Марцыял

Марцыял
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	не раней за сакавік 38 і не пазьней за сакавік 41 Аўгуста Більбіліс[d], Тараконская Гішпанія[d]
Памёр	104 Аўгуста Більбіліс[d], Цэзараўгустанскі канвэнт[d]
Бацькі	Flaccilla[d]
Сужэнец	Марцэла[d]
Літаратурная дзейнасьць
Род дзейнасьці	паэт, пісьменьнік
Жанр	паэзія і сатыра
Мова	лацінская мова
Марцыял у Вікісховішчы

Марк Валерый Марцыял (па-лацінску: Marcus Valerius Martialis; каля 40 — паміж 102 і 104) — рымскі паэт. Найбольш вядомы дванаццацьцю кнігамі эпіграм, лічыцца стваральнікам эпіграмы ў яе сучасным выглядзе.

Біяграфія

Нарадзіўся, вырас і атрымаў адукацыю ў горадзе Більбіліс у Гішпаніі. Каля 64 году перабраўся ў Рым і ў часы дынастыі Флявіяў дасягнуў значнага посьпеху як паэт. Яго першаю ўдачаю была «Кніга відовішчаў», прысьвечаная адкрыцьцю Калізэю ў 80 годзе. За ўдалаю кнігаю зьявіліся іншыя, у тым ліку дзьве тэматычныя кнігі эпіграм: «Гасьцінцы» і «Падарункі». Вядомасьць прынесьлі 12 кніг зьмешанага зьместу. Амаль палова вершаў — сатырычныя эпіграмы, астатнія — традыцыйныя: прысьвячальныя, хвалебныя, застольныя, надмагільныя, мэдытатыўныя.

Сваімі літаратурнымі талентамі заслужыў прыхільнасьць імпэратараў Тытуса і Дамітыяна, атрымаў званьне вершніка. Пад канец жыцьця, у 98 годзе, вярнуўся ў Гішпанію, дзе і памёр у падораным яму маёнтку паблізу роднага Більбіліса.

Высьмейваў чалавечыя заганы, выкрываў прадстаўнікоў розных сацыяльных груп і прафэсій, паказваў маральнае падзеньне знаці ў Рымскай імпэрыі. Яго эпіграмы адметныя жыцьцёвай дакладнасьцю, сьцісласьцю і яскравасьцю апісаньняў, дасьціпнасьцю і тонкім гумарам паўплывалі і на паэтаў Новага часу.

Аматар смачна паесьці, Марцыял служыць сёньня, між іншым, карыснаю крыніцаю зьвестак па гісторыі рымскай кухні: у сваіх вершах ён шмат паведамляе пра тое, што трапляла да рымлян на сталы, а адна кніга, «Xenia», цалкам прысьвечаная разнастайнай ежы і пітву.

Тэксты і пераклады

Лацінскія тэксты Марцыяла

1. У фармаце HTML паводле выданьня XX ст.
   1. Паводле выданьня Hereus-Borovskij на вэб-сайце fh-augsburg Архіўная копія ад 2012-11-28 г.
   2. Паводле выданьня Lindsay на вэб-сайце thelatinlibrary Архіўная копія ад 2012-11-28 г. (Он-лайн бібліятэка лацінскіх аўтараў)
2. У фармаце алічбаваных кніг паводле выданьняў XV—XIX ст. MDZ — Мюнхенскі цэнтр алічбоўкі Архіўная копія ад 2012-11-28 г. сярод сваіх матэрыялаў, выкладзеных для бесплатнага доступу, даў поўныя факсымільныя копіі эўрапейскіх друкаваных выданьняў Марцыяла, у т.л. дзьве інкунабулы і Cornucopiae кардынала Пэрота (1506).
   1. Выданьне Фрыдлендэра (Ляйпцыг, 1886) Архіўная копія ад 2012-11-28 г. — «адно зь лепшых», на думку Дэратані (1936)
   2. Дванаццаць старадрукаў Марцыяла (XV—XVI ст.) Архіўная копія ад 2012-11-28 г..
3. Старонкі аднаго з рукапісных выданьняў Эпіграм Марцыяла (1465) Архіўная копія ад 2012-11-28 г. — тры старонкі выбарачна. Крыніца: Збор рукапісаў Бібліятэкі імя Лейбніца Архіўная копія ад 2012-11-28 г., Ніжняя Саксонія.
4. Аўдыёфайлы. Як маглі гучаць эпіграмы Марцыяла? — «Аднаўленьне лацінскага маўленьня I ст. н. э.» — файлы ў фармаце MP3 — эпіграма I-96 «Шчаслівае жыцьцё» Архіўная копія ад 2012-11-28 г., чытае У. Фостэр (Унівэрсітэт Мізуры) і эпіграма V-20 Архіўная копія ад 2012-11-28 г..

• Лацінскія тэксты Архіўная копія ад 2012-11-28 г.
• У сэрыі «Loeb Classical library» творы выданы ў 3-х тамах (1-е выданьне ў 2-х тамах; 2-е выданьне ў перакладзе Шэклтана Бэйлі: № 94, 95, 480).
• У сэрыі «Collection Budé» творы выданы Архіўная копія ад 2012-11-28 г. у 2-х тамах, 3-х кнігах.

Беларускія пераклады

Асобныя творы пераклалі Васіль Зуёнак, Антон Францішак Брыль і Анатоль Клышка.

• 43 эпіграмы Марцыяла / Пер. А. Клышкі // Полымя № 6, 1980. — С. 188—193.
• Няма куды праўдзівей: выбраныя эпіграмы / Пер. А. Ф. Брыля // ПрайдзіСвет [Электронны рэсурс] — Дата доступу: 18.06.2018
• Марк Валерый Марцыял. Выбраныя эпіграмы / Пер. з лацінскай. — Мн.: Альфа-кніга, 2018. — 116 с. Обл.
• Марк Валеры Марцыял. Выбраныя вершы / Пер. з лацінскай А. Ф. Брыля. — Мн.: Выдавец З. Колас, 2018.

Літаратура

• Малюковіч С. Марцыял // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2000. — Т. 10: Малайзія — Мугаджары. — 544 с. — ISBN 985-11-0169-9
• Martial, The Unexpected Classic. J. P. Sullivan. Cambridge University Press, 1991. ISBN 978-0-521-60703-2

Вонкавыя спасылкі

• Біяграфія ў інтэрнэт-часопісе «ПрайдзіСвет»
• MARTIALIS.NET, тэксты, пераклады, матэрыялы
• Марк Валерый Марцыял, «Кніга відовішчаў»
• Ліст Плінія Малодшага па смерці Марцыяла