Смаляная яма

Смаляная яма Піч-Лэйк у Трынідадзе і Табага

Смаляная яма, дакладней Бітумная яма, або Бітумнае возера — месца, дзе падземны бітум выходзіць на паверхню, ствараючы невялікую дзялянку прыроднага асфальту.

Апісаньне

Працэс зьяўленьня смаляных ям. Антыклінальная пастка падае гудрон на паверхню праз прастастаўны разлом у пластах (пазначаны чырвонай стрэлкай). Як толькі сырая нафта дасягае паверхні, адбываецца выпарэньне й больш лёгкія вуглевадароды выпараюцца, пакідаючы пасьля сябе ліпкі асфальт.

Смаляныя ямы - гэта лужыны асфальту. Аднак у пачатку свайго фармаваньня яны не заўсёды былі клейкімі і шчыльнымі. Басэйны складаліся з сырой нафты, якая ўзьнікла пад паверхняй Зямлі. Сырая нафта ўяўляе сабой сумесь гетэраатамных злучэньняў, вуглевадародаў, мэталяў і неарганічных злучэньняў. Гетэраатамныя злучэньні - гэта арганічныя малекулы, якія ўтрымліваюць элемэнты, якія не зьяўляюцца вугляродам альбо вадародам, у той час як вуглевадароды ўтрымліваюць толькі вуглярод і вадарод. Сырая нафта менш глейкая, чым асфальт, таму што зьмяшчае больш высокі адсотак лёгкіх вуглевадародаў. Да лёгкіх вуглевадародаў адносяцца наступныя алканы: мэтан, этан, прапан і бутан. Гэтыя малекулы маюць вельмі нізкую малекулярную масу. Сырая нафта можа таксама ўтрымліваць некаторыя неарганічныя прымешкі, такія як CO2, H2S, N2 і O2. На паверхні гэтыя лёгкія малекулы могуць выпарацца з сырой нафты, пакідаючы пасьля сябе больш цяжкія й ліпкія малекулы. Асфальт, або бітум, звычайна зьмяшчае вуглевадародныя ланцужкі малекул з 50+ атамамі вугляроду. Чым даўжэй вуглевадародны ланцуг, тым ён становіцца больш глейкім, і тэмпэратура кіпеньня павялічваецца.

Выпарэньне зьяўляецца важным працэсам у адукацыі дзёгцевых ям. Рэзэрвуар лёгкай сырой нафты на паверхні Зямлі можа скараціцца да 75% ад першапачатковага аб’ёму ўсяго праз некалькі дзён, утвараючы ў выніку асфальт. Для сярэдняй сырой нафты аб’ём можа быць зьменшаны на 40%. Сырая нафта будзе выпарацца па-рознаму ў залежнасьці ад яе хімічнага складу. Сярэдні склад бітуму па вазе складае 80,2% вугляроду, 7,5% вадароду, 7,6% тлену, 1,7% азоту й 3,0% серы.

Вядомыя смаляныя ямы

У сьвеце існуе ўсяго некалькі вядомых бітумных азёраў:

• Піч-Лэйк (Ля-Брэя, Трынідад і Табага)
• Возера Бэрмудэс (Лібэртадор, штат Сукрэ, Вэнэсуэла)
• Ранча Ля-Брэя (Лос-Анджэлес, Каліфорнія, ЗША)
• Бінагады (Бінагады, Баку, Азэрбайджан)
• Смаляныя ямы МакКітрыка (МакКітрык, каля Брэйкэрзфілда, ЗША)
• Смаляныя ямы Карпінтэрыі (Карпінтэрыя, Акруга Санта-Барбара, ЗША)
• Смаляная яма ў пластах гліністага пяшчаніку каля Старуні ва Ўкраіне (цяпер сяло ў Івана-Франкоўскай вобласьці).

Таксама бітумныя азёры ёсьць у Тэхасе, Пэру, Іране, Расеі і Польшчы. Безьліч смаляных ямаў таксама знаходзяцца ў ваколіцах Мёртвага мора, а ў часы Ёсіпа Флявія Мёртвае мора называлі Асфальтавым возерам з-за кавалачкаў бітуму, якія плавалі ў ім.

Палеанталягічнае значэньне

Жывёлы, якія траплялі ў смаляныя ямы, часта захрасалі ў іх, што робіць гэтыя ямы выдатным месцам для выяўленьня костак дагістарычных жывёл. У прыватнасьці, толькі ў каліфарнійскіх смаляных ямах La Brea было здабыта больш за паўмільёна костак жывёл, у тым ліку шаблязубых тыграў, мамантаў, мядзьведзяў, велізарных грыфаў, а таксама шырокі спэктар грызуноў, яшчарак і вусякоў. Шкілеты з Ля-Брэя, якія складаюць самую вялікую ў сьвеце калекцыю астанкаў жывёл, якія існавалі 15 тысяч гадоў таму, выстаўлены ў мясцовым музэі Лос-Анджэлеса.