Слова

Сло́ва — найважнейшая адзінка мовы, якая заўсёды дае назву прыметаў, прадметам, дзеяньняў і г.д. У размове й на пісьме словамі карыстаюцца, спалучаюцца, злучаюцца ў словазлучэньні, будуем сказы ў адпаведнасьці з правіламі мовы.

Склады. Націск

Кожнае слова мае склад. Іх колькасьць можа быць ад аднаго да некалькіх. Склад — адзін або некалькі гукаў, якія вымаўляюцца адным штуршком паветра. Калі ў слове два або болей склады , то адзін зь іх вымаўляецца больш гучней за іншыя, з большай сілаю голасу. Такое вылучэньне аднаго са складоў назывецца націскам. З дапамогаю націску можа адрозьнівацца значэньне слова (каса — каса, сталы — сталы).

Значэньні слова

Няма слова без значэньня (Бываюць гукі без значэньня. Іх называюць выклічнік). Па сваім значэньні словы падзяляюцца на:

• прамое значэньне
• пераноснае значэньне

Бываюць словы адназначныя. Іх большасьць. Бываюць словы многазначныя, якія маюць прамое й пераноснае значэньне.

Прамое значэньне слова

Прамое значэньне слова — гэта асноўнае значэньне, якое закрэпленае за ім як пастаяннае. Напрыклад, слова жадаць мае два значэньні:

• хацець што-небудзь ажыцьцявіць, зрабіць, займець
• зычыць, выказваць каму-небудзь пажаданьні

Абодва тыя значэньні прамыя.

Прамыя значэньні й у слове ваколіца:

• ускраіна паселішча
• тое, што разьмешчанае вакол паселішча

Пераноснае значэньне слова

Пераноснае значэньне слова узьнікае пры наўмысным пераносе назвы з аднае зьявы на другую на аснове агульнасьці іх прымет. Прыклад, гадзіньнік адстае, рукаў ракі, корань слова і г.д.

Варона — нерастаропны, нехлямяжы чалавек, прамое значэньне — назва птушкі.

Заяц — чалавек безбілетнік, прамое значэньне — назва жывёлы.

Зьмей — злы чалавек, прамое значэньне — назва жывёлы.

Мядзьведзь — непаваротлівы чалавек, прамое значэньне — назва жывёлы.

Сьцерва — назва жанчыны, прамое значэньне — назва забітай, мёртвай жывёлы (ад гэтага слова створанае слова сьцярвятнік — назва птушкі, якая жарэ сьцерву).

Словазьмяненьне. Аснова й канчатак

Большасьць слоў у беларускай мове (назоўнікі, дзеясловы, прыметнікі, лічэбнікі, займеньнікі) зьмяняюцца.

Зьменная частка слова, якая знаходзіцца ў канцы слова называецца канчатак. Так у словазлучэньнях цёплы дзень, цёплая вада, цёплае надвор'е канчаткі -ы, -ая, -ае злучаюць прыметнік цёплы са словамі дзень, вада, надвор'е.

Зьмяненьне слова з дапамогаю канчатка называецца словазьмяненьнем.

Часьціны мовы могуць зьмяняцца:

• назоўнікі па:
  • ліках (дрэва — дрэвы, дуб — дубы, бяроза — бярозы)
  • склонах (бяроза — бярозе, бярозу, бярозай; бярозы — бяроз, бярозам і г.д.)
• прыметнікі па:
  • родах
  • ліках
  • склонах (новы касьцюм — новая сукенка,новае паліто; новыя касьцюмы, сукенкі, паліто; новага касьцюма, новаму касьцюму і да т. п.)
• дзеясловы цяперашняга часу змяняюцца па:
  • асобах
  • ліках (гавару, гаворыш, гаворыць, гаворым і г.д.)

Нязьменная частка слова называецца асновай. Каб вызначыць аснову, трэба аддзяліць канчатак. Напрыклад у слове бяроза аснова бяроз-, у слове зялёная — зялён-, у слове шуміць — шум-.

Нязьменныя словы ня маюць канчаткаў і складаюцца толькі з асновы: уздоўж, улетку, хутка.

Уласьцівасьці

Да асноўных уласьцівасьцяў слова адносяцца наступныя:

• Наяўнасьць галоўнага націску.
• Кожнае слова мае свае асобнае значэньне.
• Узнаўляльнасьць (слова існуе ў мове як гатовая самастойная адзінка й у момант маўленьня ўзнаўляецца, а не вынаходзіцца зноўку).
• Самастойнасьць (здольнасьць быць ужытым у якасьці асобнага выказваньня; адносная свабода разьмяшчэньня словаў у сказе).
• Непранікальнасьць слова (немагчымасьць разрыву адзінкі іншымі членамі). Выключэньні: «ніхто», «ні ад каго» й да таго падобнае
• Спалучальнасьць (здольнасьць спалучацца зь іншымі словамі па вызначаных правілах).
• Чутнасьць (існаваньне слова ў гукавай/бачнай абалонцы).

Глядзіце таксама

• Складанаскарочанае слова
• Складаныя словы

Вонкавыя спасылкі

• Слова. Электронная энцыкляпэдыя.
• Слова. Словник української мови (укр.).