Тройца

Старазапаветная Тройца, XVII стагодзьдзе. Беларуская школа

Сьвята́я Тро́йца — цэнтральны хрысьціянскі догмат, паводле якога Бог — Адзіны па Сваёй сутнасьці, але існуе ў трох Асобах (Іпастасях) — Айца, Сына і Сьвятога Духа. Вучэньне аб Тройцы бярэ вытокі ў Старым Запавеце, але канчаткова выяўлена ў Новым Запавеце.

Маючы прадпасылкі ў Сьвятым Пісаньні, гэты догмат патрабаваў канчатковай фармулёўкі й пачаў распрацоўвацца ў канцы II ст. ў сувязі з фармаваньнем адзінай япіскапальнай царквы. У пэрыяд фармаваньня вучэньня аб Тройцы вяліся вострыя дыскусіі, так званыя трынітарныя спрэчкі. Адносную тэалягічную завершанасьць догмат аб Тройцы атрымаў ў III ст. і быў замацаваны на I (325) і II (381) Усяленскіх саборах. У 381 годзе ўведзена сьвята Тройца (Сёмуха).

У адрозьненьне ад праваслаўя каталіцызм сьцьвярджае, што Сьвяты Дух зыходзіць ня толькі ад Айца, але й ад Сына. Вучэньне аб Тройцы распрацоўваў Аўгусьцін Блажэнны, які трактаваў Тройцу як вечнае Божае самапазнаньне й любоў. Догмат аб Тройцы адмаўляўся ў антытрынітарных вучэньнях (антытрынітарыі). Тройца зьяўляецца адным з самых распаўсюджаных сюжэтаў у іканапісе. Сымбаль Тройцы — выява трох анёлаў.

Паходжаньне догмату аб Тройцы

Данікейскі пэрыяд

Пачатак багаслоўскага раскрыцьця догмату Тройцы пачынае св. Юстын Філёзаф (памур у 166 годзе). У слове «Логас» Юстын знаходзіць эліна-філязофскі сэнс «розуму». У гэтым сэнсе Логас зьяўляецца ўжо чыста іманэнтным Боскім прынцыпам. Але так як прадметам Боскага мысьленьня ў Юсьціна зьяўляецца толькі зьнешні сьвет, то й выходны ад Айца Логас становіцца ў сумніўнае стаўленьне да сьветастварэньня. «Сын нараджаецца, калі Бог напачатку ўсё стварыў празь Яго». Нараджэньне Сына, такім чынам, хоць і папярэднічае стварэньню, але знаходзіцца зь ім у цесных суадносінах і прадстаўляецца зьдзейсьненым перад самым стварэньнем; а так як прычынаю нараджэньня прадстаўляецца Воля Айца й Сын называецца слугою гэтай Волі, дык Ён становіцца ў стаўленьне рашучай субардынацыі — έν δευτέρα χώρα (на другім месцы). У гэтым поглядзе можна ўжо ўгледзець памылковыя напрамкі, у барацьбе зь якімі ў рэшце рэшт зьдзейсьнілася належнае раскрыцьцё догмату. І іўдзейска-рэлігійнае меркаваньне, выхаванае на старазапаветным адкрыцьці, і грэцка-філязофскае аднолькава імкнуліся да прызнаньня абсалютнай манархіі ў Богу. Адрозьненьне заключалася толькі ў тым, што іўдзейскі монатэізм выходзіў з панятку аб адзінай Боскай Волі, а філязофская разумовасьць (што знайшло сваё завяршэньне ў неаплатанізму) разумела абсалютнае быцьцё ў сэнсе чыстай субстанцыі.

Пастаноўка праблемы

Хрысьціянскае вучэньне аб Збавіцелю як ўцелаўлёным Сыне Божым ставіла багаслоўскай разумовасьці цяжкую задачу: як прымірыць вучэньне аб Боскай прыродзе Хрыста з прызнаньнем абсалютнага адзінства Боскасьці. У вырашэньні гэтай задачы можна было пайсьці дваякім шляхам. Зыходзячы з панятку пра Бога як субстанцыю, можна было пантэістычна або дэістычна прадставіць Логас датычным да Боскага быцьця; зыходзячы з панятку Бога як асабістай Волі, можна было мысьліць Логас як падпарадкаваную гэтай Волі прыладу. У першым выпадку прадстаўлялася небясьпека ператварыць Логас ў безасабовую сілу, у просты прынцып, неаддзельны ад Бога; у другім выпадку Логас зьяўляецца асобнай ад Бога-Айца асобай, але перастае быць прычасьнікам ўнутранага Боскага жыцьця й істоты Айца. Бацькамі й настаўнікамі данікейскага пэрыяду належнай пастаноўкі дадзенага пытаньня дадзена не было. Замест высьвятленьня ўнутранага, іманентнага стаўленьня Сына да Айца, яны спыняліся больш на высьвятленьні стаўленьня Яго да Сьвету, недастаткова раскрываючы думка пра самастойнасьць Сына як асобнай Боскай іпастасі, яны слаба адцянялі думку аб поўнай Яго адзінасутнасьці з Айцом. Тыя дзьве плыні, якія назіраюцца ў Юстына, — з аднаго боку, прызнаньне іманентнасьці й роўнасьці Сына з Айцом, з другога, рашучае пастаўленьне Яго ў падпарадкаваньне Айцу, — яшчэ ў больш рэзкай форме назіраюцца й у іх. За выключэньнем св. Ірынэя Ліёнскага, усе пісьменьнікі дадзенага пэрыяду да Арыгена ў раскрыцьці вучэньню аб адносінах Сына да Айца трымаюцца тэорыі адрозьненьня Λόγος ένδιάθετος і Λόγος προφορικός — Слова ўнутранага й Слова вымаўленага. Так як гэтыя паняцьці запазычаныя былі зь філязофіі Філёна, дзе яны мелі характар ​​не чыста багаслоўскіх, а, хутчэй, касмалягічных паняцьцяў, то й Царкоўныя пісьменьнікі, аперуючы гэтымі паняцьцямі, зьвярталі больш увагі на апошні — касмалягічны іх бок. Вымаўленьне Айцом Слова, якое разумеецца як нараджэньне Сына, мысьліцца імі не як момант ўнутранага самааб’яўленьня Бога, а як пачатак адкрыцьця ad extra. Падстава для гэтага нараджэньня пакладаецца не ў самой істоце Бога, а ў Яго дачыненьні да сьвету, прычым самое нараджэньне ўяўляецца справай Волі Айца: захацеў Бог стварыць сьвет і спарадзіў Сына — прамовіў Слова. Яснага ўсьведамленьня той думкі, што нараджэньне Сына ёсьць ня толькі generatio aeterna, але й sempiterna (заўсёды сучаснае) у гэтых пісьменьнікаў не выяўлена: нараджэньне ўяўляецца актам прадвечным, але яно адбываецца, так бы мовіць, на мяжы канечнага жыцьця. З гэтага моманту нараджэньня Логас і становіцца сапраўды асобнай іпастасьсю, тады як у першы момант свайго быцьця як Λόγος ένδιάθετος ён мысьліцца больш як уласьцівасьць толькі духоўнай прыроды Айца, у сілу якога Айцец ёсьць істотай разумнай.