Рамуальд Райс

	Рамуальд Райс
	30 лістапада 1913 — 30 сьнежня 1949 (36 гадоў)
Месца нараджэньня	Яблонка[d], Дыдня[d], Бжазоўскі павет[d], Каралеўства Галіцыі і Лядамэрыі[d], Цысьляйтанія[d], Аўстра-Вугоршчына;
Месца сьмерці	Беласток, Польская Народная Рэспубліка;
	Рамуальд Райс у Вікісховішчы

Рамуа́льд А́дам Райс (па-польску: Romuald Adam Rajs; 30 лістапада 1913, Яблонка — 30 сьнежня 1950, Беласток), псэўданім «Буры» — польскі жаўнер Зьвязу ўзброенай барацьбы/АК (даводца 1-й штурмавой роты 3-й Віленскай брыгады АК (1944), даводца 2-га швадрону 5-й Віленскай брыгады АК (1945) і Нацыянальнага вайсковага задзіночаньня (даводца 3-й Віленскай брыгады НВЗ). У студзені-лютым 1946 году банда Райса зьдзейсьніла масавае забойства 79 беларусаў ва ўсходняй Польшчы, прызнанае актам генацыду.^[1].

Жыцьцяпіс

Скончыў агульную школу і гімназію ў Саноку, у 1929 паступіў ва унтэр-афіцэрскую школы пяхоты для малалетніх. У 1934 року ў званьні капрала камандзіраваны ў 85-ы полк пяхоты 19-й дывізіі пяхоты ў Новай Вялейцы (цяпер раён Вільні), а ў 1936 пераведзены ў 13-ы пяхотны полк. У 1938 пераведзены ў конны ўзвод 85-га пяхотнага палку.

У часе верасьнеўскай кампаніі 1939 85-ы полк дзейнічаў у раёне Ловічу ў складзе Арміі «Прусы». 5-6 верасьня пад Тамашавам Мазавецкім полк быў разьбіты, а рэшткі коннага аддзелу Райса былі разьбітыя 15 верасьня пад Люблінам. Група Райса была затрыманая беларускімі жаўнерамі пад Ковелем і накіраваная ў Бярозу-Картускую дзеля раззбраеньня. Неўзабаве Рамуальд Райс быў вызвалены і выехаў у Вільню.

У 1940 затрыманы і правёў два месяцы ў працоўным лягеры. Па вызваленьні дзейнічаў у складзе Зьвязу ўзброенай барацьбы, а пасьля Арміі Краёвай на Віленшчыне. Ад 1943 быў даводцам 1-й штурмавой роты 3-й Віленскай брыгады АК. Ваяваў адначасна зь немцамі і летувіскімі калябарантамі.

У ліпені 1944 браў удзел у вызваленьні Вільні. Пасьля арышту свайго камандзіра Грацыяна Фруга НКВДыстамі пераняў даводзтва і вывеў аддзел з савецкае аблогі ў Рудніцкую пушчу, а пасьля распусьціў. У кастрычніку 1944 пераехаў у Беласток і далучыўся пад фальшывым імем Ежу Гураль да Народнага войска польскага. Са студзеня 1945 узначальваў узвод у батальёне Аховы дзяржаўных лясоў у Гайнаўцы. У траўні 1945 скантактаваўся з маёрам Зыгмунтам Шэндзеляжам (псэўданім «Лупашка»), які ў той час ствараў на Беласточчыне V Віленскую брыгаду АК. Райс з 29 жаўнерамі дэзэртаваў з НВП і 9 траўня 1945 далучыўся да аддзелу Лупашкі.

7 верасьня 1945 року маёр Шэндзеляж выдаў загад пра самароспуск V Віленскай брыгады, аднак Райс адмовіўся выканаць загад і разам са сваім аддзелам перайшоў да Нацыянальнага вайсковага задзіночаньня і быў павышаны да званьня капітана. Ягоны аддзел, цяпер называны 3-й Віленскай брыгадай НВЗ, налічваў 228 жаўнераў і быў найвялікшым на Беласточчыне, правёўшы шмат пасьпяховых баёў з опэргрупамі польскай Управы бясьпекі, Корпусу ўнутранай бясьпекі і міліцыянтамі.

Масакра беларусаў у 1946 годзе

28 студзеня 1946 року жаўнеры капітана Райса апынуліся ля вёскі Лазіцы, дзе цягам наступных дзён займаліся затрыманьнем сялянаў праваслаўнага вызнаньня і тых, што мелі добрага каня з возам. Пасьля затрыманыя атрымалі загад пад аховай вырушыць у кірунку Гайнаўкі. Па дарозе «Буры» вызваліў фурманаў, якія ўмелі перажагнацца па-каталіцку^[2] і згаварыць пацер па-польску.

29 студзеня жаўнеры «Бурага» зьдзейсьнілі напад на Гайнаўку, дзе забілі двух савецкіх жаўнераў і яшчэ двух паранілі, раззброілі міліцыянта і трынаццаць афіцэраў Чырвонай арміі. Пасьля гэтага аддзел скіраваўся ў ваколіцы Бельску.

30 студзеня ў лесе ля вёскі Старыя Пухалы 31 фурман быў забіты, прычым забойствы адбываліся абухамі сякераў, а стралялі толькі ў тых, хто спрабаваў уцячы. Наступнага дня жаўнеры зьдзейсьнілі напад на вёскі Заляшаны і Волька Выганоўская, дзе расстралялі 16 асобаў, у тым ліку жанчын і дзяцей.

2 лютага былі спаленыя вёскі Зані (24 жыхары забітыя) і Шпакі (9 забітыя)^[3].

30 красавіка 1946 3-я Віленская брыгада НВЗ была разьбітая войскамі Корпусу ўнутранай бясьпекі. У лістападзе капітан Райс атрымаў адпачынак і выехаў сьпярша ў Эльблёнг, а ў сакавіку 1947 — у Карпач, дзе ўладкаваўся на працу ва ўправе гміны. Празь некалькі месяцаў набыў пральню, якой кіраваў разам з жонкаю.

17 лістапада 1948 быў арыштаваны. Падчас сьледзтва выдаў месцазнаходжаньне свайго намесьніка, падпаручніка К. Хмялёўскага, ілжыва абвінаваціўшы яго ва ўдзеле ў пацыфікацыі беларускіх вёсак і расстрэле дзеячоў КУП і міліцыянтаў пад Бжозавам. На паказальным працэсе ў Беластоку 1 кастрычніка 1949 быў прыгавораны да сьмяротнага пакараньня. Падчас працэсу віну не прызнаў, ва ўсім вінаваціўшы свайго намесьніка. Прысуд выкананы 30 сьнежня 1950 у Беластоку. Месца пахаваньня невядомае.

Памяць

У 1995 року суд Варшаўскай вайсковай акругі скасаваў сьмяротны вырак Рамуальду Райсу на той падставе, што ён «змагаўся за незалежнасьць польскай дзяржавы», а загады, датычныя ў тым ліку пацыфікацыі беларускіх вёсак, выдаваў у сытуацыі «стану найвышэйшай неабходнасьці, які змушаў яго да прыняцьця дзеяньняў, не заўсёды этычна адназначных».

Нязгодныя з рэабілітацыяй «Бурага» заснавалі Камітэт сем’яў замардаваных фурманаў, які між іншага дабіўся ўсталяваньня помніку на месцы перапахаваньня ахвяраў гвалту.

Узнагароды

Ордэн Virtuti Militari IV клясы (студзень 1946)
Крыж Мужных (9 красавіка 1944)
Срэбны крыж Заслугі зь мечамі (жнівень 1945)

Крыніцы

^ «Informacja o ustaleniach końcowych śledztwa S 28/02/Zi w sprawie pozbawienia życia 79 osób — mieszkańców powiatu Bielsk Podlaski w tym 30 osób tzw. furmanów w lesie koło Puchał Starych, dokonanych w okresie od dnia 29 stycznia 1946 r. do dnia 2 lutego 1946»(недаступная спасылка)
^ Helena Kowalik, Ostatni wyjazd furmanów(недаступная спасылка), Przegląd, nr 13 (170), 23 marca 2003.
^ Janusz Bakunowicz, 57. rocznica pacyfikacji wsi Zanie, «Nad Buhom i Narwoju» (s. 16)

Вонкавыя спасылкі

Ян Максімюк. Jakaja ž to pravda na sviêti? // Радыё «Свабода»

[IPN-1] «Informacja o ustaleniach końcowych śledztwa S 28/02/Zi w sprawie pozbawienia życia 79 osób — mieszkańców powiatu Bielsk Podlaski w tym 30 osób tzw. furmanów w lesie koło Puchał Starych, dokonanych w okresie od dnia 29 stycznia 1946 r. do dnia 2 lutego 1946»(недаступная спасылка)

[2] Helena Kowalik, Ostatni wyjazd furmanów(недаступная спасылка), Przegląd, nr 13 (170), 23 marca 2003.

[3] Janusz Bakunowicz, 57. rocznica pacyfikacji wsi Zanie, «Nad Buhom i Narwoju» (s. 16)

[1]

[2]

[3]