Казаская абсцэнная лексыка

Гэральд Бэльґер: «…мовіць роднаю моваю казахі будуць тады, калі пачнуць лаяцца казаскаю»

Каза́ская абсцэ́нная ле́ксыка (па-казаску: боқтық сөздер, балағат сөздер або боғауыз сөздер) — ґрупа словаў у казаскай мове, што ставіцца да абсцэннае лексыкі. Абсцэнная лексыка казахаў стала тэмаю дасьледваньня яшчэ ў XIX стагодзьдзі (А. Дываеў), першая спроба напісаць сыстэмную працу на гэтую тэматыку была распачатая А. Сэйдымбэкам (1942—2009). Абсцэнныя словы ў казаскай мове маюць цюрскае паходжаньне і маюць амаль што ідэнтычныя аналяґі ва ўсіх цюрскіх мовах. Таксама сярод казахаў папулярныя скрыўленыя (паводле казаскае фанэтыцы) варыянты расейскіх абсцэнных выразаў, што абумоўліваецца высокаю дзельлю насельніцтва, што валодае расейскаю моваю.

Дасьледваньне

Дасьледаваньне й вывучэньне казаскае абсцэннае лексыкі й зьневажальных словаў да гэтага часу застаецца свайго роду табу. Намаганьне казаскага пісьменьніка Акселеў Сэйдымбэка напісаць сыстэмны труд па казаскай лаянцы пад назваю «Бейпіл сөздер: қазақтың эротикалық фольклоры» (па-беларуску: Лаянка: казаскі эратычны фальклёр) была сустрэтая нэґатыўна і не набыла папулярнасьці ў чытачоў. Тое, што дасьледваньне казаскага «эратычнага фальклёру» адстае ад патрабаваньня часу, прызнае й сам аўтар кнігі. Акселеў Сэйдымбэк піша, што зьбіраньнем казаскае нецэнзурнае лексыкі яшчэ ў XIX стагодзьдзі займаўся вучоны-этноґраф Абубакір Дываеў. Гэта пацьвярджаюць словы Халела Дасмухамэдава ў трудзе «Казаская народная літаратура» (1928 рок):

Пералічваючы тыпы казаскае народнае літаратуры, нельга не згадаць адсцэнныя вершы (песьні). Некаторыя казаскія лаянковыя прыказкі сабраў і ўпершыню апублікаваў у 1900 годзе ў Ташкенце А. Дываеў.

Арыгінальны тэкст ^(каз.)  

Қазақ халық әдебиетінің түрлерін санамалай келіп, боғауыз өлеңдерді айтпай кетуге болмайды. Қазақтың боқауыз мақалдарының кейбірін Ә. Диваев жинап, тұңғыш рет 1900 жылы Ташкент қаласында қолжазба күйінде жариялап таратты.

— Х. Досмухамедов. — Аламан, 1991. — С. 29.

Ці захаваліся рукапісы Абубакіра Дываева й Бэйсэнбая Кенжэбайулы, якія таксама займаліся казаскаю абсцэннаю лексыкаю, невядома. Хоць казаскі эратычны фальклёр ніколі й не выдаваўся ў выглядзе асобнага зборніка, шматлікія навукоўцы і дасьледнікі зьвярталі на яго ўвагу ў сваіх працах. Сярод іх: навукоўцы Алькей Маргулан, Мырзабэк Дуйсэнаў, пісьменьнікі Габіт Мусрэпаў, Сапаргалі Бэґалін, Куандык Шангытбаеў, Шэрхан Муртаза, Аскар Аразакын.

Лексычныя адзінкі

асноўны	прыкладны пераклад	МФА	вытворныя	рэґіён
қотақ  араб. قوتاق‎ qotaq	гык	qɔtɑq	қотақбас  — гыкагаловы  қотақты жеме ! (қотағымды жеме!) — ня хавай гык! (ня пярдоль мозаґ)! қотағыма …? — нагык зрабіў? болжыр қотақ — друзлы гык	усюды
ам  па-арабску: ام‎ am	піча	ɑm	амбас — пічагаловы амыңды шығарам! — адгычу! амыңды сігейін! — пярдоліў тваю пічу! амыңды айырам! — парву тваю пічу! амығу	усюды
сігу  араб. سىگۋ‎ sigý	пярдоліць	sɘgɘw	сігісу — пярдоліцца сігіл! — згычні!  сігіп салам ! — адпярдолю! сіктім де, қол қойдым! — адпярдоліў і падпісаўся! (атрымайце, расьпішыцеся!) сікпейді! — не пярдоліць! жеті ата, жеті мысыңды сігейін! жетпіс жеті әкеңнің аузын сігейін! — пярдоліў у рот 77 тваіх бацькоў!	усюды
шешеңді сігейін ! ( шешеңнің амын сігейін !)  анаңды сігейін ! ( әнәңді сігейін !)  енеңді сігейін !	каб цябе!	ʃeʃeŋdɘ sɘgejn ʃeʃeŋnɘŋ ɑmɯn sɘgejn ɑnɑŋdɯ sɘgejn ænæŋdɘ sɘgejn jeneŋdɘ sɘgejn	часам кароціцца да: шеше, шешең амы, шешессігейін, шешесс; анассігейін, анасс	у асноўным: Паўднёвы ды Заходні Казахстан
әкеңнің аузын сігейін!	пярдоліў твайго бацьку ў рот!	ækeŋnɘŋ ɑwzɯn sɘgejn	часам замяняецца на больш мяккі варыянт: әкеңнің аузын ұрайын! — літ. удару рот твайго бацькі!	у асноўным: Усходні й Заходні Казахстан, Кызылардзінская вобласьць
көт  ( көтен ) араб. (كوت (كوتەن‎ kót	дупа	kɵt, kɵten	көтләк  — пэдэраст  көтіңді қыс ! — даслоўна «зацісьні ачко»/«зьцісьні дупу» не выдыгайся! көтіңді айырамын! — разрыву тваю дупу! көтіңе тығып қой! — засунь сабе ў дупу! көті жоқ — нямоглы көтінен қалмау — не адставаць көтіне қыстырмау — начхаць	усюды
тасақ  араб. تاساق‎ tasaq	машня, гык	tɑsɑq		усюды
жәлеп  (жалап) араб. (جالەپ (جالاپ‎ jálep (jalap)	лярва, прастытутка	ʒælep		абмежавана
шөпақ араб. شوپاق‎ shópɑq	гык	ʂopɑq		усюды
енек араб. ەنەك‎ enek	машня	jenek		абмежавана

Часам некаторыя казаскія словы (напрыклад, емшек — грудзі) неабґрунтавана замяняюцца на менш «вульґарныя» аналяґі, аднак такая сарамлівасьць, на думку кіраўніка аддзела па розьвітку мовы і моўнае палітыкі Астанінскага мэдычнага ўнівэрсытэту Мухамбэдыі Ахмэтава, нічым не апраўданая.

Аналяґі ў роднасных мовах

У роднасных цюрскіх мовах існуюць практычна цалкам ідэнтычныя аналяґі казаскіх абсцэнных выразаў.

перша- крыніцы	каз.	кырг.	каракалп.	узб.	тат.	башк.	крым.	карач.-балк.	турэц.	туркм.	азэрб.
цюрс. qotaq	қотақ	коток	qotaq	qo’toq	кутак	ҡутаҡ	qotaq	къотакъ	няма ідэнтычнага аналяґу	няма ідэнтычнага аналяґу	няма ідэнтычнага аналяґу
цюрс. em	ам	ам	am	am	ам (дыялект.)	ам (дыялект.)	am	няма ідэнтычнага аналяґу	am	am	am
цюрс. sik-	сігу	сигүү	sig-	sikish	сег-	һек-	sikmek	сиг-	sikmek	sikmek	sikmək
— + цюрс. baš	қотақбас	коток баш	qotaqbas	qo’toqbosh	кутакбаш	ҡутаҡбаш	qotaqbaş, sikbaş	къотакъбаш	няма ідэнтычнага аналяґу	няма ідэнтычнага аналяґу	няма ідэнтычнага аналяґу
цюрс. köt	көт(ен)	көт	ko’t(en)	ko’t	күт	күт	köt	кёт	göt	göt	göt
па-арабску: جلب‎	жәлеп	жалап	ja’lep	jalab	няма ідэнтычнага аналяґу	няма ідэнтычнага аналяґу	celep	няма ідэнтычнага аналяґу	няма ідэнтычнага аналяґу	jelep	cələb
цюрс. tašaq	тасақ	ташак	tashaq	toshoq	ташак	ташаҡ	taşaq	няма ідэнтычнага аналяґу	taşak	няма ідэнтычнага аналяґу	daşşaq

Этымалёґія

• Қотақ (цюрс. qotaq) — сустракаецца ў значэньні «чэлес» у кнізе па мэдыцыне чаґатайскаю моваю паводле Субханкулі-хана (XVII стагодзьдзе).
• Тасақ — ад старажытнацюрскае назвы машны і мужчынскага плоцевага орґана «tašaq» (араб. تَشَق‎).
• Ам — ад назвы жаночага плоцевага орґана ў дыялектах агузаў ды кіпчакоў — «ам» (араб. آم‎/EM).
• Көт — ад старажытнацюрскага köt (араб. كُت‎; зад, задняя частка). Таксама існуюць некалькі падобных словаў: ked (канец, задняя частка) ды ket (канец, зад). А казаскаму «көтлік» адпавядае старажытнацюрскае kötlük (араб. كُتلُك‎) — «пэдэраст», «жанчынападобны» ды «зьдзяйсьняльны садомскі грэх».
• Адзьдзеяслоўны назоўнік сігу і вытворныя — ад старажытнацюрскага кораня sik- (араб. سِك‎), што пазначае «сукупленьне». Мужчынскі плоцевы орґан таксама называўся sik, аднак у сучаснай казаскай ён так не называецца. Гэтая назва захавалася ў іншых цюрскіх мовах — турэцкай (па-турэцку: sik) ды азэрбайджанскай (па-азэрбайджанску: sik). У слоўнікавым артыкуле «сік» у кнізе «Дыван лугат ат-цюрк» Махмуд аль-Кашгары рэкамэндуе падчас чытаньня Карану ля цюрскага простага люду прыглушаць арабзкія словы араб. سكيناً‎ (сіккінан), араб. ممسك‎ (мумсіка) ды па-арабску: يمسك‎ (юмсіку).

З прыстойнасьці, а таксама з павагі і беражлівых адносінаў да Кнігі Алага Ўсявышняга, чытальнікам ў асяродзьдзі цюрскага простага люду і іхніх жанчынаў варта прыглушаць чытаньне [наступных] словаў Усявышняга: араб. و آتت كلّ واحدة منهنّ سكيناً‎ («…дала кожнай па нажы…»), і іншых словаў слов Усявышнега: араб. ما يفتح الله للناس من رحمة فلا ممسك لها و ما يمسك فلا مرسل له من بعده‎ («Ніхто не ўтрымае міласьць, якую Алаг адчыняе людзям. А тое, што Ён утрымлівае, ніхто ня можа падараваць пасьля Яго»). Яму варта прыглушаць чытаньне падобных вершаў у іх асяродзьдзі, бо яны ня ведаюць іхняга [сапраўднага] сэнсу і мяркуюць, што іх сэнс такі ж, як той, які яны ведаюць з сваёй мовы.

— Дыван лугат ат-цюрк

• Шөпақ ад старажытнацюрскага çöbäk/çöbäg (араб. جبك‎) — «пэніс хлопчыка».
• Жәлеп ад па-пэрсыдзку: ‎‎слова «джалаб» (араб. جلب‎), што пазначае прастытутку, распусную жанчыну (таксама мае значэньне «падробка», «быдла для продажу»). Верагодна запазычанае ў фарсі з арабскае мовы, дзе «джалаб» пазначае «рабы; увазны тавар».

У культуры

У народным фальклёры

У кнізе Акселеў Сэйдымбэка «Бейпіл сөздер» сабрана мноства прыкладаў ужываньня абсцэнных выразаў у казаскім народным фальклёры. Напрыклад:

Песьня пра сустрэчу замужняй жанчыны са сваёй маці

Жанчына:
Адыр-адыр таулардың,
Тасы қиын, апам-ау.
Адыр айыр қотақтың
Басы қиын, апам-ау.
Маці:
Көтеріп қойып саныңды,
Көлбетіп берсең амыңды,
Ағызады қаныңды,
Кіргізеді жаныңды.
Жанчына:
Енді қотақ жаман деп,
Айтпас болдым, апам-ау!
Қара тамақ найзадан,
Қайтпас болдым, апам-ау!
Маці:
Талай да тарлан шапты ғой,
Анаң да дәмін татты ғой.
Үйренгенше қатты ғой,
Үйренген соң тәтті ғой.

О мать, трудны камни
Бугристых гор.
О мать моя, трудна головка
Бугристого хуя.

Если приподнимешь бёдра
И дашь пизду наискосок,
Он пустит твою кровь
И оживит тебя.

Цяпер не казацьму,
Што гык страшон, о маці мая!
Не адмаўляцьмуся
ад чарнашыяе дзіды, о маці мая!

Многие матёрые бежали,
І твая маці таксама скаштавала.
Пакуль не абвыкнеш — цьвёрды,
Калі абвыкнеш — салодкі.

У сучаснай прозе

«Сен» — гэта, відаць, «ты»: «мен сен сігірім» — «я цябе…», — крычалі кызымкам нашыя расейскія балалар. «Ой, бала, бала, бала, колькі рокаў працавала?» — такія стылізацыі складаў эдэмскі народ для Малодшага Брата, па іх мы і вывучалі казаскую мову. Ды яшчэ часам лаяліся: «Аін цыґін», значна больш шчодра надарыўшы казахаў расейскаю лаянкаю: бачыш, бывала, два казахі між сабою: каля-баля, каля-баля — і раптам роднае: так і разэдак его маць, — і зноўку: каля-баля, каля-баля. «Казаскаю лаяцца — гэта ў іх лічыцца за грэх, — растлумачылі дасьведчаныя людзі. — А расейскаю ня грэх».

— А. М. Мелихов Исповедь еврея. — Проспект, 2013. — 283 с. — ISBN 9785392129997

Штось ведаю… Як тут і цо агулам… Нават крыху казакша бельме: нан — гэта хлеб, напрыклад; сыра — піва; кутак бас — гыкагаловы; махаббат — каханьне; акша — грошы… Усё, здаецца…

— О. Гладов Заговорщики. — 2014. — ISBN 9785457641563

Ужываньне

У старажытнасьці

У Сярэднявеччы былі спаборніцтвы, калі казаскія батыры ня толькі з зброяю ў руках, але і словамі спаборнічалі, хто каго аблае. Слова ў стэпе гуляла вырашальную ролю й лаянка — гэта старажытная качавая традыцыя. То дужа багаты пласт казаскае мовы. Існуюць імёны людзей і фальклёрныя запісы, што сьведчаць пра тое, што казаская лаянка — мастацкая, рытмічная і яна дужа вострая, што б’е айно ў мэту.

— Мурат Аўэзаў

У шматлікіх айтысах старажытнасьці, асабліва ў айтысах між дзяўчынамі й хлопцамі, у ґрупавых (бәдік) айтысах ужываліся вульґарныя жарты, лаянка, пры дапамозе зьедлівых словаў выкплялі і кпілі над супернікам.

Арыгінальны тэкст ^(каз.)  

Ертедегі көптеген айтыстарда, әсіресе, қыз бен жігіт, бәдік айтыстарында дөрекі әзілге бару, боғауыз қолдану, қарсыласын уытты сөздермен кекетіп-мұқату тәсілдері көп кездесетін.

— Ауэзхан Кодар (1958-2016)

У наш час

Паводле казаскага перакладніка й пісьменьніка Геральда Бэльґера, сучасныя казахі ў асноўным лаяцца расейскаю. Паводле яго «мовіць роднаю моваю казахі будуць тады, калі пачнуць лаяцца казаскаю. Казаская лаянка значна вобразьнейшая й багацейшая». Таго ж меркаваньня прытрымліваўся Акселеў Сэйдымбэк: «Сёньня ўся казаская моладзь у размовы між сабою ў якасьці выклічніка ўжывае расейскі мат. Ужывае дужа непрыемныя, вульґарныя расейскія словы».

Паводле намесьніка дырэктара Інстытута мовазнаўства імя Байтурсынава Анары Фазылжанавае, ужываньне мату абумоўленае няўмельствам дакладна выказаць сваю думку ў эмацыйным пляне. «У нас усходні калярыт, мы крыху зачыненая культура. Кантэкстная заходняя цывілізацыя, да якое мы адносіма і расейскую, больш адчыненая, дзе ўсе кажуць проста. У казахаў наўпрост казаць пра штось ня прынята. Староччамі адточвалася майстэрства іншасказаньня. Таму ў нас звычайнымі словамі можна так сказаць, што пачуламу стане сорамна, але ня кожны здолее гэта зразумець. Для гэтага трэба валодаць словам у найвышэйшай ступені», — адзначыла яна.

Казаская лаянка практычна не ўжываецца ў літаратуры ды афіцыйных СМІ, але шырока распаўсюджаная ў штодзённым жыцьці і ўжываецца ў песьнях некаторых казахстанскіх рэп-выканаўцах ды гуртоў: ДМХ, Smerch, WestArs і інш. У рок-гурту «Адаптация» з Актабе існуе песьня «Қотақты жеме».

На пачатку студзеня 2015 адзін з карыстальнікаў дзяржаўнага сайту «Літаратурны партал» апублікаваў урывак з твора А. Сэйдымбека «Бейпіл сөздер», што спарадзіла буру нэґатыўных водгукаў з боку казаскамоўных карыстальнікаў сеткі. Матэрыял быў неўзабаве выдалены.

У Вікіпэдыі

3 студзеня 2015 году у Расейскай Вікіпэдыі быў створаны артыкул «Казаская абсцэнная лексыка» (па-расейску: Казахская нецензурная лексика). Неўзабаве мноства інтэрнэт-выданьняў Казахстану апублікавала навіну пра зьяўленьне артыкула, прысьвечаны «казаскай лаянцы», 6 студзеня пра гэта згадалі ў этэры праґрамы «7News» на «Сёмым канале». Хоць зьява артыкулу не выклікала асаблівага абурэньня ў казаскім грамадзтве, знайшліся і тыя, хто інтэрпрэтаваў гэтую падзею ў нэґатыўным ключы і заклікаў упаўнаважаныя орґаны «прыняць меры».

5 лютага ў Казаскай Вікіпэдыі зьявілася вэрсія гэтага артыкулу казаскаю моваю (глядзіце Қазақтың боғауыз сөздері). Неўзабаве артыкул быў выдалены без абмеркаваньня адным з адміністратараў праекту, а потым адноўлены, але бяз разьдзелу «Лексыка» і бяз жаднага абсцэннага слова. На дадзены момант артыкул могуць рэдаґаваць толькі адміністратары Казаскае Вікіпэдыі, зарэґістраваным або ананімным карыстальнікам доступ да рэдаґаваньня абмежаваны на нявызначаны тэрмін.

Адказнасьць за ўжываньне

Адміністрацыйная

Паводле артыкулу № 434 «Дробнае гуліґанства» Кодэксу Рэспублікі Казахстану пра адміністрацыйныя правапарушэньні, шэраг правапарушэньняў, у тым ліку «абсцэнная лаянка ў грамадзкіх месцах, абразьлівае чапляньне да фызычных асобаў» караецца штрафам у памеры 10 МРП (1 МРП = 2525 казахстанскіх тэнґе) або адміністрацыйным арыштам да 10 содняў. Паўторнае ўчыненьне дадзенага правапарушэньня цягам року караецца адміністрацыйным арыштам да 15 содняў.

Крымінальная

Паводле Крымінальнага кодэксу Казахстану (артыкул № 131), «прыніжэньне гонару й годнасьці іншае асобы, выказанае ў непрыстойнай форме» цягне за сабою штраф у памеры да 100 МРП або прыцягненьне да грамадзкіх працаў на тэрмін да 120 гадзінаў, або папраўчыя працы на тэрмін да 100 гадзінаў. Гэтае ж правапарушэньне «зьдзейсьненае публічна або з ужываньнем сродкаў масавае інфармацыі або інфармацыйна-камунікацыйных сетак» караецца штрафам да 200 МРП або папраўчымі працамі ў той жа колькасьці (200 гадзінаў), або грамадзкімі працамі на тэрмін да 180 часов.

Маральная

Паводле фатве, апублікаванай на сайце мячэці «Хазрэт Султан», у маўленьні лаянкі асуджаецца ісламам, і мусульмане маюць цурацца гэтага. У артыкуле «Пытаньні пра зьдзяйсьненьне зіярату», падрыхтаванай прэс-сакратаром прадстаўніцтва ДКМ Казахстану ў Паўднёва-Казахстанскай вобласьці Мухамаджанам Естэміравым, рэкамэндуецца пры наведваньні магілаў памерлых устрымацца ад плётак і лаянкі.

Ужываньне расейскае лаянкі ў казаскай мове

Глядзіце таксама: Расейскі мат

У выніку працяглае расеяфікацыі карэннага насельніцтва Казахстану (75 % казахаў валодаюць расейскаю моваю) казахамі, апрача спрадвечна казаскіх лаянкавых словаў, у побыце ўжываецца шмат выразаў, запазычаных з расейскае мовы і падладжаных пад асаблівасьці казаскае фанэтыкі. Бо часьцей за ўсё расейскую лаянку ўжываюць выхадцы зь вясковае мясцовасьці, з своеасабліваю вымоваю расейскіх словаў (што ўвогуле характэрна для фанэтыкі цюрскіх моваў) — шмат лаянкі моцна скрыўляюцца.

расейскі мат	казаскі варыянт	вытворныя
ёб твою мать	яптываймайт	яптываймайттың баласы! — дзіцё пярдоленае матары! скарочанае: япты
ёб вашу мать	яппашамайт, ёппашамайт
пиздец	пиздес, пездес	пиздес екенсің! — вось ты гамон!
долбоёб	далбаёп
заебал!	зайбал ! (саипал!)	заебалым шықты! — запярдоліўся!
блядь	біләт ,  білә
пидорас	пидараз
хуй его знает	хуйзнайт
иди на хуй	кет наху , иди наху
похуй	поху(й)	маған поху! — мне погык!
охуел	ахуел	ахуелсың ба не?! — ці ты гыкануўся?! ахуевши — гыкануўшыся

Глядзіце таксама

• Расейскі мат

Літаратура

• Древнетюркский словарь. — Наука, 1969.
• Махмуд аль-Кашгари Диван лугат ат-турк. — Дайк-Пресс, 2005. — 1288 с. — ISBN 9965-699-74-7
• Сейдимбек А. С. Бейпіл сөздер: қазақ­тың эро­тикалық фольклоры. — Темірқазық, 2000. — 269 с.

Вонкавыя спасылкі

• Статья о Казахском мате появилась в Русской Википедии — Викиновости
• Песня с казахским матом на добре