Перайсьці да зьместу

Пакуты маладога Вэртэра

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
(Перанакіравана з «Пакуты Маладога Вэртэра»)
Пакуты маладога Вэртэра
Die Leiden des jungen Werthers
Першае выданьне рамана, 1774 год
Жанр: эпісталярны раман
Аўтар: Ёган Вольфґанґ фон Ґётэ
Мова арыгіналу: нямецкая
Год напісаньня: 1774
Публікацыя: 1774
Папярэдні твор: Клавіґо
Наступны твор: Іфіґэнія ў Таўрыдзе

«Пакуты маладога Вэртэра» (па-нямецку: «Die Leiden des jungen Werthers» — стары назоў; «Die Leiden des jungen Werther» — сучасны назоў) — эпісталярны раман нямецкага пісьменьніка Ёгана Вольфґанґа фон Ґётэ, у якім малады юрыст-стажэр Вэртэр усутыч да самагубства расказвае пра сваё нешчасьлівае каханьне да Лоты, заручанае зь іншым мужчынам. Раман апублікаваны ў 1774 годзе й зрабіўся другім, пасьля першага нацыянальнага посьпеху драмы Ґётэ «Ґёц фон Бэрліхінґен» (па-нямецку: «Götz von Berlichingen»; 1773), найвялікім, нават тады эўрапейскім посьпехам. Абодва творы тычуцца да літаратурнае плыні «Бура й націск»[1].

Аўтар напісаў эпісталярны раман за шэсьць тыдняў.[2] Першае выданьне зьявілася ў верасьні 1774 году на Ляйпцыскім кніжным кірмашы й адразу ж зрабілася хадавым. У 1787 годзе Ґётэ перапрацаваў раман, прычым таксама зьмяніў ягоны назоў.[3] Гэты раман зрабіў Ґётэ вядомым на ўсю Нямеччыну, так бы мовіць, за адную ноч. «Вэртэр» — адзін з самых пасьпяховых раманаў гісторыі літаратуры.[4]

Сюжэт гэтага раману аўтабіяграфічны ў тым сэнсе, што Ґётэ літаратурна перапрацаваў у ім свае плятанічныя дачыненьні з Шарлотаю Баф, якая тым часам ужо была неафіцыйна заручаная.[5] Асноваю трагічнага выніку гэтага каханьня, самагубства Вэртэра, паслужыла для Ґётэ самагубства ягонага сябра, Карла Вільгэльма Ерузалема, сакратара місіі ў Вэцляры. Ён закахаўся ў замужную жанчыну, Элізабэт Герт, народжаную Эґел (1741–1813), якая засталася для яго недасягальнаю. З 1768 году яна была сужэнкаю Піліпа Якаба Герта (1735–1809), патаемнага сакратара пры пасланцы княства Пфальц-Ляўтэрн у Вэцляры. Літаратурны герой Лоты ў рамане таксама мае рысы чорнавокае Максіміляны фон Ля-Рош, яшчэ аднэй знаёмае маладога Ґётэ падчас пэрыяду пачынаньня раману. Нягледзячы на такую блізкасьць раману да сапраўднасьці, «Вэртэр» Ґётэ застаецца фіктыўным, літаратурна складзеным тэкстам,[6] — ані простым самавыяўленьнем, ані раманам з ключом.[7][8]

Зьмест

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Дзеяньне разварочваецца ў пэрыяд з 4 траўня 1771 году па 24 сьнежня 1772 году.

Малады Вэртэр (Werther) пакінуў роднае места, каб уладзіць для маці справу аб спадкаёмстве й такім спосабам скончыць нешчасьлівую палюбоўную гісторыю. Спачатку ён жыве ў кватэры ў месьце, потым у суседняй сяляначнай вёсцы Вальгайм (Ґарбэнгайм), любіць бадзяцца ў дзікай прыродзе, зноў і зноў асэнсоўваць свае ўражаньні ў невялікіх малюнках. Аднойчы ён знаёміцца з сымпатычным ураднікам С. (Amtmann S.), удаўцом і бацькам дзевяці дзяцей[9], які хоча запрасіць Вэртэра да хаты. Аднак Вэртэр адтэрмінаваў візыт і неўзабаве забыўся на яго. Па дарозе на танцавальны вечар зь іншымі маладымі людзьмі кампанія ў каламажцы спыняецца каля дома ўрадніка, каб забраць ягоную дачку Лоту (Lotte)[10]. Вэртэр бачыць яе ў апанаваньні васьмі братоў і сясьцёраў, якім яна адрэзвае ад буханкі хлеба іхняю вячэру, і глыбока ўражаны гэтаю сцэнаю, але перш за ўсё асабіста прыгожаю дзяўчынай, якая тут цалкам узяла на сябе ролю маці. Падчас балю, мэты сумеснага шпацыру, Вэртэр запрашае Лоту танцаваць зь ім другі контртанц — яна згаджваецца на трэці. Калі сяброўкі Лоты заўважылі шчасьлівае аднадумства, якое Лота й Вэртэр дэманструюць падчас танцаў, яны нагадваюць Лоце пра некага Альбэрта (Albert).[11] На патрабаваньне Вэртэра Лота тлумачыць яму, што Альбэрт — «храбры чалавек, зь якім яна амаль заручаная».[12] На працягу вечару напаўзае навальніца. Вэртэр і Лота глядзяць з акна на яшчэ вільготную ад дажджу, асьвежаную прыроду. Яны прыгадваюць адзін і той жа верш, оду «Веснавы агонь» Клёпштака. Вэртэр інтэрпрэтуе гэта як выраз іхняга душэўнага сваяцтва й з гэтага моманту часьцей шукае блізасьці з Лотаю.

Калі малады чалавек Лоты, Альбэрт, вяртаецца з службовае камандыроўкі, настрой Вэртэра паступова зьмяняецца. Узьнікае палюбоўны трохкутнік, у якім спачатку Лота здаецца Вэртэру «сьвятою», побач зь якою Вэртэр не адчувае плоцьнае цягненьне. Першапачаткова стасунак Вэртэра да Лоты носіць чыста плятанічны характар безь якога-небудзь прымусу знадворку. Альбэрт і Вэртэр спачатку пасябраваліся й праводзілі некалькі гутарак адзін з адным, напрыклад, пра самагубства альбо «хваробу да сьмерці», пра мэлянхолію. Прычым розьніцца паміж двума героямі: Вэртэрам, поўным бурных пачуцьцяў, ды Альбэртам, рассудлівым традыцыяналістам, — робіцца вельмі відавочнай. Але калі Вэртэр заўважае, што ня можа паддаца сваім моцным пачуцьцям да Лоты праз паважаньне да Альбэрта, ён пахопліва пакідае гэтае месца, нават без разьвітаньняў з кім-небудзь. Найгалоўная прычына гэтага — вельмі пачуцьцёвая размова, у якой робіцца зразумела, што Лота паабяцала сваёй памершай маці на сьмярэтным ложы ажаніцца з Альбэртам (канец першае кнігі).

Вэртэр некаторы час працуе ў пасланца пры двары. Аднак жа пэдантычнасьць ягонага начальніка й абмежаванасьць прыдворнага парадку дазваляюць яму зразумець, што ў гэным грамадзтве ён можа граць толькі ролю староньняга й не атаясьняць сябе зь ёю. Калі аднойчы граф К. (Graf C.)[13] прагадліва выдаляе яго з знатнага асяродзьдзя з тое прычыны, што шмат госьцяў адчувае непакоту праз бытнасьць Вэртэра, простага чалавека. Калі пасьля гэтага прылюдна пляткараць пра нетактоўнасьць Вэртэра, калі таксама ягоная новая, трошкі падобная да Лоты, знаёмая, «Пані фон Б.» («Fräulein von B.») [14], асьцярожна спрабуе ўдзяўбці яму, што ён вельмі самаўпэўнены й недастаткова дасьведчаны пра свой грамадзкі стан, Вэртэр адчувае сябе «зьнішчаным». Хуткім часам, калі яму давялося даведацца, што Лота й Альбэрт ажаніліся, не папярэдзілі й не запрасілі Вэртэра да вясельля, галоўны герой нарэшце просіць звальненьне з двару, выязжджае й спачатку спыняецца ў зычлівага да яго князя. Там Вэртэр набыў агулам некалькі тыдняў, затым ад’язджае на радзіму й, урэшце, вяртаецца ў Вальгайм.

Неўзабаве Вэртэр ізноў пачынае рэгулярна наведваць Лоту. Падсьвядома Лота зноў працягвае малімоліць з пачуцьцямі Вэртэра, напрыклад, дазваляе сваёй канарцы дзяўбці спачатку ейныя вусны, а затым ягоныя, тым самым яна дадаткова распальвала пал Вэртэра. Паколькі апошні адхіляе ейную прапанову «нацешыцца асалодаю сапраўднага сяброўства», і паколькі ў вёсцы ўжо гавораць пра іх абодвух, Лота адчувае сябе падушанай і просіць Вэртэра (таксама з просьбы Альбэрта) пачакаць чатыры дні й зноў сустрэцца зь ёй на Каляды.

Тым ня менш, калі Вэртэр усё ж наведваецца да Лоты да сканчэньня гэтага тэрміну, калі Альбэрта няма, і чытае ёй вершы (песьняпеньні Сэльмы) свайго перакладу Асіяна, абодва, як і раней у сцэне з Клёпштакам, перапаўняюцца сваімі пачуцьцямі. Але як толькі Вэртэр пачынае палка абдымаць і цалаваць Лоту, тым самым накладвае сумненьне чыста плятанічнага характару стасункаў, дзяўчына ў замяшаньні адскоквае, уцякае й зашчэпліваецца ў суседнім пакоі. Каб ня ставіць ў небясьпеку гонар і шлюб Лоты, Вэртэр намысьліў не працягваць заляцацца да яе й пазбавіць сябе жыцьця. У апошняй лістоўцы да Лоты Вэртэр выражае глыбокую ўпэўненасьць у тым, што ён ізноў убачыць Лоту ў іншым жыцьці. У поўнач перад віґіліяй ён страляе сабе ў галаву зь пісталету, які ён пазычыў у Альбэрта, за сваім сталом. Наступнай раніцы яго знаходзяць сьмяротна раненым. Буржуазная драма Ґотгальда Эфраіма Лесінґа «Эмілія Ґалёцьці» ляжала разгорнутая на ягонай катэдры. Каля дванаццаці гадзінаў папаўдні ён сканаўся празь цяжкую траўму. Хрысьціянскае пахаваньне заставалася забароненым для самагубцы (канец другое кнігі).

Форма

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Ґётэ выбраў форму эпісталярнага раману, якая зьмяняецца камэнтарамі выдуманага «рэдактара» толькі ў канцы другое часткі. Эпісталярны раман Жан-Жака Русо «Юлія, альбо Новая Элаіза» трынаццаць гадоў таму выявіў, якога асаблівага эфэкту можна дасягнуць публікаваньнем быццам бы сапраўднага памену палюбоўнымі лістоўкамі. Тое, што Ґётэ ня толькі ведаў гэтую кнігу, але нават атаясьняў сябе зь яе героям Сэн-Прэ, відаць, калі ён піша ў выніку ўспамінаў часу побыту ў Вэцляры: «І так адзін звычайны дзень зьмяняў іншы, і ўсе яны здаваліся сьвяточнымі; увесь каляндар павінен быў быць надрукаваны чырвоным колерам. Зразумее мяне той, хто прыгадае, што было прадказана шчасьлівым-няшчасным сябрам Новае Элаізы: „І калі ён будзе сядзець ля ногаў любае, ён будзе рваць каноплі, і будзе жадаць ірваць каноплі сёньня, заўтра й пасьлязаўтра, так, усё жыцьцё“».[15] Формула «сёньня, заўтра й пасьлязаўтра, так, усё жыцьцё» ўзятая з наважнае лістоўкі ў «Новай Элаізе», з дапамогай якое галоўны герой адрываецца ад ягонага пляну самагубства.[16]

Першае выданьне раману выйшла бязыменна й пачыналася з кароткага ўступу «рэдактара». Тое, што гэта было выдумкай аўтара, як і самі наступныя лістоўкі, чытачы гэтага выданьня не маглі зразумець. Няйначай, такі мастацкі прыём наводзіў на думку, што лістоўкі былі сапраўднымі напісамі, адрасаванымі (за трыма выняткамі) лепшаму сябру Вэртэра, Вільгэльму. Ягоную ролю зараз няўхільна займае чытач: ён робіцца тым, хто ведае пра інтымныя пачуцьці, якія, здаецца, сапраўдны аўтар лістоўкаў раскрывае найбліжэйшаму яму чалавеку.

Паўторнае выказваньне выдуманага рэдактара ўмацоўвае ўяўляньне пра тое, што ў існасьці гэта сапраўдныя лістоўкі. У адрозьненьне ад заўсёды эмацыянальнае мовы Вэртэра, тон рэдактара, хоць і спачувальны, нязьменна фактычны. Апошняе асабіста падчыркваюць зноскі, якія звычайна сустракаюцца ў рамане, у якіх рэдактар шыфруе імёны месцаў і чалавекаў, быццам бы для аховы фактычна сапраўдных асобаў.

Зьмена асобы апавяданьня

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Калі сам раман напісаны як эпісталярны ў форме апавяданьня ад першае асобы[17], то як перадмова, так і разьдзел «Рэдактар чытачу», адзначаецца формай апавяданьня з пазыцыі аўтара.[18] Гэты мастацкі прыём патрэбны, з адное старонкі, праз практычныя меркаваньні — ня можа ж Вэртэр, напрыклад, выявіць сваю ўласную сьмерць у лістоўцы, з другое старонкі, таксама для таго, каб у заключэньні яшчэ раз узмацніць аспэкт напружаньня. З дапамогаю пералучэньняў паміж раскіданымі й быццам бы знойдзенымі пасьля сьмерці дакумэнтамі й камэнтарамі апавядальніка-ўсёведа, драматызм падзеяў у гэтым заключным разьдзеле значна ўзрастае.

Прыманьне раману

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

«Пакуты маладога Вэртэра» лічыцца раманам з ключом плыні «Буры й націску». Ён стаў «першым бэстсэлерам нямецкае літаратуры»[19], быў перакладзены на мноства моваў і быў адным з пачынальнікаў так званае залежнасьці ад чытаньня. Тое, што кніга Ґётэ зробіцца сусьветным посьпехам, не было прадказальна нават для пісьменьніка.[20] Пазьней у сваёй аўтабіяграфіі «Паэзія й праўда» ён напісаў: «Уплыў гэтае кніжкі быў вялікі, так, жудасна й чароўна таму, што яна трапіла роўна ў патрэбны час».

Спрэчкі аб Вэртэры як аб тыпе, ягоным сьветапоглядзе й намеры Ґётэ зрабіць уплыў

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

XVIII стагодзьдзе

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Шмат сучасных чытачоў сярэдняе клясы ўспрымалі Вэртэра як парушальніка шлюбнае згоды, бунтаўніка й вальнадумца, які супярэчыць іхным маральным і рэлігійным уяўленьням пра каштоўнасьці. Яны таксама абвінавалі кнігу ў тым, што яна спакушала моладзь да самагубства, мервакавалі, што гэта пацьвярджаецца «хваляю самагубстваў», якая пачалася пасьля зьяўленьня кнігі. Нядаўнія дасьледваньні пацьверджваюць мізэрны тузін гэтых самагубстваў. Рудыґер Сафранскі апісвае самагубства ў сваёй кнізе «Ґётэ — твор жыцьця» як чутку, якая захоўваецца з моманту зьяўленьня твору.[21]

Такая ж крытыка выходзіла пераважна ад царкоўнае старонкі й ад некаторых сучасных паэтаў. Напрыклад, кансэрватыўны тэоляг Ляфатэр (які двойчы згадваецца ў самім рамане[22]) назваў Вэртэра «нехрысьціянскім» і «тым, хто адводзіць усякія прыстойнасьці». Найбольш злосна змагаўся з кнігаю галоўны пастар Гамбурґу Ґёзэ: паводле ягоных словаў, яна паслужыла «нашай рэлігіі сорамам і ўсім непадкупным чытачам загубаю».[23] У некаторых рэгіёнах (напрыклад, у Саксоніі, Даніі[24] альбо імпэрыі Габсбурґаў) кніга нават была забароненая празь яе магчымае выслаўленьне самагубства. Ґётэ абараняўся супраць гэтакіх інсінуацыяў і сьцьвярджаў, што ён сам, дзякуй уласнаму выжываньню, лепшы прыклад таго, што ў лістоўцы патрэбна пісаць свае гора ад сэрца, што аднак пакідае пытаньне, чаму для апрацоўкі гора важна публікававаньне таго, што напісана ад сэрца.

Тым ня менш, ў другім выданьні 1775 году пісьменьнік паставіў перад першай і другою часткамі адпаведна палажэньні з асноўнымі думкамі, прычым другое палажэньне сканчваецца наступна:[25] «Будзь мужчынам і не ідзі сьледам за мною». А самагубства ягонае 17-гадовае добрае знаёмае Хрысьціяны фон Ласбэрґ у студзені 1778 году, праз чатыры гады пасьля зьяўленьня Вэртэра, прывяло Ґётэ ў вялікае душэўнае разладзьдзе, тым больш што ў памершай, як гавораць, быў экзэмпляр раману пры сабе. Ёган Вільке (1998) тлумачыць гэты досьвед тым, што Ґётэ фактычна перапрацаваў Вэртэра. У новай вэрсіі, апублікаванай ў 1787 годзе, ён больш аддаліўся ад героя й зрабіў мадэль самагубства менш прывабнаю.[26]

Лесынґ, чый дзеятвор «Эмілія Ґалёцьці» быў апошнім чытаньнем Ґётэ, таксама адрэагаваў занепакоена:

“Але калі такі цёплы прадукт павінен рабіць ня больш зла, чым дабра: ці ня думаеце вы, што ў яго павінна быць яшчэ адна маленькая халодная заключная мова? Некалькі намёкаў на тое, як Вэртэр прыйшоў да такога роспачнага характару; як іншы юнак, якога прырода надзяліла падобнымі схільнасьцямі, павінен захоўваць сябе для гэтага. Бо такі чалавек лёгка можа прыняць паэтычную прыгажосьць за прыгажосьць маральную й паверыць, што той, хто так моцна займае нашую ўвагу, павінен быў быць добрым. І што ён у існасьці ня быў ім. […] Такім парадкам, шаноўны Ґётэ, засталася зрабіць яшчэ адну глаўку, і чым больш цынічна, тым лепей!”

— Ґотгальд Эфраім Лесынґ: лістоўка гісторыку літаратуры Ёгану Ёахіму Эшэнбурґу, 26 кастрычніка 1774 году[27]

Біскупу Дэры, лорду Брыстолю, які таксама абвінаваў Ґётэ ў схіленьні да самагубства, аўтар супярэчыў:

“А зараз вы хочаце схіліць да адказнасьці пісьменьніка й асудзіць твор, які, памылкова ўспрыняты некаторымі абмежаванымі ўмамі, вызваліў сьвет, у лепшым выпадку, ад тузіну дурняў і нікчэмнасьцяў, якія не маглі зрабіць анічога лепей, чым цалкам задуць слабую астачу іхняга маленькага сьвету!”

— Ёган Вольфґанґ Ґётэ: Размова 17 сакавіка 1830 году з Фрыдрыхам Сарэтам і Фрыдрыхам Вільгэльмам Рымэрам. Ґётэ паведамляе пра сваю сустрэчу з лордам Брыстолем у чэрвені 1797 году.[28]

Аднак пераважная колькасьць чытачоў была заядлымі пасьлядоўнікамі раману. Асабліва сярод моладзі запалілася сапраўдная «гаручка Вэртэра» (па-нямецку: das Werther-Fieber), якая пераўтварыла галоўнага героя ў культавую фігуру, чые сіні фрак з латуннымі ґузікамі, жоўтая камізэлька, карычневыя боты з абцасамі й круглы фетравы капялюш сталі імітаваць моду Вэртэра (па-нямецку: Werther-Mode). Былі вядомы кубак Вэртэра (па-нямецку: Werther-Tasse)[29] і нават вада Вэртэра (па-француску: Eau de Werther). Сцэны з «Пакутаў маладога Вэртэра» (адлюстраваныя, напрыклад, Даніэлем Хадавецікм) упрыгожвалі імбрычкі й збаны на каву, міскі для печыва й бляшчанкі для гарбаты.

Раман з разумелых прычынаў знайшоў пасьлядоўнікаў сярод тых, хто лічыў, што яны ў падобнай да Вэртэра сытуацыі, і хто шукаў разуменьне й пацяшэньне ў ягоных уласных пакутах у тоненькім томе. На гэта скіраванае й прыгадваньне выдуманага рэдактара ў перадмове эпісталярнага раману:

“Усё, што мне задалося знайсьці ў гісторыі беднага Вэртэра, я дбайна сабраў і надаю вам тут і ведаю, што вы мяне дадзякуеце за гэта. Вы ня можаце адмовіць ягонаму ўму й характару ў захапленьні й каханьні, а ягонаму лёсу — у сьлязох. А ты, добрая душа, калі адчуваеш тыя ж імпэты, што й ён, чэрпай пацяшэньне ў ягоных пакутах, і хай гэтая кніжка зробіцца тваім сябрам, калі ты ня можаш знайсьці больш блізкага празь лёс альбо праз уласную віну!”

— Пакуты маладога Вэртэра

Іншыя дакумэнты аб сучасным уплыве

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

“Раман, у якога няма іншае мэты, акрамя як сьцерці ганебнае з самагубства маладога жартаўніка […] і ўявіць гэты чорны ўчынак як акт гераізму […]. Які малады чалавек можа чытаць такое праклятае пісаньне, і не захаваць пры тым у сваёй душы чумную язву, якая абавязкова прарвецца сваім часам. І ніякая цэнзура не перашкаджае друкаваць такую прынаду Сатаны? […] Вечны Божа! які час ты даў нам перажыць!”

— Ёган Мельхіар Ґёзэ: Вольныя водгукі аб гамбурскіх навінах з Царства Навуковасьці, 1775[30]

“Вы думаеце, што ён [раман] тонкая ахова самагубства? Гэта нагадвае мне тое, калі б вы хацелі выдаць “Іліяду” Гамэра за тонкае захапленьне гневам, звадай і варожасьці. […] Вобраз такіх бурных запалаў быў б небясьпечны для публікі? […] Таму давайце разгледзем мараль гэтага раману, не маральную канчатковую мэту, а маральны ўплыў, які жыцьцё гэтага раману здольна й павінна было зрабіць на сэрцы публікі. […] Акурат у гэтым і заключаецца заслуга Вэртэра, што ён знаёміць нас з запаламі й пачуцьцямі, якія кожны цьмяна адчувае ў сабе, але ня ведае, як іх назваць. У гэтым заслуга кожнага паэта”.

— Якаб Міхаэль Райнгальд Ленц: Лістоўкі пра мараль «Пакутаў маладога Вэртэра», напісаныя ў 1775 годзе

“Тут прадаецца кніга з назовам «Пакуты маладога Вэртэра» й г. д. Гэтае пісаньне — апалёгія й рэкамэндацыя самагубства; […] таму тэалягічны факультэт палічыў патрэбным паклапаціцца аб тым, каб гэтае пісаньне было прыгнечаным: гэтым разам прыклады самагубстваў робяцца ўсё больш частымі. […]”

— Ёган Аўґуст Эрнэсьці: Прапанова аб забароне ад імя тэалягічнага факультэту ў Ляйпцызе, 28 студзеня 1775 году.[31]

“Але мова тут ідзе ня пра халодныя маральныя супрэчкі, а пра тое, каб паказаць верагоднасьць таго, як разумны й у астатнім дастойны чалавек можа быць даведзены да такога кроку. […] у доўгай сэрыі лістоўкаў мы можам прасачыць ягоны характар у адпаведнасьці з усімі ягонымі маленькімі вызначэньнямі такім парадкам, што суправаджаем яго да краю прорвы. […] Апраўдаць альбо не апраўдаць аднаго самагубца, а толькі зрабіць яго аб’ектам жалі, паказаць ягоным прыкладам, што зусім мяккае сэрца й палкае ўяўленьне часта ёсьць вельмі згуюнымі дарамі, — гэта не напісаць апалёгію самагубства”.

— Хрыстаф Мартын Вілянд: Рэцэнзія. У: «Нямецкі Мэркур», Ваймар, сьнежань 1774 году, стр. 241–243[32]

“Найпрыгажэйшы ўрывак у «Вэртэры» — той, дзе ён страляе ў трусіную лапку”.

— Ґеорґ Хрыстаф Ліхтэнбэрґ: Sudelbuch F, 1776–1779[33]

19-е стагодзьдзе

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У 1808 годзе падчас Эрфурцкага кангрэсу Напалеон вызваў да сябе Ґётэ, пісьменьніка, якім ён захапляўся, і прызнаўся яму, што чытаў «Вэртэра» сем разоў і заўсёды насіў раман з сабою.[34] Ён знайшоў няшчаснае каханьне вельмі чульлівым, але грамадзянства было адлюстраванае вельмі нэґатыўна.[35]

У гутарцы зь Ёганам Пэтэрам Экэрманам другога сьнежня 1824 году Ґётэ прызнаўся, што прачытаў кнігу толькі адзін раз пасьля як публікаваньня й з таго часу пазьбягаў яе. Такім парадкам, ён бачыў у ёй «гучныя запальныя ракеты» й баяўся «зноў адчуць той паталягічны стан, зь якога яна выйшла».[36]

У 1834 годзе Людвік Тык у сваёй працы «Старая кніга й падарожжа ў блакітнае» ўсталяваў, што Вэртэр 1830-х гадоў, калі б быў сучасьнікам, быў бы клясыфікаваны як мелкі, чульлівы жыхар, «які ня можа быць захоплены стасункамі да дзяржавы, чалавецтва, свабоды альбо прыроды, але які жыве й памірае толькі няшчасным каханьнем».[37]

У сваім рэлігіёзна-філязофскім творы «Хвароба да сьмерці», апублікаваным у 1849 годзе, Сёрэн Абю К’еркеґор, ужо паводле назову твору, спасылаецца на «Вэртэра» Ґётэ. Для К’еркеґора роспач — гэта «хвароба да сьмерці». К’еркеґор крытыкуе самагубства Вэртэра як уцёкі чалавека-няверніка ад сапраўднасьці. Вэртэр ня быў вернікам і занадта падлягчыў сабе жыцьцё, калі, як раздуранае дзіцё, убачыў у бозе «шаноўнага бацьку», які напэўна выканае ягонае жаданьне аб прабачэньні.[38]

20-е й 21-е стагодзьдзі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Ґэрхард Шторц у 1953 годзе характарызуе Вэртэра як «паэта бяз твора, які […] пераўтварае сваё жыцьцё ў паэзію й гэтым парадкам блытае быцьцё й вобраз» і чые жыцьцё разбуроўваецца, таму што ён разумее характэрнае для паэта «стварэньне сьвету з анічога» ня як «прыповесьць».[39]

У 1980 годзе Лео Кройцар, тым часам прафэсар сучаснае нямецкае літаратуры й мовы ў Гановэрскім унівэрсытэце, перасьцерагае ад захапленьня «шырока распаўсюджаным настаўнікамі нямецкае мовы пытаньнем» пра тое, «як можна было ратаваць Вэртэра»: «Мастацкім дзеячам нельга дапамагчы, хіба што эстэтычна», — падчырквае Кройцар. Ён разважае такім парадкам: «Гісторыя, прыпыненная ў рамане, у адрозьненьне ад „жыцьця“, ня ведае маральных альтэрнатываў».[40] Вэртэр, як і ягоны «малодшы брат», Тарквата Таса, — герой з «думкамі бязь меры й парадку», лёс якога — зазнаць няўдачу празь «ціхамірных людзей», накшталт Альбэрта (альбо Антоніё ў «Тарквата Таса»).

У «Штогодніку псыхааналізу 1996» Вальфрыд Ліндэн апісвае героя Вэртэра як «перадпсыхатычную асобу». Вэртэр — «інфантыльная асоба, якая не гатовая адказваць за свае ўчынкі». Вэртэр — нарцыс, які адчувае пустату ўнутры сябе й дарэмна спрабуе запоўніць гэтую нарцысычную пустату праз працу альбо каханьне да Лоты.[41] У 2007 годзе Ґэрхард Абэрлін дае комплексную дыяґностыку псыхіцы Вэртэра: мадэль хваробы «Вэртэр» уключае ў сабе шэраг прыкметаў, якія дазваляюць дапусьціць наяўнасьць нарцысычнае сымптаматыцы. Апрача пачуцьця віны й непаўнакаштоўнасьці, да іх маюць дачыненьне, перш наперш, экзістэнцыяльны страх, нябыт матывацыі, турбота, перапад настрояў, страта сапраўднасьці, імкненьне да ідэалізаваньня, незадаволенае імкненьне да мастацтва, мэлянхолія, манія велічы, крайняя ўразьлівасьць, псыхоз і (эўфарычная) схільнасьць да самагубства.[42] З гэтаю мадэльлю псыхапаталягічнага разважаньня зьвязаная магчымасьць і інтэрпрэтаваньне, прапанаваныя Аратаю Такэдаю, што Вэртэр, быццам бы ў квазыаўтыстычным самавыяўленьні, проста мысьлёва лістуецца з сваім сябрам Вільгэльмам: мабыць, што лістоўкі Вэртэра «ніколі не адпраўляюцца й дасягаюць толькі Вільгэльма, якога ён мысьлёва ўяўляе сабе, які затым у сваю чаргу пісьмова адказвае Вэртэру таксама ў ягоных думках».[43]

Марсэль Райх-Раніцкі ў 2002 годзе абвяшчае «Вэртэра» Ґётэ ўлучэньнем яго ў сэрыю сваіх «Канонаў» адным з тых раманаў, якія кожны адукаваны немец павінен быў прачытаць. На думку Юрґена Бушэ раман асаблівы яшчэ й тым, што мужчына піша пра адхіленае каханьне з мужчынскага погляду, чаго раней аніколі не было. Гэта паўтарылася толькі з Гайнрыхам фон Кляйстам.[44] Рычард Дэвід Прэхт, зь іншае старонкі, ацэньвае раман як «неверагодны покліч», як «пошлы сацыяльны рамантызм», «вымерлую тэму». Ён зводзіць раман да роўня «дарэмных школьных ведаў».[45] Яшчэ ў 1998 годзе Ганс-Дзітэр Ґелфэрт адмаўляў, што мова й падаваньне «Вэртэра» Ґётэ былі «поклічам»: раман — «адна з самых пачуцьцёвых паэмаў і прытым ня покліч».[46] У 2005 годзе Ёрґ Лёфлер больш дыфэрэнцавана падыходзіць да пытаньня пра сапраўднасьць думкаў і пачуцьцяў, якія апісвае Вэртэр і якія зьмяшчаюцца ў абвінаваньні ў поклічы: з адное старонкі, Вэртэр надае вялікае значэньне да таго, каб людзі былі «натуральнымі», а ня проста прапаноўвалі інсцэнаваньні сваім субратам. Зь іншнае старонкі, сцэна з «ключавым словам», калі апісваюцца ўласныя думкі й пачуцьці Вэртэра, сустракаецца ў рамане Ґётэ дзівосна часта. «Як цудоўны рэжысэр свайго ўласнага „натуральнага тэатру“, Вэртэр літаральна інсцэнуе ўсё, што яго пачуцьцёва кранае». Тэкст «неперарыўна стварае для свайго героя (да самага горкага канца) хісткі „патас страху й асалоды“».[47]

Вэртэр быў улучаны ў Бібліятэку 100 кнігаў ZEIT, а таксама ў школьную бібліятэку Zeit.

Проза

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Раман паўплываў як на форму, так і на зьмест мноства іншых раманаў. Некаторыя зь іх, так званыя «Вэртэрыады» (па-нямецку: die Wertheriaden), таксама напрамак ґрунтуюцца на «Вэртэры» Ґётэ:

Хрыстаф Фрыдрых Нікалаі напісаў «Радасьці маладога Вэртэра», напад на тых, хто бачыў у творы Ґётэ апраўданьне самагубства. У творы Нікалая Вэртэр перамог Шарлоту й рабіцца шчасным землеўласьнікам, які цешыцца мноствам сваіх дзяцей — што, у сваю чаргу, схіліла Ґётэ пачаць літаратурную невялікую сварку супраць Нікалая напісаньнем зьедлівага верша «Нікалаі на могілцы Вэртэра» й некалькі намяненьняў на гэты конт у ксэніях.

У рамане Томаса Мана «Лота ў Ваймары» (апублікаваным у 1939 годзе) загалоўная гераіня Шарлота Буф называе маладога Ґётэ чужаедам на ейнае шчасьце зь ейным маладым і ўпасьледку мужам Ёганам [Ґеорґам] Хрысьціянам Кэстнерам. Ґётэ — гэта трэці бок, які прыходзіць знадворку й адкладвае «зязюлінае яйка ягоных пачуцьцяў у гняздо», захапляецца чужымі нявесткамі.

Бэрнд Кэсэнс напісаў раман «Танцоўная каханьне флямэнка» ў 1999 годзе. Тут большая частка дзеяньня пераносіцца ў постфашыцкую Гішпанію, дзе галоўны герой закахаецца ў мясцовую жыхарку.

Дзеяньне раману Пэтэра Ўнтухта «Абодва за ліпамі», апублікаванага ў 2002 годзе, адбываецца пераважна ў Вэцляры. Паводле зьместу й форме (а таксама эпісталярнага характару, храналёгіі, выбару імёнаў) ён мае шмат сасланьняў як да Вэртэра, так і — што ня менш іранічна — да быцьця Ґётэ ў гэтым месьце.

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ «Бура й націск» (па-нямецку: «Sturm und Drang») — літаратурная плыня нямецкае літаратуры, для якое характэрна адмова ад культу розуму на карысьць гранічнае пачуцьцёвасьці й апісаньня ўскрайніх праяваў індывідуалізму. Назоў плыні ўзыходзіць з аднайменае драмы нямецкага пісьменьніка Фрыдрыха Максіміляна фон Клінґэра.
  2. ^ David E. Welbery: . Hrsg.: David E. Welbery. 1. Auflage. Berlin University Press, Berlin 2007, ISBN 978-3-940432-12-4, S. 498.
  3. ^ Першапачатковы назоў раману — «Die Leiden des jungen Werthers», пасьля зьмяненьня ў назове зьнікла характэрная для роднага склону ў нямецкай мове літара 's'. Сучасны назоў — «Die Leiden des jungen Werther».
  4. ^ Leis, Mario: Johann Wolfgang von Goethe. Die Leiden des Jungen Werther. Reclam, Stuttgart 2002.
  5. ^ Ґётэ закахаўся ў Шарлоту, калі з траўня па верасень 1772 году прахадзіў стажыроўку ў Вярхоўным Судзе ў Вэцляры.
  6. ^ Гэта відаць ужо паводле таго, што Ґётэ, у адрозьненьне ад Вэртэра, перажыў сваю крызу.
  7. ^ Раман з ключом — раман, які прыпушчае чытаць яго як сапраўдную гісторыю. Герояў раману можна разгледжваць як сапраўдных людзей (шукаць ключ, каб зразумець, хто ёсьць кім).
  8. ^ Johann Wolfgang Goethe: Die Leiden des jungen Werthers (1774)
  9. ^ У існасьці ён Гайнрых Буф (1711—1795), нарожданы ў Штайнбахе каля Ґісэну, ураднік нямецкага дома ў Вэцляры, удаўнік Маґдалены Эрнэсьціны, уроджанае Фэйлер (1731—1771), бацька 16 дзяцей, дванаццаць зь якіх былі яшчэ жывыя ў 1772 годзе.
  10. ^ З поўным імем і скарочаным прозьвішчам — Шарлота С.; «С.», відавочна, было натхнутае другім імем «Шарлоты Сафіі» Генрыэты [Баф].
  11. ^ У існасьці надзвычай разумны сакратар Гановэрскага легату Ёган [Ґеорґ] Хрысьціян Кэстнэр — неафіцыйны малады чалавек Шарлоты Буф. Аднак Ґётэ прыпісвае літаратурнаму дзеячу «Aльбэрту» часткова іншыя рысы характару, пэдантызм і штодзённае мяшчанства, супраць чаго Кэстнэр праўдзіва пратэставаў перад Ґётэ. Такім парадкам, імя «Альбэрт», што яшчэ аніхто не заўважаў, таксама зьвязанае з даволі ўмеркавана адораным юрыстам Ёганам Альбрэхтам («Альбэртам») Давідам Райхсфрайгернам фон Крамэрам.
  12. ^ «Reclam Ausgabe», 2001, стр. 28
  13. ^ Гэты літаратурны герой у існасьці адпавядае Ёгану Марыі Рудольфу Вальдботу (1731—1805), у 1763—1777 гадох каталіцкаму з двух прэзыдэнтаў Імпэратарскае палаты.
  14. ^ Шарлота фон Баркгаўс з прозьвішчам фон Візэнгютэн (1756—1823), якая, на думку Ёгана Якаба фон Вілемэра, выказаную самому Ґётэ ў лістоўцы ад 1-га сьнежня 1824 году, была гістарычнаю мадэльлю для «Пані фон Б.» [як шляхецкая «другая Лота»].
  15. ^ Аўтабіяграфія Ґётэ «Паэзія й праўда», кніга 12.
  16. ^ «Юлія, альбо Новая Элаіза», трэцяя частка, 22-я лістоўка. Anke Engelhardt: Zu Goethes Rezeption von Rousseaus «Nouvelle Héloïse», тут (MS Word; 31 kB)
  17. ^ Metzler Literaturlexikon, Stuttgart 2007, S. 338, Art. Ich-Roman
  18. ^ Metzler Literaturlexikon, S. 56, Art. Auktoriales Erzählen
  19. ^ Вэрнэр Фулд: «Кніга забароненых кнігаў». Бэрлін, 2012, стр. 149 (па-нямецку: Werner Fuld: «Das Buch der verbotenen Bücher»)
  20. ^ Каб задакумэнтаваць фэномэн, так званы «гарачка Вэртэра» (das Werther-Fieber), сёньня ў Вэцляры ў Доме Лоты (das Lotte-Haus), жылом доме Шарлоты Буф, акрамя каштоўнага першага выданьня, таксама маюцца выстаўленыя пародыі, перайманьні, рукапісы й пераклады на мноства моваў.
  21. ^ Rüdiger Safranski, 1945-: . Frankfurt, M 2015, ISBN 978-3-596-19838-2.
  22. ^ Глядзець у «Першай кнізе» лістоўку ад першага ліпеня (у зносцы «рэдактара») і ў «Другой кнізе» лістоўку ад 15-га верасьня.
  23. ^ Fuld, S. 149.
  24. ^ Забарона была наложаная ў 1776 годзе дацкаю канцэлярыяю пасьля таго, як яна атрымала грозную справаздачу ад тэалягічнага факультэту. Øystein Rian: Hvorfor war det ikke nordmennene som forlot Frederik 6.? (Norsk) Historisk Tidskrift 93 (2014) S. 9-33,23. Fn. 63.
  25. ^ У больш позьніх выданьнях, якія выйшлі пры жыцьці Ґётэ, гэтыя дзьве загалоўныя строфы ўжо не ўлучаныя. Бо большасьць сучасных выданьняў «Вэртэра» ідуць сьледам за друкаваньнямі 1774 і 1787 гадоў адпаведна, яны часьцей ня маюць гэтых думкаў альбо маюць толькі ў схаванам месцы.
  26. ^ Johann Wilke: Mitschuldig am Suizid? Bewältigung von Trauer und Schuld durch Johann Wolfgang von Goethe. Psychotherapie, Psychosomatik, medizinische Psychologie, 48. Jg., Ausgabe 3-4 / März-April 1998, S. 139—141
  27. ^ Kurt Rothmann (Hrsg.): Johann Wolfgang Goethe, Die Leiden des jungen Werthers. Erläuterungen und Dokumente (= Universal-Bibliothek. Nr. 8113). Philipp Reclam jun., Stuttgart 1971, ISBN 3-15-008113-0, S. 136–137.
  28. ^ Woldemar Freiherr von Biedermann (Hrsg.): Goethes Gespräche. 10 Bände. Leipzig 1889–1896, insb. Band 7, S. 270–273, Software-Version in der Reihe: Digitale Bibliothek, „Band“ 10: Johann Wolfgang Goethe: Briefe – Tagebücher – Gespräche. ISBN 978-3-89853-410-9
  29. ^ Глядзець тут.
  30. ^ Kurt Rothmann (Hrsg.): Johann Wolfgang Goethe, Die Leiden des jungen Werthers. Erläuterungen und Dokumente (= Universal-Bibliothek. Nr. 8113). Philipp Reclam jun., Stuttgart 1971, ISBN 3-15-008113-0, S. 127.
  31. ^ Gerhard Sauder: Kommentar zu Die Leiden des jungen Werthers. In: Johann Wolfgang Goethe: Sämtliche Werke nach Epochen seines Schaffens. Münchner Ausgabe. Herausgegeben von Karl Richter in Zusammenarbeit mit Herbert G. Göpfert, Norbert Miller und Gerhard Sauder. Band 1.2: Der junge Goethe. 1757–1775 (2). Herausgegeben von Gerhard Sauder. München, Wien 1987, S. 786.
  32. ^ Kurt Rothmann (Hrsg.): Johann Wolfgang Goethe, Die Leiden des jungen Werthers. Erläuterungen und Dokumente (= Universal-Bibliothek. Nr. 8113). Philipp Reclam jun., Stuttgart 1971, ISBN 3-15-008113-0, S. 123.
  33. ^ Georg Christoph Lichtenberg: Schriften und Briefe. Herausgegeben von Wolfgang Promies, 3 Bände, Carl Hanser, München 1967 ff., insb. Band 1, S. 531 Nr. F 516
  34. ^ Гавораць, што Напалеон таксама паказаў Ґётэ псыхалягічны недахоп «Вэртэра» й пацьвердзіў свае дакладныя веды тэксту ўсебаковым аналізам. Глядзець https://web.archive.org/web/20170113085206/http://www.hermlin.de/quellen_napoleon.html
  35. ^ Vgl. Rüdiger Safranski: Goethe und Schiller. Geschichte einer Freundschaft. München 2009, S. 21.
  36. ^ Studienkreis (Hrsg.): Goethe. Neudruck nach der Weimarer Ausgabe. Studienkreis Edition, Bochum 2005 (3. Auflage), ISBN 3-935723-13-X, S. 882
  37. ^ Ludwig Tieck: Das alte Buch und die Reise ins Blaue hinein. In: Schriften in zwölf Bänden. Bd. 11: Schriften 1834—1836. Hrsg. v. Uwe Schweikert u. a., Frankfurt a. M. 1988, S. 733
  38. ^ Victor A. Schmitz: Goethe in der dänischen Romantik. In: ders.: Dänische Dichter in ihrer Begegnung mit deutscher Klassik und Romantik. Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main 1974, S. 115
  39. ^ Gerhard Storz: Goethe-Vigilien oder Versuche in der Kunst, Dichtung zu verstehen. Klett, Stuttgart 1953, S. 40f.
  40. ^ Leo Kreutzer: Schnee ohne Maß und Ordnung. Über Torquato Tasso, Werther und die Phantom-Gesellschaft. In: ders.: Mein Gott Goethe. Essays. Rowohlt, Reinbek 1980, ISBN 3-499-25136-1, S. 22 f.
  41. ^ Walfried Linden: Zwei Seelen wohnen, ach! in meiner Brust, … Die Spaltung bei Goethe als narzißtisches Phänomen. In: Jahrbuch der Psychoanalyse, 1996, S. 195—216
  42. ^ Gerhard Oberlin: Goethe, Schiller und das Unbewusste. Eine literaturpsychologische Studie. Psychosozial-Verlag, Gießen 2007, S. 69.
  43. ^ Arata Takeda: Die Erfindung des Anderen. Zur Genese des fiktionalen Herausgebers im Briefroman des 18. Jahrhunderts. Würzburg, Königshausen & Neumann 2008, S. 88
  44. ^ Das Literarische Quartett Folge 77 (14.12.2001)
  45. ^ Richard David Precht zum deutschen Bildungssystem: Rentner sollen ran — «Werther» muss raus. Stern online. 23. November 2011
  46. ^ Hans-Dieter Gelfert: Im Garten der Kunst. Versuch einer empirischen Ästhetik. Vandenhoeck & Ruprecht 1998, S. 85.
  47. ^ Jörg Löffler: Schauspielmetaphern. Werthers Naturtheater. In: ders.: Unlesbarkeit. Melancholie und Schrift bei Goethe. Erich Schmidt Verlag, Berlin 2005, S. 60-76
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Пакуты_маладога_Вэртэра&oldid=2570824»