Валянціна Лемцюгова

Валянціна Лемцюгова лац. Valancina Lemciuhova
Дата нараджэньня	19 сьнежня 1935(1935-12-19)
Месца нараджэньня	Новая Алакюль[d], Ленінградскі Прыгарадны раён[d], Ленінградзкая вобласьць, РСФСР, СССР
Дата сьмерці	3 сакавіка 2018(2018-03-03) (82 гады)
Месца сьмерці	Менск, Беларусь
Месца вучобы	філялягічны факультэт БДУ (1958)
Занятак	мовазнаўка
Навуковая сфэра	мовазнаўства
Месца працы	Нацыянальная акадэмія навук Беларусі (з 1961 г.)
Вядомая як	Аўтар першага «Ўкраінска-беларускага слоўніка» (1980), старшыня Рэспубліканскай тапанімічнай камісіі пры НАН Беларусі
Навуковая ступень	доктар філялягічных навук
Навуковы кіраўнік	Мікалай Бірыла

Валянціна Пятроўна Лемцюгова (19 сьнежня 1935, в. Новая Алакюль, цяпер Ламаносаўскі раён, Ленінградзкая вобласьць, Расея — 3 сакавіка 2018) — беларуская мовазнаўца. Доктарка філялягічных навук (1987), прафэсарка (1993).

Біяграфія

Нарадзілася ў сям’і беларускіх перасяленцаў, якіх у 1933 годзе завербавалі для заснаваньня калгасу ў Расейская СФСР на мяжы зь Фінляндыяй. У 1940 годзе, адразу па сьмерці бацькі на фронце Зімовай вайны, вярнулася з маці назад на Магілёўшчыну.

У 1958 годзе скончыла Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт. Адпрацавала 3 гады настаўніцай беларускай, нямецкай і расейскай моваў у Чабайскай (Узбалацкі сельсавет) і Дорскай школах Валожынскага раёну Менскай вобласьці.

З 1961 году працавала ў Інстытуце мовазнаўства АН БССР. Была старшынёй Рэспубліканскай тапанімічнай камісіі пры НАН Беларусі. З 1987 году — загадніца аддзелу лексыкалёгіі і лексікаграфіі.

Займалася навукова-арганізацыйнай, пэдагагічнай і грамадзкай дзейнасьцю, у тым ліку ў складзе Тапанімічнай камісіі пры Савеце Міністраў Беларусі і анамастычнай камісіі пры Міжнародным камітэце славістаў. Узначальвала анамастычную школу ў Беларусі, заснаваную ў 1960-я гады М. Бірылам. Выступала з артыкуламі ў прэсе пра стан і пэрспэктывы разьвіцьця мовазнаўства. Бараніла беларускую тапаніміку, у тым ліку артыкул у Законе аб геаграфічных назвах, згодна зь якім спачатку назва даецца на беларускай мове, а таксама традыцыйную беларускую лацінку.

Памёрла 3 сакавіка 2018 году.

Дасьледаваньні

Дасьледавала сучасную беларускую мову, анамастыку. Мае больш за 200 навуковых працаў, прысьвечаных пытаньням станаўленьня і функцыянаваньня ўсходнеславянскай айканіміі.

Аўтарка манаграфіі «Беларуская айканімія» (1970), у якой дасьледавала працэс узьнікненьня і эвалюцыйнага разьвіцьця беларускіх назваў населеных пунктаў. Манаграфія належыць да рэгіянальнага тыпу дасьледаваньняў. У ёй высьвятляецца паходжаньне 4 тысячаў айконімаў, аналізуецца сэмантычны склад і словаўтваральныя сродкі (тапафарманты). Паасобна разглядаюцца айконімы, утвораныя ад агульных словаў (апэлятываў), ад назваў рэк і азёраў (гідронімаў), ад асабовых імён (антрапонімаў), паказваюцца працэсы заражэньня і эвалюцыі беларускіх айконімаў, раскрываецца сутнасьць закладзенай у іх інфармацыі. Аналіз дае магчымасьць высьветліць час узьнікненьня айконімаў, тэндэнцыі папярэдніх эпох, паказаць іх эвалюцыю айконімаў і гістарычныя зьмены.

Наступнае грунтоўнае дасьледаваньне — манаграфія «Усходнеславянская айканімія апэлятыўнага паходжаньня» (1983), пазьней аснова доктарскай дысэртацыі. У манаграфіі вывучаюцца беларускія, расейскія і ўкраінскія назвы населеных пунктаў. Асноўнай крыніцай фактычнага матэрыялу стала айканімія «Сьпісаў населеных месцаў Расейскай імпэрыі» (44 тамы, 2-я палова XIX — 1-я палова XX ст.) і аналягічныя сьпісы, выдадзеныя ў Горадні, Вільні, Кіеве і іншых местах. Шырока выкарыстоўваюцца сьведчаньні старажытнага і сярэдневечнага пісьменства, летапісаў, актаў, мэтрык, пісцовых і памятных кніг.

У 1980 годзе апублікавала першы ў беларускай і славянскай лексыкаграфіі «Ўкраінска-беларускі слоўнік», рэестр якога зьмяшчае больш за 30 тысячаў словаў. Гэта быў трэці іншаславянска-беларускі слоўнік па «Расейска-беларускім» (Масква, 1953 год, двухтомны — Менск, 1982 год) і «Польска-беларускім» (Варшава, 1962). Слоўнік дыфэрэнцыйны: яго рэестр зьмяшчае асноўную, найбольш ужывальную лексіку сучаснай украінскай літаратурнай мовы, якая чымсьці адрозьніваецца ад сваіх беларускіх адпаведнікаў — значэньнем (адным або некалькімі), месцам націску, словаўтварэньнем, граматычным радам. Апроч літаратурнай лексыкі, у ім таксама шмат словаў украінскай жывой народнай мовы, а таксама словы, патрэбныя да разуменьня ўкраінскай клясычнай літаратуры.

Суаўтарка спэцыялізаваных слоўнікаў. Пры яе ўдзеле рыхтаваліся фундамэнтальныя працы зь філялёгіі: «Беларуская граматыка», «Лексікалёгія сучаснай беларускай мовы», «Агульнаславянскі лінгвістычны атляс», «Лексічны атляс беларускіх народных гаворак» і іншыя. Суаўтарка нарматыўнага даведніка «Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь» у 6 кнігах, «Слоўніка мовы «Нашай Нівы» ў 5 тамах (першы зь іх выйшаў у 2003 годзе).

Бібліяграфія

• Беларуская айканімія (1970)
• Украінска-беларускі слоўнік (1980)
• Восточнославянская ойконимия апеллятивного происхождения (1983)
• Слоўнік цяжкасцей беларускай мовы (1987, 2005; у суаўтарстве)
• Кіраванне ў беларускай і рускай мовах (1991)
• Кароткі слоўнік беларускай мовы (1994)
• Беларуская граматыка (т. 1, 1985; у суаўтарстве)
• Лексічны атлас беларускіх народных гаворак (у 5 т.; т. 1, 1995; у суаўтарстве)
• Слоўнік мовы «Нашай нівы» (1906—1915) (у 5 т.; т. 1, 2003; т. 2, 2007; у суаўтарстве)
• Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь (у 6 кн., 2003—2010; рэдакцыя)
• Тапонімы распавядаюць (2008)

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 9: Кулібін — Малаіта. — 560 с. — ISBN 985-11-0155-9

Вонкавыя спасылкі

• Выданьні аўтарства Валянціны Лемцюговай, Цэнтральная навуковая бібліятэка імя Якуба Коласа
• Вялікі знаўца мовы роднай зямлі, Нацыянальная бібліятэка Беларусі