якубам Наркевічам-Ёдкам мэтад візуальнага назіраньня альбо рэгістрацыя на фотаматэрыяле сьвячэньня газавага разраду, які ўзьнікае паблізу паверхні досьледнага аб’екта пры зьмяшчэньні апошняга ў электрычнае поле высокай напружанасьці, праз 50 гадоў перажыў другое нараджэньне й вядомы ў многіх краінах пад назвай "эфэкт (таксама прымяняецца тэрмін «біяэлектраграфія»). У апошняе дзесяцігодзьдзе, паколькі асноўнай крыніцай фармаваньня малюнка зьявіўся газавы разрад зблізку паверхні досьледнага аб’екта, пецярбурскім навукоўцам прафэсарам К. Г. Каратковым была прапанавана новая назва мэтаду — газаразрадная візуалізацыя. Пашырэньне сфэры прымяненьня біяэлектраграфічных мэтадаў, імкненьне кансалідаваць дасьледаваньні, якія праводзяцца ў розных краінах, прывялі да арганізацыі ў 1978 годзе Міжнароднага Зьвяза мэдычнай і прыкладной біяэлектраграфіі (ІUMAB, прэзыдэнт — К. Г. Караткоў).
^Якуб Наркевіч-Ёдка // Якуб Наркевич-Иодко. Биография // База данных «История белорусской науки в лицах» Центральной научной библиотеки им. Я. Коласа НАН Беларуси.
Decrespe, M. La vie et les œuvres de M. de Narkiewicz-Iodko, membre et collaborateur de l’Institut impérial de médecine expérimentale de Saint-Pétersbourg, membre of correspondant de la Société de médecine de Paris, ets, ets. / Marius Decrespe. — Paris : Chamuel, 1896. — 51 p.
Грыбкоўскі, В. П. Прафесар электраграфіі і магнетызму: Якуб Наркевіч-Ёдка / В. П. Грыбкоўскі, В. А. Гапоненка, У. М. Кісялёў. — Мінск : Навука і тэхніка, 1988. — 69, [3] с.: іл. — (Нашы славутыя землякі).
Я. А. Наркевіч-Ёдка ў творах мастакоў і фотамайстроў [Выяўленчы матэрыял] / [уклад. У. Кісялёў]. — Мінск : Друк-С, 2008. — 32 с.: іл.
Яков Оттонович Наркевич-Иодко (1847—1905) : биобиблиографический указатель / Национальная академия наук Беларуси, Комиссия по истории науки, Центр. науч. б-ка им. Я. Коласа; [сост.: Н. Ю. Березкина, О. А. Гапоненко; науч. ред. В. Н. Киселев]. — Минск: Беларуская навука, 2010. — 240, [4] с.
Наталья Березкина, Ольга Гапоненко. Яков Оттонович Наркевич-Иодко (1847–1905). Биобиблиографический указатель / В. Киселев. — Менск. — Белорусская наука, 2010. — 246 с. — 260 ас. — ISBN 978-985-08-1227-8
В.Н. Киселев. Парадоксы «электрического человека»: жизнь и деятельнотсь белорусского ученого Якова Оттоновича Наркевича-Иодко. — Менск: Белорусская наука, 2007. — 316 с. — 500 ас. — ISBN 978-985-08-0797-7
.jpg)
.jpg)
