Патоп (раман)

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Патоп
Potop
Вокладка першага выданьня Патопу
Жанр: гістарычны раман
Аўтар: Генрык Сянкевіч
Мова арыгіналу: польская
Публікацыя: 1886
Папярэдні твор: Агнём і мячом
Наступны твор: Пан Валадыёўскі
Вікікрыніцы зьмяшчаюць поўны тэкст гэтага твору

«Пато́п» (па-польску: Potop) — другі раман з трылёгіі Генрыка Сянкевіча, апублікаваныя у 1886 годзе, падзеі якога рагортваюцца падчас Швэдзкага патопу 1655—1660 гг.

Галоўны герой раману — малады харунжы аршанскі Анджэй Кміціц, які па запавету Гераклія Білевіча прыязджае ў Лаўду (сучасная Летува), каб ажаніцца з унучкай Гераклія Аляксандрай (Воленькай) Білевіч. Гісторыя пачынаецца са знаёмства Анджэя Кміціца й Аляксандрай Білевіч і ахоплівае пэрыяд 1655—1657 гг. Раман першапачаткова публікаваўся часткамі ў 1884—1886 гадах у кракаўскай штодзённай газеце «Час» і ў варшаўскіх «Слова» і «Кур’ер Пазнаньскі». Першае выданьне кнігі адбылося ў 1886 г. у Варшаве. Частка рукапісу рамана захоўваецца ў Асалінэюме ва Ўроцлаве.

Падставай для напісаньня твору стала вера пісьменьніка ў важнасьць традыцыі для ўмацаваньня нацыянальнай сьвядомасьці. Гэты цыкль паўстаў, калі ў часы, калі Польшча пасьля падзелаў Рэчы Паспалітай знаходзілася пад уладай іншых дзяржаў, ўсё больш узмацнялі працэсы дэнацыяналізацыі. Аўтар хацеў вярнуць годнасьць нацыі, а таксама напісаць, як ён казаў, «для суцяшэньня сэрцаў», пра часы, калі патрыятызм палякаў ратаваў іх радзіму, якая апынулася пад пагрозай.

Галоўныя героі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Анджэй Кміціц з Аленкай на санях — малюнак Юльюша Косака (1885)
Бой Валадыёўскага й Кміціца (мал. Станіслаў Батоўскі Дак)
Кміціц з татарамі (мал. А. Пятроўскі, 1901 год)
Фрагмэнт сюжэту раману (мал. Вацлаў Баратынскі)

Другасныя героі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Выдуманыя:

  • Ануся Барзабагата-Красенская
  • Юзва Бутрым
  • Кемліч і яго сыны: Косма і Даміян
  • Рох Кавальскі
  • Палкоўнік Кукліноўскі
  • Вахмістр Сарока
  • Ян Саковіч, Староста ашмянскі
  • Ян Скшэтускі
  • Станіслаў Скшэтускі
  • Францішка Кульвяцоўна
  • Томаш Білевіч
  • Ярамір Какосіньскі
  • Раніцкія гербу Сучэкамнаты
  • Рэкуць-Леліва гербу Леліва
  • Ухлік
  • Кульвец-Гіпацэнтаўр
  • Зэнд
  • Гарасімовіч
  • Хаслінг-Кетлінг з Элгіна
  • Ржэдзян
  • Міхал Станкевіч
  • Аскерка, радзівілаўскі палкоўнік

Гістарычныя:

Сюжэт[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Харунжы (у экранізацыі — палкоўнік) Анджэй Кміціц, заручаны з Аленкай Білевічаўнай, але ў сілу абставінаў апынуўся на баку Радзівілаў — магутнага магнацкага роду, які падтрымліваў шведаў (Кейданская ўнія). Прызнаны шляхтай і сваёй абраньніцай здраднікам, ён вырашае рэабілітавацца. Пад выдуманым імем — Бабініч — ён удзельнічае ў абароне Чанстаховы, абараняе караля Яна Казіміра ад ворагаў і гераічна змагаецца з ворагам да канца вайны. Першапачаткова «патоп» павінен быў азначаць усеагульнае ўзброенае паўстаньне польскага насельніцтва, якое абрынула з усіх бакоў варожае швэдзкае войска і тым самым вызваліла радзіму.

Бачаньне Сянкевіча й рэчаіснасьць[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Грунтуючыся на апісаньні аблогі Чанстаховы ксяндзом Аўгустынам Кардэцкім (’’Nowa Gіgantomachіa,’’ 1658), Сянкевіч наўмысна прапусьціў некаторыя факты, супярэчныя яго бачаньню твора, каб суцешыць сэрца, а іншыя падкрэсьліў, надаючы ім сэнс, які не меў нічога агульнага з рэальны ход падзеяў. Аднак трэба памятаць, што ён пісаў раман, а не гістарыяграфічную працу. Бясспрэчным гістарычным фактам зьяўляецца тое, што Чанстахоўскі манастыр быў адным з найбольш моцна ўмацаваных аб’ектаў Рэчы Паспалітай. Яго разьмяшчэньне таксама было стратэгічным — ён флянкаваў Польшчу з боку імпэрскай Сылезыі, адкуль павінна была прыйсьці дапамога войскам Яна Казімера. Сапраўды, шведы беспасьпяхова рабілі спробы штурму. Калі швэдзкая армія спыніла аблогу, у гісторыі швэдзкага патопу адбыўся паварот — войскі, верныя Яну Казіміру, пачуўшы аб пасьпяховай абароне Чанстаховы, стварылі Тышавецкую канфэдэрацыю, а польскія войскі пачалі наступ зь Сілезыі. Гістарычныя факты падпарадкаваны галоўнай ідэі, паказанай у ’’Патопе’’, якая зьяўляецца «асьвяжэньнем сэрцаў». Выхад з крызысу й перамога адбываюцца перш за ўсё на полі бою. Адаптацыя фактаў да мэты рамана патрабавала завастрыць адны й паменшыць іншыя. Напрыклад, перабольшваецца вобраз разгрому й разбурэньня краіны напярэдадні швэдзкага нападу на краіну. Гаворка ішла пра мастацкі эфэкт — падкрэсьленьне безвыходнасьці, у якой апынулася Польшча. Гэтак жа завастраўся вобраз здрады палякаў і ўсеагульнага падпарадкаваньня шведам. У выпадку капітуляцыі Літвы не было дакладных гістарычных крыніц, таму гэта апісаньне ў значнай ступені прыдумана й створана Сянкевічам. У рамане Гасеўскі не падпісваў Кедайнскага пагадненьня, хаця насамрэч пад актам стаіць яго подпіс. Прыняцьце Кедайнскага акта было прадметам перамоваў, таму яно не магло быць такой вялікай нечаканасьцю, як апісана ў рамане. Вядома, што войска паўстала супраць Радзівіла не падчас сьвята, а значна пазьней — у сярэдзіне верасьня. Каб падкрэсьліць сэнс твора, былі скажоны й матывы, якімі кіраваўся Януш Радзівіл пры падпісаньні пагадненьня. У рамане ім рухае перш за ўсё гонар і жаданьне стаць каралём. Фактычна на гэтае рашэньне паўплывалі й зьнешнія абставіны, якія прымусілі яго шукаць выйсьце са складанай сытуацы — пагрозы з боку Расеі (захоп Вільні маскоўскімі войскамі) і Швэцыі (захоп Швэцыяй прыбалтыйскіх тэрыторый Рэчы Паспалітай). На момант падпісаньня пагадненьня ў Кейданах (20 кастрычніка 1655 г.), Варшава (8 верасьня 1655 г.) і Кракаў (17 кастрычніка 1655 г.) ужо знаходзіліся ў руках швэдаў.

Экранізацыі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • 1913: Абарона Чэнстаховы — польскі нямы фільм (рэж. Эдвард Пухальскі). Фільм не завершаны.
  • 1915: Патоп — расейскі нямы фільм (рэж. Пётр Чардынін). Фільм не захаваўся да нашага часу.
  • 1974: Патоп — польска-савецкі фільм (рэж. Ежы Гофман). Цікавы факт: пры працы над фільмам, польскі бок узаемадзейнічаў са студыяй «Беларусьфільм» (БССР)

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Патоп_(раман)&oldid=2481249»