Ненецкая тундравая мова
| Тундравая ненецкая мова | |
| Ņenәj ņenәc̦aꜧ / Ненэй ненэця” | |
| Ужываецца ў | Расеі |
|---|---|
| Рэгіён | захад і цэнтар Поўначы Расеі (у прыватнасьці, Ненецкая аўтаномная акруга, Ямала-Ненецкая аўтаномная акруга, Таймырскі раён Краснаярскага краю, Рэспубліка Комі, Мурманская ды Архангельская вобласьці) |
| Колькасьць карыстальнікаў | ~95% ад носьбітаў ненецкіх моваў[1] |
| Клясыфікацыя | Уральскія мовы
|
| Афіцыйны статус | |
| Коды мовы | |
Не́нецкая ту́ндравая мова (на ненецкай-тундравай: Ņenәj ņenәc̦aꜧ / Ненэй ненэця”) — самадыйская мова ўральскае моўнае сям'і, на якой размаўляе самадыйскі народ ненцы. Распаўсюджаная ў паўночнай Расеі на абшарах між паўвостравам Канін і ракою Енісей[2].
Клясыфікацыя і носьбіты
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Тундравая ненецкая зьяўляецца блізкай да іншых роднасных моваў самадыйскае групы (у прыватнасьці, да нганасанскай ды энецкай, меней — да селькупскай), а таксама (у меншай ступені) да іншых моваў уральскае сям'і. Датычна тундравае ненецкае мовы існуюць вызначаныя праблемы ў клясыфікацыі. Яна мае блізкароднасную мову — лясную ненецкую, якія могуць разглядацца як дзьве асобныя мовы, альбо як два дыялекты адзінае ненецкае мовы; пры гэтым варта адзначыць, што гэтыя дзьве мовы маюць нізкую ступень узаемазразумеласьці між сабою.
Нягледзячы на вельмі шырокую тэрыторыю свайго распаўсюджваньня, тундравая ненецкая мова ня ўтрымлівае ў сабе рэзкіх дыялектных адрозьненьняў[3].
Носьбіты мовы маюцца сярод людзей усіх узроставых катэгорыяў, яна і дагэтуль перадаецца дзецям. Між тым, у некаторых заходніх частках арэалу распаўсюджваньня мовы адзначаецца моўная асыміляцыя дзяцей і моладзі на карысьць расейскай або комі мовы. Акрамя гэтага, зазнаюць значныя зьмены месцы традыцыйнага пражываньня ненцаў, і гэта, на думку некаторых, можа стацца фактарам сумнеўнае будучыні тундравае ненецкае мовы[3].
Агульная характарыстыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Фанэтыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Зычныя
Структура складу ў ненецкай мове ў асноўным будуецца паводле схемы зычная-галосная-(зычная). Пачатковыя, сярэднія ці канчатковыя спалучэньні зычных, што складаюцца з больш чым дзьвюх зычных, не дапускаюцца. Слова звычайна не пачынаецца з галоснага гуку, за выняткам заходніх дыялектаў, дзе адбылася страта пачатковага /ŋ/ (напрыклад, стандартнае тундравае ненецкае ŋarka (па-беларуску: «вялікі») у заходніх дыялектах рэалізоўваецца як arka)[4].
- Галосныя
Колькасьць галосных гукаў у тундравай ненецкай мове складае 10, пры гэтым яны маюць 17 розных формаў аляфонаў, якія вызначаюцца паляталізацыяй і на якія абапіраецца працэс пасьлядоўнасьці галосных ды зычных[5]. Манафтонгавыя галосныя паказаныя ў табліцы ніжэй:
| Галосныя пярэдняга шэрагу | Галосныя сярэдняга шэрагу | Галосныя задняга шэрагу | ||
|---|---|---|---|---|
| Неакруглены | Неакруглены | Неакруглены | Акруглены | |
| Галосныя верхняга ўздыму | i [i], [ɨ] |
u [ɯ], [u] | ||
| Галосныя сярэдне-верхняга ўздыму | e [(ʲ)eː], [ɤː] |
o [(ʲ)o̙ː], [oː] | ||
| Галосныя сярэдняга ўздыму | ° [ə] |
|||
| Галосныя ніжняга ўздыму | a [(ʲ)ɑː], [ɑː] |
|||
Фанэмы, што маюць свае палятальныя (зьлева) і не-палятальныя (справа) аляфоны, пазначаныя тлустым шрыфтам і ўказаныя паводле МФА. Гукі /i/ ды /u/ маюць падоўжаныя аналягі — /iː/ ды /uː/. Існуе таксама дыфтангоід <æ> які ўзаемазамяняльна можа рэалізоўвацца як [æ͡e̘] ці [æː].
- Рэдукаваныя галосныя
У большасьці дасьледаваньняў па тундравай ды лясной ненецкай мовах згадваецца зьява рэдукаваньня галосных. Гэтая зьява стала нагодаю для меркаваньня, што знаходжаньне дзьвюх розных якасьцяў залежыць ад націскной ці ненаціскной пазыцыі. У націскной пазыцыі гэтая галосная пазначаецца як <ø> і ўказвае на рэдукаваны (т.б. скарочаны) тып асноўнай галоснай, у ненаціскной пазыцыі яна адлюстроўвае гук <â> і ўказвае на рэдукаваны варыянт гуку /a/. Аднак за апошнім часам апынуўся ўстаноўленым факт таго, што рэдукаваныя галосныя насамрэч зьяўляюцца кароткімі, а процілеглыя ім гукі адлюстроўваюць падоўжаныя галосныя. У цяперашні час пазначэньне <â> мусіць быць замененым на <a>, тады як <ø> толькі ўказвае на кароткую галосную[6].
- Зычныя
Колькасьць зычных у тундравай ненецкай мове складае 27 гукаў[5]:
| Білябіяльныя | Альвэалярныя | Палятальныя | Заднеязычныя (вэлярныя) | Глятальныя | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Звычайныя | Паляталізаваныя | Звычайныя | Паляталізаваныя | |||||
| Насавыя | m | mʲ | n | ɲ | ŋ | ʔ̃ | ||
| Выбухныя | Глухія | p | pʲ | t | tʲ | k | ʔ | |
| Звонкія | b | bʲ | d | dʲ | ||||
| Афрыкаты | t͡s | t͡sʲ | ||||||
| Фрыкатыўныя | s | sʲ | x | |||||
| Дрыжачыя | r | rʲ | ||||||
| Апраксыманты | j | w | ||||||
| Бакавыя (лятэральныя) | l | ʎ | ||||||
Артаграфія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Як і большасьць альфабэтаў моваў Расеі, альфабэт ненецкае мовы засноўваецца на кірылічнай аснове, пры гэтым маюцца дадатковыя літары для адлюстраваньня спэцыфічных гукаў мовы: Ӈ ӈ, ʼ (апостраф), і ˮ (двайны апостраф). Варта адзначыць, што ў першапачатковых артаграфічных сыстэмах адрозьніваліся паляталізаваныя галосныя і аляфоны[5].
| Фанэтычная транскрыпцыя | a | e | o | i | u | æ | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Кірыліца | Асноўныя | а | э | о | ы | у | э |
| Паляталізаваныя | я | е | ё | и | ю | ||
Кірылічная графіка не адлюстроўвае адрозьненьняў некаторых галосных ад іх падоўжаных аналягаў, гук <æ> увогуле ня мае свайго паляталізаванага (гл. табліцу вышэй) аналяга, а таму праз гэта не адлюстроўваецца навогул. Таксама свайго аналягу (і з гэтае прычыны, як у выпадку з <æ>, напісаньня ў кірыліцы) ня мае і гук /ə/. Аднак, часам ён усё ж паказваецца на пісьме (у прыватнасьці, яго могуць указваць літарамі а, я, ы, ӗ ці ŏ), але яго прысутнасьць у пісьмовасьці не зьяўляецца трывалай і замацаванай з нагоды няпоўнае стандартызаванасьці пісьмовасці. Так, напрыклад, словы xad° (па-беларуску: «завея») ды nix° (па-беларуску: «моц») [абодва словы запісаныя паводле фанэтычнае транскрыпцыі; зьвярніце ўвагу на прысутнасьць аднолькавага гуку ў канцы слова] у кірылічным альфабэце запісваюцца як хад ды ныхы[7] адпаведна (то бок, у адным слове існуе спроба перадачы галоснай ə, а ў іншым — не).
- Зычныя
Зычныя тундравае ненецкае мовы ў запісе паводле кірылічнай артаграфіі прыведзеныя ніжэй. Варта заўважыць, што ўлучаныя ня ўсе палятальныя зычныя, з паляталізаваных зычных — ніводная[a][8].
| Фанэтычная транскрыпцыя | /m/ | /p/ | /b/ | /w/ | /n/ | /t/ | /d/ | /ts/ | /s/ | /j/ | /l/ | /r/ | /ŋ/ | /k/ | /x/ | /ʔ/ | /h/ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Кірыліца | м | п | б | в | н | т | д | ц | с | й | л | р | ӈ | к | х | ˮ | ʼ |
Як і ў расейскім і беларускім альфабэтах, паляталізацыя зычных пазначаецца мяккім знакам альбо наступнай мяккай галоснай. То бок, напрыклад, як і ў беларускай мове, для ўказаньня гуку /nʲ/ ужываецца спалучэньне нь, для ўказаньня спалучэньня гукаў /nʲɔ/ ужываецца спалучэньне нё і г.д.
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Salminen, Tapani 227 // Tundra Nenets Inflection. — Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura, 1997. — (Mémoires de la Société Finno-Ougrienne). — ISBN 952-5150-02-X
Заўвагі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Зрэшты, такая зьява існуе і ў іншых шматлікіх кірылічных альфабэтах. Напрыклад, у беларускай мове гукі прыкладам нь, сь, ць ніколі не зьяўляліся асобнымі літарамі.
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Daniel Abondolo, 1998. The Uralic Languages, p. 517.
- ^ Staroverov, Peter Vowel deletion and stress in Tundra Nenets. — Moscow, Russia: 2006. — С. 1.
- ^ а б See Salminen (1997), p. 13
- ^ See Salminen (1997), pp. 35-36
- ^ а б в See Salminen (1997), pp. 36-37
- ^ Salminen, Tapani 51 // On identifying basic vowel distinctions in Tundra Nenets. — Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura, 1993. — С. 177–187. — (Finnisch-Ugrische Forschungen).
- ^ See Salminen (1997), pp. 34-35
- ^ See Salminen (1997), p. 38