Прыстаўка (мовазнаўства)

Прыста́ўка, прэ́фікс — службовая марфэма, што ўжываецца перад коранем і надае слову новае лексычнае значэньне ці граматычнае. Часьцей надае новае лексычнае значэньне.

Прэфіксы заўсёды матэрыяльна выражаныя марфэмы, у адрозьненьне ад суфіксаў, канчаткаў і ад інтэрфіксаў.

Асаблівасьці прэфіксаў

• Ня маюць строгага замацаваньня за той ці іншай часьцінай мовы (прэфікс пад-: падгрупа (назоўнік), падземны (прыметнік), паддаць (дзеяслоў)).
• Заўсёды далучаюцца толькі да цэлага слова, а не да асновы.
• Не зьмяняюць прыналежнасьці вытворнага слова да часьціны мовы. У сучаснай беларускай мове існуе толькі 2 словы, у якіх прэфікс пераводзіць назоўнік у прыслоўе: накрыж, навек. Калі прыстаўка ўжываецца ў спалучэньні з суфіксам, то яна далучаецца толькі да асновы слова. У такім выпадку можа пераводзіць слова ў іншую часьціну мовы.

Віды прэфіксаў

Паводле функцыі

• Дэрывацыйныя (словаўтваральныя).
• Рэляцыйныя (словазьменныя) — толькі прыстаўка най- у найвышэйшай ступені параўнаньня прыметнікаў.
• Сынкрэтычныя (служаць для ўтварэньня закончанага трываньня дзеясловаў).

Паводле паходжаньня

• Спрадвечнабеларускія (крыніцай служаць службовыя часьціны мовы (прыназоўнікі, часьціцы), самастойныя часьціны мовы, прыстаўкі).
• Запазычаныя (з грэцкай мовы (а-, анты-, гіпэр-), з лацінскай мовы (інтэр-), з францускай мовы (дэ-, дэз-)).

Паводле фанэмнага складу

• Монафанэмныя (складаюцца з адной фанэмы),
• Поліфанэмныя (складаюцца з 2 і болей фанэмаў).

Паводле фанэмнай структуры

Паводле пачатковага гуку:

• прыкрытыя (пачынаюцца з зычнага гуку)
• непрыкрытыя (пачынаюцца з галоснага гуку).

Паводле канцавога гуку:

• закрытыя (заканчваюцца на зычны гук)
• адкрытыя (заканчваюцца на галосны гук).

Паводле спалучальнасьці (валентнасьці)

• Мультывалентныя (рэгулярныя) — сустракаюцца ў вялікай колькасьці словаў, утвараюць вялікую колькасьць вытворных.
• Унівалентныя (нерэгулярныя) — маюць абмежаваную спалучальнасьць.

Літаратура

• Беларуская граматыка: У 2 ч. — Мінск: Навука і тэхніка. — Ч. 1. Фаналогія Арфаэпія. Марфалогія. Словаўтварэнне. Націск, 1985.
• Шакун Л. М. Словаўтварэнне. Мінск: Вышэйшая школа, 1978.
• Шуба П. П. Сучасная беларуская мова. Марфаналогія. Марфалогія. Мінск, 1987.