Асэтыны
 | Нэўтральнасьць гэтага артыкула аспрэчваецца.
|
| Асэтыны | |
ирæттæ | |
| Агульная колькасьць | 720 000 |
|---|---|
| Рэгіёны пражываньня | Расея: 515 000 Грузія: 83 000 |
| Мовы | асэтынская, расейская, грузінская |
| Рэлігіі | хрысьціянства, іслам, праваслаўе |
Асэтыны (па-асэтынску: ирæттæ) — каўкаскі народ іранскага паходжаньня, асноўнае насельніцтва Рэспублікі Паўночная Асэтыя — Аланія і непрызнанай Рэспублікі Паўднёвая Асэтыя (юрыдычна ў складзе Грузіі). Асэтынская мова адносіцца да іранскай галіны індаэўрапейскай моўнай сям’і.
Агульная колькасьць асэтынаў ацэньваецца ў 670 000 чалавек[1]. Вылучаюцца зь іншых этнічных групаў Каўказу сваім арыйскім іранскім паходжаньнем ад скіфаў, сарматаў ды аланаў (зь іншых іранскіх народаў на Каўказе ў аддаленьні ад асэтынаў жывуць адно нешматлікія талышы), тады як іх суседзі — гэта больш шматлікія грузіны, адыскія, цюрскія ды вайнаскія народы.
Веравызнаньне
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Ад раньняга сярэднявечча асэтыны вызнавалі хрысьціянства, а сёньня да праваслаўнае царквы належыць 61% насельніцтва. Як зазначае Надзея Емяльянава, «нярэдка ў літаратуры Асэтыя апісваецца як традыцыйна праваслаўная краіна. У той самы час, на думку пэўных дасьледнікаў, у гісторыі Асэтыі былі пэрыяды, калі яе ўважалі ледзьве не мусульманскай краінай»[2].
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Паўстаньне асэтынскага этнасу
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]За часы мангольскага панаваньня прашчуры асэтынаў былі выціснутыя з сваёй колішняй бацькаўшчыны на поўдзень ад Дону і мігравалі ў паўднёвым напрамку да Каўказу. Такім чынам паўсталі тры асэтынскія рэгіёны – Дыгор на захадзе, які трапіў пад уплыў адыгаў Кабарды і засвоіў іслам. Разьмешчаны таксама на поўначы рэгіён Ірон займаў тэрыторыю цяперашняй Паўночнай Асэтыі і першы трапіў пад уладу Расеі ў 1767 годзе. Туаллэг (Tualläg) на поўдні быў уваходзіў у грузінскае княства Самачабло, а пазьней стаўся Паўднёвай Асэтыяй[3].
Савецкі час
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Паўднёва-Асэтынская аўтаномная вобласьць (АВ) была ўтвораная 20 красавіка 1922 году, пасьля саветызацыі Грузіі ў 1921 годзе. Тэрыторыя Паўднёва-Асэтынскай АВ з сталіцай у Цхінвалі афіцыйна складала ў 1989 годзе 3 900 км², але ў 1990–1991 гадох ад вобласьці былі аддзеленыя і занятыя грузінскімі войскамі Знаўрскі, палова Ленінгорскага і частка Джаўскага раёнаў. Паводле дадзеных Усесаюзнага попісу 1989 году, насельніцтва Паўднёва-Асэтынскай аўтаномнай вобласьці складала 99 тысячаў чалавек, 66,2% зь іх былі асэтыны, а 29% – грузіны. Усяго ў Грузіі ў 1989 годзе жылі 163 тысячы асэтынаў. Сёньняшнюю колькасьць асэтынаў у Паўднёвай Асэтыі Б. Калоеў ацэньвае ў 65 тысячаў асобаў. Палова сем’яў у вобласьці мае зьмяшанае асэтынска-грузінскае паходжаньне[4].
Прарасейская арыентацыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Асэтынскія землі (побач з грузінскімі і армянскімі) сталіся апірышчам расейскай экспансіі на Каўказе, што было не ў апошнюю чаргу зьвязана з хрысьціянствам асэтынскага насельніцтва, а таксама пашыранай «тутэйшасьцю» (то бок слабой нацыянальнай ідэнтычнасьцю і сацыяльнай разьвітасьцю) асэтынаў у ХІХ ст. Гэтая асаблівасьць асэтынскага насельніцтва і ягоная пазыцыя ў працэсе расейскай экспансіі адлюстраваная ў творах клясычнай расейскай літаратуры пазамінулага стагодзьдзя, што адлюстроўвае асэтынаў як выпівохаў, занядбаных і нягеглых сялянаў[5]. Асэтыны адпачатку рэкрутаваліся ў структуры імпэрыі, так, у прыватнасьці, частку Церскага казачага войска складалі асэтыны[6]. Як зазначае Емяльянава, у асэтынаў антырасейскі вызвольны мюрыдызм чачэнскага шэйха Мансура не знайшоў водгука, «акурат гэтаксама яны адмовіліся і ад супрацьстаяньня з Расеяй». Гэтаксама імамат Шаміля ў яго змаганьні з Расеяй падтрымалі толькі вельмі нешматлікія групы асэтынаў-мусульманаў[7].
Народанасельніцтва
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Сёньня большасьць асэтынаў сьвету жывуць у Рэспубліцы Паўночная Асэтыя — Аланія, што ўваходзіць у склад Расейскай Фэдэрацыі. Паводле дадзеных усерасейскага перапісу насельніцтва 2002 году ў Расеі жыло 515 тысячаў асэтынаў[8]. У 1924 годзе была ўтвораная Паўночна-Асэтынская аўтаномная вобласьць (АВ), якая 5 сьнежня 1936 была пераўтвораная ў Паўночна-Асэтынскую АССР у складзе РСФСР з сталіцай ва Ўладзікаўказе.
Стаўленьне Грузіі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Грузінскія дзяржаўніцкія кансьпіралягічныя тэорыі цьвердзяць, што і Абхаская АССР, і Паўднёва-Асэтынская аўтаномная вобласьць былі створаныя бальшавікамі, каб спарадзіць заўсёдную крыніцу праблемаў дый спрасьціць для Крамля кантроль Грузіі. Сапраўды, Абхазія і Паўднёвая Асэтыя кіраваліся на этнакратычным падмурку, на карысьць тытульнага этнаса. Грузінскія дзяржаўнікі імкнуліся абмежаваць гэтыя аўтаноміі, што і спарадзіла супраціў[9].
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Б. А. Калоев. Осетины (Народы России: единство и многообразие). (рас.)
- ^ Емельянова Н.М. Часть 1. Конфессиональная карта Осетии. // Мусульмане Асэтыі: На скрыжаваньні цывілізацыяў: Манаграфія = Мусульмане Осетии: На перекрестке цивилизаций: Монография. — М.: 2003. — 359 с. — ISBN 5-93719-037-8 (рас.)
- ^ Блиев М.М., Бзаров Р.С. Гісторыя Асэтыі ад старажытных часоў да канцу XIX стагодзьдзя: Падручнік для старэйшых клясаў сярэдняй школы = История Осетии с древнейших времен до конца XIX века: Учебник для старших классов средней школы. — Владикавказ: 2000. (рас.), а таксама Гаглойти Ю.С. Аланы і пытаньні этнагенэзу асэтынаў = Аланы и вопросы этногенеза осетин. — Тбілісі: 1966. (рас.)
- ^ Зверев Алексей. Этнические конфликты на Кавказе, 1988—1994 гг. Глава 3. Этнические конфликты в Грузии, 1989—1994 гг. (рас.)
- ^ Прыкладам ёсьць «Герой нашага часу» М.Ю.Лермантава.
- ^ Шишов А.В. Бойка за Каўказ = Схватка за Кавказ. — Масква: «Вече», 2005. — С. 47. (рас.)
- ^ Емяльянава, тамсама. (рас.)
- ^ Б.А. Калоев. Осетины (Народы России: единство и многообразие). (рас.)
- ^ Сяргей Богдан. Праблема аўтаномнага статусу Паўднёвай Асэтыі ў складзе Грузіі ў гістарычным кантэксьце // Праўнік - прагледжана 28 красавіка 2008