Тахарскія мовы

Тахарская галіна
Народнасьць	тахары
Арэал	усход Сярэдняй Азіі, захад Кітаю
Лінгвістычная клясыфікацыя	Індаэўрапейская сям'я Тахарская галіна
Склад	тахарская A, тахарская B, тахарская C (?) мовы
Колькасьць носьбітаў	—

Таха́рскія мовы — адна з галінаў індаэўрапейскае сям’і моваў, што прадстаўляла сабою некалькі блізкароднасных вымерлых моваў, распаўсюджаных сярод гістарычнага народу тахараў, які пражываў на поўначы Тарымскага басэйну, у цяперашнім Сіньцьзян-Уйгурскім аўтаномным раёне Кітаю.

Мовы, якія ў цяперашняй лінгвістыцы прынята залічваць да тахарскіх, хутчэй за ўсё ўключалі тры мовы або дыялекты, вядомыя пад умоўнымі назвамі: тахарская A (або агнэанская), тахарская B (або кучанская) і тахарская C (або краранская). Першыя дзьве мовы засьведчаныя дзякуючы захаваным дагэтуль тэкстам пэрыяду VI—VIII стагодзьдзяў н. э., існаваньне апошняй падразумяваецца праз запазычваньні і ўласныя назвы ў тэкстах на пракрыце, складзеных у рэгіёне. Больш пільны працэс дасьледаваньня пісьмовых помнікаў паказвае больш архаічны характар тахарскай A і яе літургічнае выкарыстаньне, тады як тахарская B захоўвалася больш працяглы час і была пашыраная на тэрыторыях ад паўночнага ўсходу да захаду сучаснага Сіньцьзяну.

Усе вядомыя тахарскія мовы вымерлі прынамсі ў ІХ стагодзьдзі пасьля ўварваньня ў рэгіён цюрскіх плямёнаў, продкаў сучасных уйгураў.

Дасьледаваньне

Напачатку ХХ стагодзьдзя вугорска-брытанскі дасьледчык Аўрэл Стэйн падчас уласнай археалягічнай экспэдыцыі на захадзе Кітаю адшукаў фрагмэнты рукапісных тэкстаў на невядомай мове, датыроўка якіх прыпадала на VI—VIII стагодзьдзях н. э. У пазьнейшых дасьледаваньнях было выяўлена, што тэксты напісаныя на дзьвюх адрозных, але роднасных мовах, якія маюць індаэўрапейскі характар, належачы, аднак, да невядомага таксону індаэўрапейскае сям’і.

У цяперашнія часы мовы знойдзеных тэкстаў вядомыя пад тэрмінам тахарскія мовы. Тэксты цэнтральнага й паўночна-ўсходняга Сіньцьзяну (гарады Агні і Турфан, цяп. Карашар і Турпан) пазначаюцца пад умоўным тэрмінам тахарская A мова (альбо агнэанская, усходнетахарская); у тэкстах гэтага ж рэгіёну, а таксама захаду Сіньцьзяну (Куча) выўляецца мова, званая тэрмінам тахарская B мова (або кучанская, заходнетахарская). Акрамя гэтага, вядома, што тэксты пэрыяду ІІІ ст. н. э. паўднёва-ўсходняга Сіньцьзяну (Лаўлань), складзеныя на пракрыце, утрымліваюць у сабе запазычваньні зь іншай мовы, якая, такім чынам, вядомая толькі ўскосна й згадваецца пад тэрмінам тахарская С мова.

Адкрыцьцё тахарскіх моваў значна пашырыла тагачасныя веды па індаэўрапэістыцы з прычыны таго, што ў навуцы гэтага пэрыяду лічылася, што падзел індаэўрапейскіх моваў на мовы кентум і мовы сатэм зьвязаны з геаграфічным супрацьпастаўленьнем заходняй і ўсходняй частак індаэўрапейскага арэалу адпаведна, аднак зьяўленьне зьвестак тахарскіх моваў паказала выключэньне з гэтага палажэньня, паколькі апошнія зьяўляліся найбольш усходняй тагачаснай філіяцыяй індаэўрапейскіх моваў, але праяўлялі тыпова кентумныя рысы. Досьвед дасьледаваньняў па тахарскіх мовах, у прыватнасьці, дазволіў разьвіць пэўным лінгвістам новую гіпотэзу, паводле якой «сатэмныя» рысы паўсталі як інавацыя цэнтральнага рэгіёну індаэўрапейскае прарадзімы, у той час як «кентумныя» рысы зьяўляліся вынікам некаторае кансэрвацыі на крайнім усходзе й захадзе гэтага арэалу. Для параўнаньня, славянскія мовы маюць тыпова «сатэмныя» характарыстыкі.

Зьнікненьне тахарскіх моваў імаверна прыпадае на першую палову-сярэдзіну ІХ стагодзьдзя н. э., калі ўйгуры, будучы выцесьненымі з тэрыторыі сучаснае Манголіі, засялілі тэрыторыю Тарымскага басэйну. Цюркізацыя арэалу тахарскіх моваў пацьвярджаецца, прыкладам, існаваньнем перакладаў тахарскіх тэкстаў на старажытнаўйгурскую мову.

Тагачасныя згадваньні

У 1907 годзе нямецкі арыенталіст-лінгвіст Фрыдрых В. К. Мюлер выявіў надпісы ў каляфоне (канцы) аднаго з рукапісаў на старажытнацюрскай мове, у якім рукапіс апісваўся як пераклад з санскрыту праз мову twγry. Мюлер прыйшоў да высновы, што апошняе слова мела вымаўленьне toxrï і мела значэньне новаадкрытае мовы навакольляў Турфану. Пазьней ім жа было высунутае меркаваньне пра сувязь саманазвы з старажытнагрэцкім пталемэевым Τόχαροι, згаданым у пэрыяд ІІ ст. да н. э., якое, у сваю чаргу, мела індаіранскую этымалёгію (ст.-пэрс. tuxāri-, хат.-сацк. ttahvāra, санскр. tukhāra) і, грунтуючыся на вышэйпамянёных высновах, прапанаваў тэрмін тахарская (ням. Tocharisch).

Тым ня менш, пталемэйскія тахары ў сучаснай гістарыяграфіі часьцей атаясамліваюцца з плямёнамі юэчжы кітайскіх гістарычных хронік, якія лічацца заснавальнікамі Кушанскага царства. На цяперашні момант вядома, што заснавальнікі царства мелі саманазву з коранем тахар і размаўлялі на бактрыйскай мове, якая, у адрозьненьне ад тахарскіх, належыць да іншай галіны індаэўрапейскае сям’і — індаіранскай. Такім чынам, перанос тэрміну тахары на індаэўрапейцаў Тарымскага басэйну ва ўдакладненым дачыненьні зьяўляецца некарэктным, аднак гэтая практыка стала трывалай у гістарычнай навуцы.

Тэрмін toxrï з найбольшай верагоднасьцю прадстаўляе сабой старажытнацюрскае пазначэньне тахараў (у сучасным разуменьні), але не сустракаецца ва ўласна тахарскіх пісьмовых помніках. Тэксты на тахарскай A мове ў якасьці саманазвы мовы падаюць слова ārśi, у тахарскай B у гэтай якасьці выступае прыметнік kuśiññe, утвораны ад назоўнікаў kuśi або kuči, вядомых таксама дзякуючы цюрскім і кітайскім хронікам. Грунтуючыся на гэтым, францускі гісторык Бэрнар Сэржан для абазначэньня тахарскае галіны моваў прапанаваў тэрмін аршы-кучыйскія мовы, пазьней зьмяніўшы яго на агні-кучыйскія.

Гісторыя

Агульнапрынята, што продкі тагачасных тахараў зьявіліся ў сучасным Сіньцьзяне ў выніку надзвычай раньніх індаэўрапейскіх міграцыяў, пасяліўшыся ў рэгіёне ўжо ў ІІ тыс. да н.э. Аднак гэтыя зьвесткі ў вялікай ступені зьяўляюцца спрэчнымі й дагэтуль. На думку Дж. Лэйна прарадзіма тахараў да іх міграцыі на ўсход месьцілася ў стэпавых рэгіёнах поўдня сучаснае Расеі, мяжуючы на захадзе й поўдні з трака-фрыгійцамі, протаармянамі й протагрэкамі, на захадзе й поўначы — з прагерманцамі й прабалта-славянамі, на ўсходзе й поўначы — з прафіна-вуграмі. Імаверна, што тахарскія мовы даволі ранна аддзяліліся ад іншых індаэўрапейскіх дыялектаў з прычыны адсутнасьці асаблівае блізкасьці з усходнімі індаэўрапейскімі мовамі і адначасовай прысутнасьці падабенстваў з індаэўрапейскімі мовамі захаду. Супрацьлеглы пункт гледжаньня абгрунтоўваў У. Георгіеў.

Пісьмовасьць

Узор рукапісу на адной з тахарскіх моваў

Тахарскія мовы задакумэнтаваныя дзякуючы рукапісам, якія ў асноўным датуюцца VIII стагодзьдзем н. э., аднак прадстаўленыя й ранейшыя пісьмовыя помнікі. Вядомыя ўзоры пісьмовых тахарскіх моваў уяўляюць сабою тэксты на пальмавым лісьці, драўляных таблічках і кітайскай паперы, якія захаваліся дзякуючы надзвычай жорсткаму клімату Тарымскага басэйну. Іншыя ўзоры моваў таксама бачныя на некаторых участках навакольля Кучы ды Карашару, у прыватнасьці, існуюць насьценныя надпісы.

Захаваныя тэксты на тахарскай A мове датычаць рэлігійнае тэматыкі. У сваю чаргу, тахарская B мова зафіксаваная па ўсім арэале тахарскіх моваў, яе пісьмовыя помнікі адносяцца таксама й да сьвецкіх галінаў дзейнасьці. Дадзеная акалічнасьць дазволіла высунуць шэрагу дасьледчыкаў тэорыю, паводле якой тахарская A мова вымерла раней у параўнаньні з тахарскай B і насіла выключна літургічныя функцыі. Тым ня менш, адсутнасьць корпусаў тахарскіх A тэкстаў на сьвецкую тэматыку можа зьяўляцца выключна сьледзтвам меншага распаўсюджваньня мовы й фрагмэнтарнае захаванасьці тэкстаў.

Большая частка пісьмовых дакумэнтаў на тахарскіх мовах запісаная на вытворнай форме індыйскай пісьмовасьці брагмі, у якой кожны сымбаль пазначаў камбінацыю тыпу Ca (дзе C — зычны), для зьмены галоснага або для яго прыбраньня да сымбалю дадаваўся дыякрытычны знак. Меншая колькасьць тэкстаў складзеная маніхейскім пісьмом, гэтыя тэксты зьяўляюцца літургічнымі творамі на тэматыку, зьвязанай з маніхействам. Як мяркуецца, большасьць тахарскіх тэкстаў адлюстроўвае пераклады асноўных будыйскіх працаў, вырабленыя з санскрыту, некаторыя з гэтых тэкстаў маюць сынхронны пераклад на санскрыце, што палегчыла дэшыфроўку й пераклад моваў. Разам з гэтым, дагэтуль захаваліся тэксты манастырскай перапіскі і ўліку, а таксама сьвецкія тэксты, такія як камэрцыйныя дакумэнты, дазволы на праход караванаў (тахарскія землі месьціліся ля Вялікага шоўкавага шляху), мэдычныя трактаты, магічныя тэксты, знойдзены адзін верш на любоўную тэматыку.

Асаблівая прырода тахарскіх тэкстаў, зь якіх вялікая частка ўяўляе сабою пераклады з санскрыту або складзеная паводле вершаваных законаў накладае цяжкасьці ў дакладным выяўленьні тахарскага сынтаксісу. Разам з тым, функцыянальныя стылі захаваных тахарскіх пісьмовых помнікаў ў вялікай ступені абмяжоўваюцца тэкстамі рэлігійнай або філязофскай тэматыкі, што таксама ўскладняе рэканструкцыі паўсядзённае лексыкі ў тахарскіх мовах.

У 1998 годзе кітайскі лінгвіст Цьзі Сянлін апублікаваў пераклад і аналіз фрагмэнтаў тахарскага трактату, знойдзенага ў 1974 годзе ў цэнтральным Сіньцьзяне.

Клясыфікацыя

Тахарскія мовы сярод індаэўрапейскіх (справа).

Тахарскія мовы A і B дэманструюць істотныя адрозьненьні, ступень узаемназразумеласьці абедзьвюх моваў не ўсталяваная. Лічыцца, што ўсе тахарскія мовы ўтварыліся ў выніку распаду пратахарскае мовы, якая вылучылася прыкладна з І тыс. да н. э. і распалася за некалькі стагодзьдзяў да ўзьнікненьня пісьмовых фіксацыяў тахарскіх моваў.

Арэал і выкарыстаньне тахарскіх моваў у часы іх існаваньня адрозьніваўся. Рэгіён выкарыстаньня тахарскай A мовы лякалізуецца толькі ва ўсходніх частках тахарскага арэалу, тады як тахарская B мова засьведчаная ва ўсім рэгіёне й мела большыя галіны пісьмовага выкарыстаньня. Дадзеная акалічнасьць дазволіла шэрагу дасьдедчыкаў высунуць тэорыю, паводле якой тахарская A мова зьяўлялася вымерлай літургічнай мовай, у супрацьлегласьць чаму тахарская B мела выкарыстаньне ў якасьці жывой мовы ўсяго рэгіёну. Незважаючы на ранейшае зьнікненьне тахарскай A мовы, тахарская B мела больш архаічны характар адносна эвалюцыі пратахарскае фаналёгіі. Так, у тахарскай B мове захаваліся такія пратахарскія рысы, як супрацьпастаўленьне націску, фінальных галосных, дыфтонгаў, а таксама галосных o, e. У сваю чаргу, страта фінальных галосных у тахарскай A мове спрычынілася да зьнікненьня ў мове клічнага склону, а таксама некаторых склонавых парадыгмаў назоўніку, дзеяслова й прыметніку, якія ўспадкаваліся ў тахарскай B ад пратахарскай мовы.

У дачыненьні склонавых парадыгмаў і парадыгмаў спражэньня абедзьве тахарскія мовы дэманструюць уласныя адрозныя інавацыі. Напрыклад, у абедзьвюх мовах прасочваюцца істотныя інавацыі ў актыўных індыкатыўных канчатках цяперашняга часу, іншыя канчаткі ў большасьці выпадкаў не адлюстроўваюць непасрэднае роднасьці ў параўнаньні з праіндаэўрапейскай мовай. Рознае разьвіцьцё ў параўнаньні з пратахарскай мовай таксама паказваюць розныя канчаткі ў некаторых аглютынацыйных склонах, а таксама будова некаторых дзеясловаў: у другой клясе прэтэрыту ў тахарскай B мове захоўвалася праіндаэўрапейскае ē, аднак у тахарскай A ёй на зьмену прыйшла рэдуплікацыя, утвораная, верагодна, ад рэдуплікаванага аорысту.

Разам з тым, у дзьвюх мовах назіраецца захаваньне роднасных канчаткаў другой асобы адзіночнага ліку.

Зьнешняя клясыфікацыя

У індаэўрапэістыцы тахарскія мовы на аснове структурных характарыстык лічацца адной з галіной індаэўрапейскіх мовах і традыцыйна ня лічацца мовамі, якія паказвалі б асаблівае збліжэньне зь іншымі індаэўрапейскімі ў рамках індаэўрапейскае сям’і моваў (як, напрыклад, кельцкія й італійскія або балтыйскія ды славянскія). Некаторыя гіпотэзы, грунтуючыся на зьвестках лексыкастатыстыкі і глётахраналёгіі, пастулююць збліжэньне тахарскіх моваў з анаталійскай галіной індаэўрапейскай сям’і. Іншымі дасьледчыкамі таксама ўказваліся меркаваныя збліжэньні тахарскіх моваў з армянскай, тракійскай, фрыгійскай ды кельцкімі мовамі.

Як пастулюе Дж. Лэйн, тахарскія мовы адлюстроўваюць некаторыя сыходжаньні з кельцкімі й італійскімі сыстэмамі ладоў, але адзначае, што найбліжэйшымі да тахарскіх з старажытных індаэўрапейскіх дыялектаў зьяўляліся трака-фрыгійскія й армянскія.

Некаторыя марфалягічныя прыкметы (лёс n-асноваў назоўнікаў і прыметнікаў) збліжаюць пратахарскую мову з прагерманскай, лацінай і старажытнагрэцкай мовамі, а пазьнейшыя міграцыі тахараў на ўсход спрычыніліся да лексычных кантактаў з продкамі славянаў. Іншыя трактоўкі дадзеных падабенстваў прапаноўваюць выяўленьне фаналягічных, марфалягічных і лексычных паралеляў між тахарскімі й балта-славянскімі мовамі, што, меркавана, можа зьяўляцца сьведчаньнем таго, што прынамсі каля IV тыс. да н.э. продкі тахараў, германцаў і балта-славянаў утваралі паўночную дыялектную групу праіндаэўрапейскае мовы, якая адкалолася ад апошняй на вельмі раньняй стадыі.

Савецкія лінгвісты Т. Гамкрэлідзэ й Вяч. Іваноў высоўвалі гіпотэзу пра блізкасьць да тахарскіх моваў мовы гутыяў — старажытнага народу, які пражываў у Загросе. Аднак самі гутыі не пакінулі сьведчаньняў уласнае мовы, акрамя ўласных імёнаў, таму гэтая гіпотэза ня можа быць апрабаванай.

Лінгвістычная характарыстыка

Фаналягічныя й марфалягічныя ізаглёсы індаэўрапейскіх моваў.

Фанэтыка, фаналёгія

Сярод іншых галінаў індаэўрапейскіх моваў тахарскія мовы належаць да моваў «кентум» — праіндаэўрапейскі шэраг палятавэлярных зычных (*ḱ, *ǵ, *ǵʰ) аб’яднаўся ў гэтых мовах з вэлярнымі *k, *g, *gʰ, што аналягічна індаэўрапейскім мовам заходняй і паўднёвай Эўропы (грэцкая, італійскія, кельцкія, германскія). У параўнаньні зь іншымі «кентумнымі» мовамі тахарскія мовы зьяўляюцца своеасаблівым геаграфічным выключэньнем з прычыны свайго ўсходняга разьмяшчэньня ў адрозьненьне ад астатніх «кентумных» моваў. Такім чынам, адкрыцьцё тахарскіх моваў паслужыла на карысьць значнага абвяржэньня гіпотэзы, згодна зь якой падзел індаэўрапейскіх моваў на мовы «кентум» і мовы «сатэм» зьвязаны з захадам і ўсходам індаэўрапейскага арэалу адпаведна.

Ніжэй прыведзены гукавы лад тахарскіх моваў паводле сучасных прадстаўленьняў у галіне дасьледаваньня тахарскіх моваў.

• Галосныя:

Ніжэй прыведзены лад галосных фанэмаў, якія хутчэй за ўсё існавалі ў тахарскіх мовах. Перадаваньне фанэмаў зьдзейсьненае адпаведным фанэтычным альфабэтам, ужываным у асноўных працах па тахарскіх мовах (зьлева курсівам) і іх верагодныя адпаведнікі паводле IPA (справа).

	Пярэдняга шэрагу	Сярэдняга шэрагу	Задняга шэрагу
Верхняга ўздыму	i /i/	ä /ɨ/	u /u/
Сярэдняга ўздыму	e /e/	a /ə/	o /o/
Ніжняга ўздыму		ā /a/

Незважаючы на тое, што тахарскія мовы маюць практычна ідэнтычны інвэнтар галосных, этымалягічна часта яны не адпавядаюць адна адной. Прыкладам, галосная a не аднаўляецца для пратахарскае мовы, але ў тахарскай B яна разьвілася з ранейшага націскнога ä альбо ненаціскнога ā, якія ў тахарскай A засталіся нязьменнымі незважаючы на націск. У гэты ж час тахарская A разьвіла фанэму a з пратахарскіх /ɛ/ або /ɔ/, якія засталіся захаванымі ў тахарскай B у выглядзе /e/ ды /o/. Іншым прыкладам можа лічыць тахарскія A e, o, што разьвіліся шляхам манафтангізацыі дыфтонгаў, якія захаваліся ў тахарскай В.

Наогул, пры параўнаньні ладоў галосных тахарскай A і B моваў назіраецца большая архаічнасьць апошняй, у якой, у адрозьненьне ад тахарскай A не адбылося манафтангізацыі пратахарскіх дыфтонгаў, страты практычна ўсіх фінальных галосных і ä — у адкрытых складох і эпэнтэзы ä, якая разьбівала сьцячэньні зычных, якія, у сваю чаргу, утварыліся праз страты галосных.

На пісьме існавала адрозьненьне між доўгімі й кароткімі галоснымі i ды u, але гэта, імаверна, ня зводзіцца да якасьці галосных і тлумачыцца ўласнымі пісьмовымі практыкамі пісцоў.

• Дыфтонгі:

Дыфтонгі засьведчаныя толькі ў тахарскай B (гл. вышэй).

	Пярэдняга шэрагу	Задняга шэрагу
Неагублены	ai /əi/	au /əu/ āu /au/
Агублены	oy /oi/

• Зычныя:

Ніжэй прыведзены лад зычных у тахарскіх мовах паводле традыцыйнае транскрыпцыі й іх адпаведнікаў паводле IPA. Транскрыпцыя тахарскіх гукаў абумоўленая асаблівасьцямі пісьма на аснове пісьмовасьці брагмі, з гэтае прычыны традыцыйная транскрыпцыя тахарскіх зычных у некаторай ступені аналягічная асноўным сыстэмам перадачы зычных санскрыту ды іншых індаарыйскіх моваў. Акрамя гэтага, тахарская пісьмовасьць мела сымбалі для гукаў, якія паўставалі толькі ў запазычваньнях з санскрыту і, верагодней за ўсё, ня мелі адрознага вымаўленьня ў тахарскіх мовах. У пэўнай ступені застаецца няяснай прырода гукавага значэньня некаторых сымбаляў, у прыватнасьці тых, якімі пазначаліся шумныя зычныя.

	Білябіяльныя	Альвэалярныя	Альвэапалятальныя	Палятаальвэалярныя?	Палятальныя	Вэлярныя	Лябіялізаваныя вэлярныя
Выбухныя	p /p/	t /t/	c /tɕ/?²			k /k/
Афрыкаты		ts /ts/
Фрыкатывы		s /s/	ś /ɕ/	ṣ /ʃ/?³
Насавыя	m /m/	n ṃ /n/1			ñ /ɲ/	ṅ /ŋ/4
Дрыжачыя		r /r/
Апраксыманты					y /j/		w /w/
Лятэральныя		l /l/			ly /ʎ/

1. У залежнасьці ад пазыцыі тахарская /n/ мае розныя перадачы лцінскім альфабэтам. Аналягічна трансьлітарацыі санскрыту, у канцы словаў, а таксама перад пэўнымі клітыкамі гэтая зычная перадаецца як ṃ, у астатніх пазыцыях — як n;
2. Фанэма, якая перадаецца як c, як лічыцца, адпавядала палятальнаму выбухному /c/ санскрыту. Можна меркаваць пра наяўнасьць у тахарскай фаналёгіі спалучэньня /tɕ/, на якое, магчыма, указвае спалучэньне śc, але ягонае дакладнае вымаўленьне не паддаецца ўсталяваньню;
3. Зычны, які перадаецца сымбалем ṣ, адпавядаў рэтрафлекснаму сьвісьцячаму /ʂ/у санскрыце, аднак верагодна, што ён уяўляў сабою палятаальвэалярны сьвісьцячы /ʃ/ (на ўзор беларускага ш) праз уласнае паходжаньне як паляталізаванае /s/;
4. Зычны ṅ /ŋ/ паўставаў толькі перад k або ў сьцячэньнях зычных, дзе адбылося выпадзеньне апошняга. Падобныя сьцячэньні мелі яўна фанэматычны характар, паколькі зафіксаванае таксама існаваньне nk ды ñk (якія, у сваю чаргу, утварыліся праз сынкопу (выпадзеньне) ä між гэтымі зычнымі).

• Прасодыя:

Націск у тахарскіх мовах меў фіксаваны характар (мог падаць толькі на пэўны склад): у тахарскай A ён падаў на першы склад, у тахарскай B на перадапошні.

Пратахарская фаналёгія

Рэканструяваная пратахарская мова дэманструе значныя зьмены ў ладзе галосных у параўнаньні з праіндаэўрапейскай мовай.

У канчатковым выніку зьнікла адрозьненьне галосных паводле даўжыні, аднак да гэтае страты ўсе доўгія й кароткія галосныя набылі адрозьненьне паводле якасьці, што прывяло да рознага разьвіцьця гэтых галосных. Акрамя гэтага, шматлікія пары галосных у пратахарскай мове мелі адрозьненьне толькі паводле наяўнасьці або адсутнасьці паляталізацыі. Напрыклад, праіндаэўрапейскія o, ē ў пратахарскай мове зьліліся ў ë (верагодна /ɛ/), аднак галосны на месцы ē ў пратахарскай мове стаў зьведваць паляталізацыю пасьля зычнага або y — такім чынам, нягледзячы на зьліцьцё дзьвюх праіндаэўрапейскіх галосных у адзіную фанэму, адрозьненьне між імі захавалася, але паводле іншага крытэру.

Рэканструкцыі зьменаў у пратахарскай фаналёгіі ў параўнаньні з праіндаэўрапейскай замінаюць перш за ўсё слабая зафіксаванасьць вядомых тахарскіх моваў; шырокі працэс зьліцьця праіндаэўрапейскіх выбухных, што спрычынілася да няяснасьцяў у тахарскай этымалёгіі; радыкальныя зьмены ў сыстэме галосных, што дазваляе адхіліць рад зьменаў сярод галосных; вялікая колькасьць аналягічных зьменаў у іменнай і дзеяслоўнай сыстэмах, што робіць цяжкім вызначэньне рэгулярнасьці той ці іншай зьмены. Практычна да сярэдзіны ХХ стагодзьдзя мэханізм фаналягічных зьменаў у пратахарскі пэрыяд быў слаба зразумелым для мовазнаўцаў, але прагрэс у гэтай галіне стаў назірацца сярод тахаразнаўцаў ужо з 1948 году.

• Галосныя:

Нягледзячы на пэўную відавочнасьць адпаведнасьцяў галосных у тахарскай A і B мовах, насамрэч шэраг гэтых галосных не зьяўляецца роднасным і ўзыходзіць да іншых галосных пратахарскае мовы (гл. вышэй).

Ніжэй прыведзеная найбольш мінімальная рэканструкцыя позьнепратахарскіх галосных, якая ўключае галосныя, прызнаныя практычна ўсімі тахаразнаўцамі. Зьлева прыведзены запіс паводле адпаведнага фанэтычнага альфабэту, справа — адпаведнікі паводле IPA.

	Пярэдняга шэрагу	Сярэдняга шэрагу	Задняга шэрагу
Верхняга ўздыму	i /i/	ä /ɨ/	u /u/
Сярэдняга ўздыму	e /e/?		ọ /o/
Ніжняга ўздыму		ā /a/	o /ɔ/

Ніжэй прадстаўлены самы шырокі варыянт рэканструяваных галосных пратахарскае мовы Ringe (1996).

	Пярэдняга шэрагу	Сярэдняга шэрагу	Задняга шэрагу
Верхняга ўздыму	(i = ǝy)	ǝ /ɨ/	(u = ǝw)
Сярэдняга ўздыму	ẹ /e/	ë /ǝ/	ọ /o/
Ніжняга ўздыму	e /ɛ/	ā /a/	o /ɔ/

Некаторыя адрозьненьні між мінімальным і максымальным варыянтамі рэканструкцыі палягаюць выключна ў сыстэме пазначэньня: так, Рынг выкарыстоўвае *ǝ замест сымбалю *ä, ён жа (а таксама шэраг іншых лінгвістаў) замест *[i] ды *[u] выкарыстоўваюць *äy, *äw (*ǝy, *ǝw у пазначэньні паводле Рынга). Некаторыя іншыя працы выкарыстоўваюць æ або ë на месцы e мінімальнае сыстэмы, å або ɔ замест o (у ёй жа) і ǝ замест ä.

Асноўныя адрозьненьні заключаюцца ў рэканструкцыі Рынгам трох галосных *ë, *e, *ẹ замест толькі *e ў мінімальнай рэканструкцыі. Разам з гэтым, заключаецца адрозьненьне між *ë < PIE *o, якая, як мяркуецца, мела больш сярэднюю артыкуляцыю з прычыны таго, што дадзеная фанэма не выклікала паляталізацыі, і *e < PIE *ē, што не спрычынялася да паляталізаванага вымаўленьня. За выняткам адрозьненьня паводле палялталізацыі, лёс абедзьвюх галосных практычна аднолькавы ў дзьвюх тахарскіх мовах, што надае дасьледчыкам падставу меркаваць пра існаваньне адзінай фанэмы ў пратахарскай мове. Зь іншага боку, працэсы ўмляўтызацыі, як лічыцца, мелі розныя ўплывы на галосныя, у выніку чаго шэраг дасьледчыкаў лічаць гэтыя два галосныя дзьвюма асобнымі фанэмамі ў часы існаваньня пратахарскае мовы. Рынгаўскі *ẹ лічыцца даволі рэдкім і, хутчэй за ўсё, рэалізоўваўся як e ды i ў тахарскай A і B адпаведна. Гэтая галосная паводле Рынга выклікала паляталізацыю й паходзіла з запазычваньняў або праіндаэўрапейскай асновы *oy. Увогуле, рэканструкцыя паводле Рынга адлюстроўвае ранейшы этап існаваньня пратахарскае мовы.

У параўнаньні з пратахарскай у тахарскай A адбылася страта фінальных галосных, пратахарскага ä ў адкрытым складзе, у тым ліку, мажліва, перад спалучэньнямі тыпу Cr, Cl. У выпадку ўтварэньня ў выніку гэтага сьцячэньняў зычных адбывалася эпэнтэза (устаўка) ä або вакалізацыя w, y > u, i адпаведна. Варта адзначыць захаваньне сьцячэньняў зычных у ініцыяльнай пазыцыі: PIE h₁rudhros (параўн. з ст.-грэц. erythros) > PToch rä́tre > Toch A *rtr > rtär. У тахарскай B адбылося толькі выпадзеньне ненаціскнога ä ў адкрытым складзе (PIE h₁rudhros > PToch rä́tre > Toch B ratre), сьцячэньні зычных зазнавалі зьмены, аналягічныя тахарскай А.

• Зычныя:

• Лярынгалы:

Лёс праіндаэўрапейскіх спалучэньняў *iH, *uH (у выпадку адсутнасьці галоснай пасьля іх) застаецца дыскусійным. Агульнапрынята, што праіндаэўрапейскае *ih₂ у пратахарскай мове перайшло ў *yā, аналягічна, напрыклад, старажытнагрэцкай мове. Падобную ж зьмену зазнаў праіндаэўрапейскі *ih₃, але працэс гэтага пераходу невядомы: працэс мог адбыцца паводле схемы *ih₃ > *yō /yo:/ > *yā /ya/ (што аналягічна старажытнагрэцкай і выглядае чаканым пры наяўнасьці пераходу праіндаэўрапейскага *ō ў пратахарскі *ā) альбо прама, на ўзор пераўтварэньня *ih₂. Пэўная колькасьць фанэтычных зьменаў паказвае меншую этымалягічную яснасьць: так, поруч са зьменай узору *uh₂ > *wā прасочваецца таксама *uh₂ > *ū > *u — Д. Рынг аддае перавагу варыянту *uH > *ū > *u і лічыць варыянт *wā толькі аналягічным, што аспрэчваюць іншыя (Краўзэ, Слаўкам), якія разглядаюць пераход накшталт *uh₂ > *wā ў якасьці рэгулярнае гукавае зьмены. Спрэчным таксама застаецца лёс праіндаэўрапейскага *ih₁, эвалюцыя якога аднаўляецца ў выглядзе *ih₁ > *ye > *yä або *ih₁ > *ī > i (Д. Рынг). На ўзор іншых гукавых зьменаў, асноўнай праблемай у выяўленьні дакладнага характару пратахарскіх зычных і шляху іх зьяўленьня з праіндаэўрапейскіх ёсьць слабое прадстаўленьне пісьмовых помнікаў тахарскіх моваў і асабліва вялікая колькасьць аналягічных зьменаў.

• Умляўтызацыя:

Для пратахарскага пэрыяду быў уласьцівы працэс умляўтызацыі, падчас якога існавала тэндэнцыя павелічэньня колькасьці агубленых зычных. Агубленьне адбывалася ў выніку ўплыву суседніх лябіявэлярных або ў выніку асобных інавацыяў з рознымі вынікамі ў тахарскай A і тахарскай B, пры гэтым у першай гэты працэс быў асабліва заўважны (PIE *gʷṃ- «прыходзіць» > PToch *kʷäm- > TA kum-, але TB käm-).

• Паляталізацыя:

Як лічыцца, іншым асноўным працэсам у пратахарскай мове была паляталізацыя зычных (від артыкуляцыі, пры якой зычны вымаўляецца пры судакрананьні языка зь нёбам), што адбылася да большасьці іншых зьменаў зычных пратахарскае мовы ў параўнаньні з праіндаэўрапейскай; гэты працэс адбываўся перад пэўнымі зычнымі былой праіндаэўрапейскай мовы (гл. вышэй) і стаў асноўным спосабам адрозьненьня былых праіндаэўрапейскіх галосных параў e, u ды ē, o. Варта адзначыць, што паляталізацыя зычных t, dh перад y адрозьнівалася ад паляталізацыі іншых зычных перад іншымі галоснымі, якія ўплывалі на паляталізацыю. Падобная заканамернасьць існавала таксама ў протагрэцкай мове. Шырокая паляталізацыя (і, акрамя яе, беднасьць губных і вялікі набор афрыкатаў і шыпячых) можа таксама зьвязвацца з фіна-вугорскімі мовамі, з носьбітамі якіх тахары маглі сутыкацца пры міграцыі ў Азію.

Ніжэй прыведзеныя ўзоры паляталізацыі праіндаэўрапейскіх зычных у пратахарскай, а таксама тахарскай A і B.

PIE	PToch	TB	TA	Прыклады
p, b, bh	p'	py; pyä > pi	p	PIE *penkʷe «пяць» > PToch p'äñśä (?) > TB piś, TA päñ
k, g, gh; kʷ, gʷ, gʷh	ś			PIE *gʷén-eh₂ «жанчына» > *gʷén-ā > PToch śä́nɔ > TB śana, TA śäṃ PIE *kʷetwór-es «чатыры» > PToch *śätwë́rä > TB śtwer, TA śtwar
t, dh	c			PIE *dhugh₂-tēr «дачка» > PToch *täkā́cër > TB tkācer (TA ckācar < *tkācar па асыміляцыі)
ty, dhy	ts			PIE *wleh₂-nt-ih₂ «царыца» > PToch *wlāntyā > *wlāntsā > TB lāntsa
d > dz > ts	ś			PIE *dekṃ(t) «дзесяць» > PToch *dzäkä(n) > *śä́kä > TB śak, TA śäk
s	ṣ
m	m'	my; myä > mi	m	PIE *medhu «мёд» > PToch *m'ätu > *m'ätä > TB mit
n	ñ /ɲ/
l	ly /ʎ/			PIE *léuk-os «сьвятло» > PToch *l'äukë > TB lyuke
r	r'	r	r
w	w'	y	w	PIE *h₂weh₁-nt-o- «вецер» > PToch w'ëntë > TB yente, TA want

• Зубныя:

Лёс праіндаэўрапейскіх зубных, у прыватнасьці, *d у пратахарскай мове застаецца незразумелым. Так, пад уплывам паляталізацыі дадзены тып зычных зазнаваў пераход у c, ts, ś, спалучэньні з наяўнасьцю *d і адсутнасьцю наступнай галоснай пярэдняга шэагу страчваліся наогул (напрыклад, тах. А, B or «дрэва» < PIE *doru, тах. B ime «думка» < PToch *w'äimë < PIE *weid-mo-). Узьнікненьне c або ts можа быць растлумачаным уплывам наступнага y або галоснага пярэдняга шэрагу, але разам з тым дадзеная гіпотэза дзейнічае не заўсёды. Большасьць дасьледчыкаў тахарскіх моваў адрозьнівае працэсы пераўтварэньня зубных ад іншых працэсаў адносна зычных; часам мяркуецца, што зьмены ў артыкуляцыі зубных адбыліся раней за зьнікненьне адрозьненьня паводле звонкасьці й прыдыханьня. Тым ня менш, вялікая частка гэтых пытаньняў застаецца дыскусійнай празь невялікую колькасьць захаваных формаў, частую спрэчнасьць рэканструяваных праіндаэўрапейскіх каранёў і спрэчнасьці пытаньня абляўту ў праіндаэўрапейскай мове. Паводле Д. Рынга зьмены адносна зубных зычных у тахарскіх мовах адбываліся ў наступным парадку:

1. Закон Грасмана: пераход dh > d пры наяўнасьці іншага прыдыхальнага зычнага ў любой наступнай частцы слова. Для параўнаньня, уласьцівы таксама грэцкай і індаіранскім мовам;
2. Пераход d > dz у выпадку існаваньня закону Грасмана;
3. Страта адрозьненьня зычных паводле азванчэньня й прыдыханьня, што, магчыма, адбылося пасьля зьяўленьня паляталізацыі;
4. Паляталізацыя (гл. вышэй);
5. Страта ts у становішчы перад зычным.

З улікам гэтае гіпотэзы вялікая колькасьць лексэмаў, аднак, не трапляюць пад дзеяньне дадзенай заканамернасьці. У якасьці іншых вэрсіяў высоўваліся палажэньні пра існаваньне дэпаляталізацыі ў некаторых іншых выпадках або пра пераход праіндаэўрапейскага *dhe- у пратахарскае *tsä- без уліку закону Грасмана. Акрамя гэтага, закон не тлумачыць пераход праіндаэўрапейскага *doru > тах. А, B or з-за страты зычнага перад галосным замест чаканага зычнага. У сваю чаргу, гэтая акалічнасьць згодна з Рынгам тлумачыцца пераходам *r слова *dreus (формы слова *doru ў родным склоне) у форму назоўнага склону і, адпаведна, наступнай стратай *d перад узьніклым *r. Краўзэ й Слаўкум пастулююць гэты пераход зь іншага пункту гледжаньня: згодна зь імі страта зычнага адбывалася перад пратахарскімі агубленымі галоснымі, ë, насавымі і, мажліва, іншымі зычнымі.

• Іншыя зьмены:

Агульнапрынятымі інавацыямі, якія, як лічыцца, існавалі ў пратахарскай мове, былі перадусім «кентумныя» зьмены ў вымаўленьні вэлярных (гл. вышэй). У «кентумнай» рэалізацыі зычных асноўным адрозьненьнем ад іншых індаэўрапейскіх моваў кентум стаў розны лёс зычных *kʷ, *ḱw. Апошні захаваўся ў выгдлядзе kw у тахарскай В, напрыклад, yakwe «конь» < PIE *eḱwos.

Паўстала страта праіндаэўрапейскага *d у шэрагу словаў пры ўмове адсутнасьці наступнае галоснае пярэдняга шэрагу, страта адрозьненьня паводле звонкасьці й прыдыханьня (у выніку чаго зьліліся праіндаэўрапейскія *k, *g, *gh); паляталізацыя зычных перад спрадвечнымі праіндаэўрапейскімі *e, *ē, *y, (часам) *i, што выклікала ўзьнікненьне такіх фанэмаў, як c, ś, ṣ, ts, ñ, ly, прытым што апошні галосны аказваў паляталізацыю толькі на зубныя, а выпадкі адсутнасьці паляталізацыі перад *i тлумачыліся (паводле Рынга) фрагмэнтарнай зьменай тыпу i > wǝ. Назіралася страта фінальных зычных, у тым ліку сьцячэньняў (напрыклад, nts), за выключэньнем r. Захаваныя сьведчаньні тахарскіх моваў амаль поўнасьцю дэманструюць інвэнтар зычных пратахарскае мовы за выключэньнем наступнага:

• Узьнікненьне новае фанэмы, ṅ /ŋ/. Першапачаткова зьяўлялася аляфонам n у пазыцыі перад k, але атрымала фанэматычны характар па страце галосных у спалучэньнях nk і ñk, што паслужыла адрозненьню дадзеных спалучэньняў ад ṅk. Таксама спарадычная страта k між зычнымі спрычынілася да адрозьненьня ṅ у пазыцыях акрамя пазыцыі перад k;
• Зьліцьцё пратахарскага лябіявэлярнага *kʷ са звычайным k як у тахарскай А, так і ў тахарскай В. Тым ня менш, дадзеная зьмена ў пэўным сэнсе можа разумецца як зьмена пасьляпратахарскага пэрыяду з прычыны частага агубленьня былым *kʷ навакольных галосных нават у часы асобных тахарскіх моваў, што стала адрозьніваць абедзьве мовы (напрыклад, гл. прыклад з PToch *kʷäm-). Акрамя таго, Д. Рынг высоўвае больш радыкальны пункт гледжаньня, мяркуючы, што пратахарскі *kʷ часам захоўваўся ў тахарскай B у становішчы пасьля глухога зычнага, асабліва ў тэкстах на заходнім дыялекце мовы.

Некаторыя зьмены зычных адбыліся раней нават за паляталізацыю: зьмены, выкліканыя зубнымі (гл. далей), а таксама разьвіцьцё спалучэньняў тыпу *iH у спалучэньне накшталт yV (дзе V — галосны), у той час як у іншых індаэўрапейскіх *iH у большасьці выпадкаў разьвілася ў ī.

• Прасодыя:

Пратахарская мова мела фанэматычны націск, але ягонае становішча мяняецца ў залежнасьці ад дасьледаваньняў. У прыватнасьці, большасьць сучасных лінгвістаў лічыць, што націск у тахарскай B мове, які месьціўся ў межах супрацьпастаўленьняў ā~a, a~ä, быў захаваны непасрэдна з часоў існаваньня пратахарскае мовы.

Як лічыцца, праіндаэўрапейскі націск у пратахарскай мове ў асноўным не захаваўся. Большасьць двускладовых словаў мела, хутчэй за ўсё, ініцыяльны націск, трохскладовыя й даўжэйшыя — на другім складзе. Шэраг шматскладовых словаў у тахарскай B мове адлюстроўваюць націск на больш чым адным складзе, прычынаю чаго, імаверна, зьяўляецца наяўнасьць ля кораню клітык або афіксаў, якія ў пратахарскі пэрыяд мелі тыповыя ўласьцівасьці асобных словаў. Супрацьлеглую думку выказвае Доналд Рынг, паводле якога праіндаэўрапейскі націск захаваўся ў пратахарскай мове ў нязьменным выглядзе, а націскныя інавацыі ў тахарскай B мове датычаць выключна пэрыяду асобнае гісторыі гэтае мовы. М. Дыкенс, спасылаючыся на гіпотэзы іншых мовазнаўцаў, дапускае мажлівасьць існаваньня ў пратахарскай мове націску на перадапошні склад.

Марфалёгія

У параўнаньні з праіндаэўрапейскай мовай тахарскія мовы падаюць сьведчаньні цалкам перапрацаванае сыстэмы скланеньня імя.

Тахарскія мовы захавалі назоўны, родны, творны склоны, у тахарскай B дадаткова захоўваўся клічны склон. Стары вінавальны склон быў пераасэнсаваны як ускосны. Акрамя захаваных праіндаэўрапейскіх склонаў у тахарскіх мовах разьвілося шэсьць новых склонаў, утвораных даданьнем словазьменнага суфіксу да формаў ускоснага склону, аднак новыя склоны й суфіксы ў кожнай з тахарскіх моваў не зьяўляліся тоеснымі.

Адрозьніваліся адзіночны, множны, парны лікі, акрамя таго, верагодна існавалі парал і плюратыў — парал меў функцыі, падобныя з парным, плюратыў прымяняўся для пазначэньня назоўніку, прыналежнага да больш чым аднаго ўладальніка. На думку В. Вінтэра сыстэма ліку ў тахарскіх мовах была досыць архаічнай, пры гэтым існаваньне плюратыву ён бачыць сумнеўным. Паводле іншых гіпотэзаў парал зьяўляўся інавацыяй і пазначаў натуральна ўзьніклыя пары (напрыклад, TA aśäṃ, TB eśane «два вокі»). Парны лік выражаў выпадкова ўзьніклыя пары.

Ніжэй прыведзены прыклад склонавых парадыгмаў у тахарскіх мовах на ўзоры слова «конь» (тах. B yakwe, тах. A yuk < PIE *eḱwos).

Склон	TB			TA
	Суфікс	Адз.л.	Мн.л.	Суфікс	Адз.л.	Мн.л.
Н.с.	—	yakwe	yakwi	—	yuk	yukañ
К.с.	—	yakwa	—	—	—	—
Р.с.	—	yäkwente	yäkweṃtsi	—	yukes	yukāśśi
У.с.	—	yakwe	yakweṃ	—	yuk	yukas
Т.с.	—	—	—	-yo	yukyo	yukasyo
Пэрлятыў	-sa	yakwesa	yakwentsa	-ā	yukā	yukasā
Камітатыў	-mpa	yakwempa	yakweṃmpa	-aśśäl	yukaśśäl	yukasaśśäl
Алятыў	-ś(c)	yakweś(c)	yakweṃś(c)	-ac	yukac	yukasac
Аблятыў	-meṃ	yakwemeṃ	yakweṃmeṃ	-äṣ	yukäṣ	yukasäṣ
М.с.	-ne	yakwene	yakweṃne	-aṃ	yukaṃ	yukasaṃ
Каўзатыў	-ñ	yakweñ	yakweṃñ	—	—	—

Асаблівасьцю творнага склону тахарскай A мовы было ягонае рэдкае ўжываньне датычна чалавека.

Датычна чалавека адзіночны лік ускоснага ліку большасьці прыметнікаў і часткова назоўнікаў у абедзьвюх мовах маркіруецца канчаткам -(a)ṃ, які выкарыстоўваецца таксама ў іншых склонах (напрыклад, тах. B eṅkwe, тах. A oṅk «чалавек», належачы да вышэйшага тыпу скланеньня, у адзіночным ліку ўскоснага склону маюць формы eṅkweṃ, oṅkaṃ, для іншых склонаў — ускосныя асновы eṅkweṃ-, oṅkn-). Лічыцца, што гэтая зьява бярэ сваё паходжаньне з абагульненьня n-асноваў прыметнікаў, што знаходзіць паралелі ў германскіх, лацінскай і грэцкай мовах.

• Займеньнік:

Асабістыя займеньнікі ў тахарскіх мовах падзяляліся на незалежныя й суфігаваныя (энклітыкі). Асабісты займеньнік адзіночнага ліку тахарскае A мовы адрозьніваўся паводле роду, што не характэрна для іншых індаэўрапейскіх (параўн. бел. я, якое можа пазначаць тры роды). Да энклітыкаў маглі дадавацца другасныя склонавыя канчаткі, утвараючы граматычныя зносіны (ТA -n-ac (-ṃ + -ac), TB -ne-ś «да яго, да яе»; TB адкладальны склон -c-meṃ «ад цябе»).

Пералік засьведчаных займеньнікаў у тахарскіх мовах:

• Тахарская A.

1 ас. Склон Адз.л., м.р. Адз.л., ж.р. Мн.л. Н.с. näṣ ñuk was Р.с. ñi nāñi wasäṃ У.с. näṣ ñuk was

2 ас. Склон Адз.л. Мн.л. Н.с. tu yas Р.с. tñi yasäṃ У.с. cu yas

• Тахарская B.

1 ас. Склон Адз.л. Парал Мн.л. Н.с. ñäś (ñiś) wene wes Р.с. ñi - wesi, wesäṃ, wesäñ У.с. ñäś (ñiś) wene wes

2 ас. Склон Адз.л. Парал Мн.л. Н.с. t(u)we yene yes Р.с. tañ - yesi, yesäṃ, yesäñ У.с. ci yene yes

• Энклітычныя формы.

Асоба	TA	TB
Адз.л.
1	-ñi	-ñ
2	-ci	-c
3	-ṃ	-ne
Мн.л.
1	-m	-me
2	-m	-me
3	-m	-me

• Дзеяслоў:

Сыстэма спражэньня дзеясловаў адзначаецца дастатковай архаічнасьцю. Праіндаэўрапейскія граматычныя катэгорыі дзеясловаў практычна цалкам прадстаўленыя ў тахарскіх мовах, неабавязкова маючы, аднак, тую ж функцыю.

Прыклады падобных рысаў уключалі ў сябе атэматычны й тэматычны цяперашні час; нулявы суфікс, суфіксы -y-, -sḱ-, -s-, -n-, -nH-; n-інфіксы, асновы на лярынгалы; два віды пэрфэкту (без рэдуплікацыі й аўгмэнту); сыгматычны, рэдуплікаваны, тэматычны аорысты; аптатыў, загадны лад, праіндаэўрапейскі суб’юнктыў (верагоднасьць апошняга аспрэчваецца). Акрамя вышэйпамянёных рысаў тахарскім мовам было ўласьціва існаваньне большасьці праіндаэўрапейскіх канчаткаў (аднак у пэўна зьмененай форме), у тым ліку атэматычных і тэматычных канчаткаў, канчаткаў цяперашняга й нецяперашняга часоў, актыўных і мэдыяпасіўных канчаткаў, канчаткаў пэрфэкту. Засьведчаныя таксама двайныя канчаткі, аднак ужываньне апошніх зьяўлялася рэдкім і тычылася ў асноўным трэцяй асобы. Мэдыяпасіў захоўваў адрозьненьне канчаткаў -r ды -i, страчаных у іншых індаэўрапейскіх мовах.

Дзеяслоў у тахарскіх мовах мог зьмяняцца паводле катэгорыяў ладу (загадны, індыкатыў, суб’юнктыў, аптатыў), часу (цяперашні, прэтэрыт, імпэрфэкт), стану (актыўны, мэдыяпасіўны, адкладальны), асобы (першая, другая, трэцяя), ліку (адзіночны, парны, множны), прычыннасьці (існаваў каўзатыў). Прадстаўленыя нефінітныя формы дзеясловаў, а менавіта актыўны й мэдыяпасіўны дзеепрыметнікі ды цяперашні ды суб’юнктыўны герундывы. У залежнасьці ад спражэньня дзеяслоў, як і ў санскрыце й старажытнагрэцкай мове, мог прымаць формы цяперашняга часу індыкатыву, суб’юнктыву, пэрфэкту, імпэратыву і ў некалькі абмежаванай ступені — таксама аптатыву й імпэрфэкту.

• Цяперашні час індыкатыву:

Найбольш са складаных формаў зьяўляецца цяперашні час індыкатыву, які ўтрымліваў восем тэматычных і чатыры атэматычныя клясы, якія мелі, адпаведна, розныя наборы тэматычных і атэматычных канчаткаў. Наступнае апісаньне ўласьцівае тахарскай B мове, у некаторай ступені — таксама тахарскай А.

• I: атэматычная бяз суфіксу < праіндаэўрапейская атэматычны корань;
• II: тэматычная бяз суфіксу < праіндаэўрапейская тэматычны корань;
• III: тэматычная з пратахарскім суфіксам *-ë-. Толькі ў мэдыяпасіве, верагодна, адлюстроўвае праіндаэўрапейскую o;
• IV: тэматычная з пратахарскім суфіксам *-ɔ-. Толькі ў мэдыяпасіве, мае праіндаэўрапейскае паходжаньне, якое зьмянілася ў пратахарскі пэрыяд;
• V: атэматычная з пратахарскім суфіксам *-ā-. Хутчэй за ўсё, бярэ паходжаньне з праіндаэўрапейскага дзеяслову з канчаткам на складовы лярынгал альбо зь дзеясловаў *-eh₂-;
• VI: атэматычны з пратахарскім суфіксам *-nā-, паходзіць ад праіндаэўрапейскіх дзеясловаў на *-nH-;
• VII: атэматычная з інфіксам з насавога, паходзіць з праіндаэўрапейскіх інфіксаваных дзеясловаў на насавы;
• VIII: тэматычная з суфіксам -s-. Імаверна, з праіндаэўрапейскага -sḱ-;
• IX: тэматычная з суфіксам -sk- < PIE -sḱ-;
• X: тэматычная з пратахарскім суфіксам *-näsk/nāsk-. Мажліва, утвораныя шляхам зьліцьця клясаў VI і IX;
• XI: тэматычная з пратахарскім суфіксам *-säsk-. Мажліва, утвораныя шляхам зьліцьця клясаў VIII і IX;
• XII: тэматычная з пратахарскім суфіксам *-(ä)ññ-. Апошні, у сваю чаргу, паходзіць ад PIE *-n-y- або *-nH-y-.

Паляталізацыя зычнага ў канцы кораню адбывалася ў другой і трэцяй асобах адзіночнага ліку, другой і трэцяй асобах множнага ліку ў тэматычных клясах II, VIII—XII у выніку першапачатковага праіндаэўрапейскага тэматычнага e (гл. вышэй).

• Суб’юнктыў:

Суб’юнктыў таксама ахопліваў дванаццаць клясаў. Па ўласным спражэньні суб’юнктыў найбольш падобны да клясаў індыкатыву, аднак клясы індыкатыву часам могуць не адпавядаць клясам суб’юнктыву. У дадатак да гэтага, чатыры клясы суб’юнктыву адрозьніваюцца ад чатырох адпаведных клясаў індыкатыву, маючы спэцыяльныя суфіксы ў дзьвюх клясах суб’юнктыву і дзьве клясы з абляўтным коранем, якія зьяўляюцца рэфлексамі праіндаэўрапейскага пэрфэкту.

• IV: тэматычная з суфіксам i < PIE -y- з пасьлядоўнай паляталізацыяй зычнага ў канцы кораню. Сустракаецца рэдка, толькі ў тахарскай В;
• VII: тэматычная з суфіксам ñ < PIE -n-, які ўзьнік праз паляталізацыю апошняга галосным e;
• I: атэматычны з абляўтным коранем, які зьяўляецца рэфлексам праіндаэўрапейскага o-. Паходзіць ад праіндаэўрапейскага пэрфэкту.

• Прэтэрыт:

Прэтэрыт адрозьніваўся наяўнасьцю шасьці клясаў.

• I: найбольш распаўсюджаная кляса, мела суфікс ā < PIE Ḥ. Гэтая кляса адлюстроўвае каранёвы абляўт, прыкметна вылучаючыся сярод іншых;
• II: дадзеная кляса мела рэдуплікацыю ў тахарскай А, адлюстроўваючы, магчыма, праіндаэўрапейскі рэдуплікаваны аорыст. У тахарскай B меўся галосны рэфлекс праіндаэўрапейскага ē разам з паляталізацыяй першага зычнага кораню. Абляўт у дадзенай клясе адсутнічаў;
• III: кляса мела суфікс s у трэцяй асобе адзіночнага ліку актыўнага стану і ва ўсіх відах мэдыяпасіву, зьяўляючыся, верагодна, рэфлексам праіндаэўрапейскага сыгматычнага аорысту. Абляўт паўставаў між актыўным станам і мэдыяпасівам. Некаторыя дзеясловы мелі паляталізацыю ў актыўным стане з s у трэцяй асобе адзіночнага ліку, ня маючы, аднак ані паляталізацыі, ані суфіксу ў мэдыяпасіве пры адсутнасьці каранёвага абляўту. Гэта зьяўляецца сьведчаньнем на карысьць паходжаньня тахарскага актыўнага стану ад праіндаэўрапейскага сыгматычнага аорысту, які меў зычны s і галосны ē, тады як асновы мэдыяпасіву бяруць сваё паходжаньне, хутчэй за ўсё, з праіндаэўрапейскага пэрфэкту, што меў o;
• IV: гэтая кляса мела суфікс ṣṣā, абляўт не назіраўся. Большасьць дзеясловаў гэтае клясы прадстаўленая прычыннымі дзеясловамі;
• V: да дадзенае клясы належала параўнальна невялікая колькасьць дзеясловаў, мелі суфікс ñ(ñ)ā, адсутнічаў абляўт;
• VI: сярод дзеясловаў, што належалі да клясы, засьведчаныя толькі два. Паходзіць ад праіндаэўрапейскага тэматычнага аорысту.

Падсумоўваючы, усе клясы, за выняткам прэтэрыту клясы VI, мелі агульны набор канчаткаў, якія паходзілі з канчаткаў праіндаэўрапейскага пэрфэкту (з пэўнымі інавацыямі).

• Імпэратыў:

Загадны лад адрозьніваўся паводле шасьці клясаў, кожная зь якіх у другой асобе мела асаблівы набор канчаткаў, прысутнічалі таксама прыстаўка на p-. Апошняя лічыцца рэфлексам пратахарскага *pä-, якая магла ўтвараць камбінацыі з пачатковымі галоснымі або плыўнымі кораню. Дадзеная прыстаўка параўноўваецца з праславянскай *po-, аднак прырода яе фаналёгіі застаецца складанай.

Клясы I—V мелі тэндэнцыю ўжывацца поруч з гэтымі ж клясамі прэтэрыту, але ў гэтай заканамернасьці адзначаныя выключэньні. Клясы імпэратыву, як правіла, адзначаліся тым жа суфіксам, што й адпаведныя клясы прэтэрыту, адрозьніваючыся ад апошняга каранёвым вакалізмам, які адпавядаў вакалізму суб’юнктыву. Сярод падобных падабенстаў вылучаецца, у тым ліку, каранёвы абляўт клясаў суб’юнктыву І і V, якія мелі тэндэнцыю ўжывацца поруч з клясай І імпэратыву.

• Аптатыў, імпэрфэкт:

Тахарскія аптатыў і імпэрфэкт лічацца зьвязанымі відамі дзеясловаў.

Аптатыў звычайна ўтвараўся шляхам даданьня галоснай i да асновы суб’юнктыву. Імпэрфэкт тахарскай B мовы аналягічным чынам утвараў імпэрфэкт (даданьне i да асновы цяперашняга часу індыкатыву), тады як у тахарскай A існавала чатыры асобныя спосабы ўтварэньня імпэрфэкту (даданьне ā да суб’юнктыўнай або індыкатыўнай асноваў, даданьне ā або s непасрэдна да кораню). Аадпаведныя канчаткі адрозьніваліся ў абедзьвюх мовах: у тахарскай A мове вядомае прымяненьне канчаткаў цяперашняга часу для аптатыву, прэтэрытных — для імпэрфэкту, у тахарскай B зафіксаваныя тыя ж канчаткі для абодвух тыпаў дзеясловаў, якія, аднак, прадстаўлялі сабою спалучэньне прэтэрытных і асаблівых іншых канчаткаў.

• Канчаткі:

Зыходзячы з разнастайнасьці спосабаў утварэньня розных ладоў дзеяслову ў розных часох, тахарскія мовы мелі вялікі набор дзеяслоўных канчаткаў.

Канчаткі цяперашняга часу мелі атэматычныя й тэматычныя варыянты, якія, тым ня менш, былі зьвязаныя паводле ўласнага паходжаньня; тэматычныя канчаткі звычайна ўзыходзяць да тэматычнага праіндаэўрапейскага галоснага (e або o). Прадстаўленыя розныя канчаткі для І—V клясаў прэтэрыту, прэтэрытнае клясы VI, загаднага ладу, у тахарскай B — таксама для адзіночнага ліку аптатыву й імпэрфэкту; апрача таго, кожны канчатак меў асобныя формы для актыўнага ладу або мэдыяпасіву. Апошнія формы мелі надзвычай архаічны характар, адлюстроўваючы праіндаэўрапейскае адрозьненьне між -r цяперашняга часу й -i мінулага, што было страчана ў большасьці іншых індаэўрапейскіх моваў з наяўнасьцю мэдыяпасіву.

Канчаткі цяперашняга часу зазналі амаль поўную дывэргенцыю ў тахарскай A і B мовах. Ніжэй прыведзеныя ўзоры гэтых канчаткаў (тэматычных) зь іх паходжаньнем.

	Першапачатковая PIE форма	TB		TA		Заўвагі
		Утварэньне	Засьведчаная форма	Утварэньне	Засьведчаная форма
1 ас. адз.л.	*-o-h₂	*-o-h₂ + PToch -u	-āu	*-o-mi	-am	*-mi < PIE атэмат. цяп. час
2 ас. адз.л.	*-e-si	*-e-th₂e?	-'t	*-e-th₂e	-'t	*-th₂e < PIE пэрфэкт; паляталізацыя папярэдняй зычнай; TB форма рэканструюецца як -'ta
3 ас. адз.л.	*-e-ti	*-e-nu	-'(ä)ṃ	*-e-se	-'ṣ	*-nu < PIE *nu «цяпер»; паляталізацыя папярэдняй зычнай
1 ас. мн.л.	*-o-mos?	*-o-mō?	-em(o)	*-o-mes + V	-amäs
2 ас. мн.л.	*-e-te	*-e-tē-r + V	-'cer	*-e-te	-'c	*-r < PIE мэдыяпасіў?; паляталізацыя папярэдняй зычнай
3 ас. мн.л.	*-o-nti	*-o-nt	-eṃ	*-o-nti	-eñc < *-añc	*-o-nt < другасны канчатак PIE

• Дзеепрыметнік:

У тахарскай A мове засьведчаныя дзеепрыметнікі цяперашняга часу абвеснага ладу на -ant, напрыклад trikant. Аналягічным чынам дзеепрыметнікавая форма ў тахарскай A pekant «мастак» гамалягічная лацінскай pingens «[той, хто] фарбуе», але паводле значэньня бліжэйшая да pictor «мастак».

Сынтаксіс

Засьведчаныя тахарскія тэксты адлюстроўваюць для абедзьвюх тахарскіх моваў парадак словаў у сказе схемы SOV — дзейнік-дапаўненьне-выказьнік. Тым ня менш, заўважаецца, што дадзены парадак словаў можа адлюстроўваць уплыў перакладаў з санскрыту або ўзьдзеяньне паэтычнага мэтру.

Лексыка

Дзель лексэмаў у тахарскіх мовах, якія мелі б выразныя праіндаэўрапейскія рэфлексы, зьяўляецца параўнальна невялікай, значная частка лексэмаў наадварот дэманструе нявызначаную этымалёгію. Лексыка абедзьвюх тахарскіх моваў нясе на сабе ўплыў іншых індаэўрапейскіх моваў, перадусім санскрыту й іранскіх, што асабліва дэманструецца ў рэлігійнай і грамадзкай тэрміналёгіі і тлумачыцца, хутчэй за ўсё, позьнімі культурнымі кантактамі. Неіндаэўрапейскі ўплыў аказвалі геаграфічна блізкія мовы — кітайская, тыбэцкая й старажытнаўйгурская. Працэс лексычнага запазычаньня адбываўся й у іншы бок — так, В. Вінтэр мяркуе, што цюрскае kün «сонца, дзень» узыходзіць да тахарскага A kom або тахарскага B kaum.

Існавалі ўнутраныя запазычваньні між тахарскімі мовамі, пры гэтым запазычваньняў з тахарскае A мовы ў тахарскую B прыкметна менш, ніж адваротных запазычваньняў.

Прыклад

Ніжэй прыведзеныя прыклады параўнаньня некаторых тахарскіх лексэмаў зь іхнымі адпаведнікамі іншых індаэўрапейскіх моваў і адпаведнікамі, якія аднаўляюцца для праіндаэўрапейскае мовы.

Беларуская	Тахарская A	Тахарская B	Ст.-грэцк.	Вэдыйская	Лаціна	Гоцкая	Ст.-ірл.	Праіндаэўрапейская
адзін	sas	ṣe	heĩs, hen	sa(kṛ́t)	semel	simle	samail	PToch *sems ← *sḗm
два	wu	wi	duo	dvā́	duo	twái	dá	*duoh₁
тры	tre	trai	treis	tráyas	trēs	þreis	trí	*tréi̯es
чатыры	śtwar	śtwer	téssares	catvā́ras, catúras	quattuor	fidwōr	cethair	*kʷetu̯óres
пяць	päñ	piś	pénte	páñca	quīnque	fimf	cóic	*pénkʷe
шэсьць	ṣäk	ṣkas	héx	ṣáṣ	sex	saihs	sé	*su̯éḱs
сем	ṣpät	ṣukt	heptá	saptá	septem	sibun	secht	*septḿ̥
восем	okät	okt	oktṓ	aṣṭáu, aṣṭá	octō	ahtau	ocht	*h₃eḱtéh₃(u)
дзевяць	ñu	ñu	ennéa	náva	novem	niun	noí	*h₁néun̥
дзесяць	śäk	śak	déka	dáśa	decem	taihun	deich	*déḱm̥t
сто	känt	kante	hekatón	śatām	centum	hund	cét	*ḱm̥tóm
бацька	pācar	pācer	patḗr	pitṛ	pater	fadar	athair	*ph₂tḗr
маці	mācar	mācer	mḗtēr	mātṛ	mater	mōdar	máthair	*méh₂tēr
брат	pracar	procer	phrā́tēr	bhrātṛ	frāter	brōþar	bráthair	*bʰréh₂tēr
сястра	ṣar	ṣer	héor	svásṛ	soror	swistar	siur	*swésōr
конь	yuk	yakwe	híppos	áśva-	equus	aiƕs	ech	*h₁éḱwos
карова	ko	keu	boũs	gaúṣ	bōs	(ст.-анг. cū)	bó	*gʷeh₃us ~ *gʷh₃eum̥
голас	vak	vek	épos	vāk	vōx	(галяндзк. gewag)	foccul	*u̯ṓkʷs
імя	ñom	ñem	ónoma	nāman-	nōmen	namō	ainmm	*h₃néh₃-m̥n
малако	mālkā	mālkant	amélgein	—	mulgēre	miluks	bligid (сяр.-ірл.)	*h₂melǵ-ei̯e

Літаратура

• Beckwith, Christopher. Empires of the Silk Road: A History of Central Asia from the Bronze Age to the Present. — Princeton University Press, 2009. — ISBN 978-0-691-15034-5
• Beekes, Robert S.P. Comparative Indo-European linguistics: an Introduction. — J. Benjamins, 1995. — ISBN 978-90-272-2151-3
• Campbell, George. Volume II Ladkhi to Zuni // Compendium of the World's Languages. — Second Edition. — Routledge, 2000. — ISBN 978-0-415-20298-5
• Carling, Gerd. Volume 1: a-j // Dictionary and Thesaurus of Tocharian A. — (in collaboration with Georges-Jean Pinault and Werner Winter). — Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2009. — ISBN 978-3-447-05814-8
• Daniels, Peter. The Worlds Writing Systems. — Oxford University Press, 1996. — ISBN 0-19-507993-0
• Krause, Wolfgang; Thomas, Werner. Tocharisches Elementarbuch. — Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag, 1960.
• Mallory, J.P.; Mair, Victor H. The Tarim Mummies. — London: Thames & Hudson, 2000. — ISBN 0-500-05101-1
• Malzahn, Melanie. Instrumenta Tocharica. — Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag, 2007. — ISBN 978-3-8253-5299-8
• Pinault, Georges-Jean. Chrestomathie tokharienne. Textes et grammaire. — Leuven-Paris: Peeters, 2008. — (Collection linguistique publiée par la Société de Linguistique de Paris, t. XCV). — ISBN 978-90-429-2168-9
• Ringe, Donald A. Volume I: From Proto-Indo-European to Proto-Tocharian // On the Chronology of Sound Changes in Tocharian. — New Haven, CT: American Oriental Society, 1996.
• Winter, Werner. Tocharian / Ramat, Giacalone Anna and Paolo Ramat (eds). — The Indo-European languages. — London: Routledge, 1998. — ISBN 978-0-415-06449-1
• Тохарские языки: Сб. статей / под ред. и со вступ. ст. В. В. Иванова. — М.: Изд-во иностранной литературы, 1959.
• Бурлак, С. А. Историческая фонетика тохарских языков. — М.: 1995.

Вонкавыя спасылкі

Тахарскія мовы — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• Levi, Sylvain. Tokharian Pratimoksa Fragment. — 1913.
• Schmalsteig, William R. 20 // Tokharian and Baltic / Antanas Klimas. — Lituanus. — The Pennsylvania State University, 1974. — Т. 3.
• Збор каранёў тахарскай A і B моваў (анг.), TITUS
• Кароткі нарыс пра тахарскія мовы, узоры пісьмовасьці (анг.), Omniglot
• Падрабязнае апісаньне сымбаляў тахарскае пісьмовасьці (анг.), (ням.), TITUS
• Mark Dickens. Everything You Always Wanted to Know about Tocharian // wordgumbo. — 1990.
• Сьпіс некаторых тахарскіх каранёў з прыкладамі кагнатаў і перакладам (анг.), wordgumbo
• Douglas Q. Adams. A dictionary of Tocharian B // Leiden Studies in Indo-European. — Amsterdam – Atlanta: Rodopi, 1999. — Т. 10. — № XXXIV.
• Сьпіс Сўодэша для тахарскае B мовы (анг.), ангельскі Вікіслоўнік
• Sieg, Emil H.; Siegling, Wilhelm. Tocharische Sprachreste. — Berlin: Vereinigung Wissenschaftlicher Verleger, 1921.
• Kim, Ronald I. Introduction to Tocharian. — Institute for Comparative Linguistics, Charles University, 2012.