Корань (мовазнаўства)

Ко́рань — абавязковая сэнсавая і структурная частка слова, якая зьяўляецца носьбітам рэчыўнага значэньня. Нельга лічыць, што ён выражае асноўнае лексычнае значэньне слова. Празь яго перадаецца агульнае значэньне, бо ён вылучаецца на базе аднакаранёвых словаў. Корань — агульная фармальна-структурная і сэнсавая частка роднасных словаў; здольны далучаць да сябе іншыя марфэмы, якія характарызуюць яго значэньне, утвараюць гнёзды роднасных словаў.

Вызначэньне кораня

Для вызначэньня кораня выкарыстоўваюць прыёмы:

• Падбор аднакаранёвых словаў.
• Прыём пасьлядоўнага супастаўленьня вытворнай асновы і ўтваральнай асновы да таго часу, пакуль утваральная аснова ня стане невытворнай.
• Прыём падбору аднатыпна структурных словаў (эфэктыўны пры аналізе словаў зь іншамоўным коранем і ўнірадыксальнымі, адзінкавымі каранямі).

Лічыць, што корань — нязьменная частка слова, будзе няправільна, бо фармальна ён відазьмяняецца.

Свабодныя і зьвязаныя карані

Корань можа выступаць у 2 формах:

• Свабодны — корань, які сам па сабе ці ў спалучэньні з канчаткам ужываецца як асобнае самастойнае слова.

Найбольшую самастойнасьць сярод свабодных каранёў маюць:

• карані, якія ўтвараюць цэлае слова з нулявым канчаткам (лес, ноч, дом).

• карані, якія зьнешне супадаюць з цэлым нязьменным словам (або, ці, дзе).

Менш самастойнасьці маюць карані, якія ўтвараюць словы з матэрыяльна выражаным канчаткам (поле, мора).

• Зьвязаныя — карані, якія асобна ў мове не існуюць, а ўжываюцца ў спалучэньні са службовымі марфэмамі.

Адрозьненьні ад свабодных каранёў:

• зьвязаныя карані ўжываюцца толькі ў спалучэньні са службовымі марфэмамі, свабодныя карані — самі па сабе.

• зьвязаныя карані абавязкова павінны паўтарацца ў радзе аднакаранёвых словаў, свабодныя — вычляняюцца з раду адзінкавых словаў.

Зьвяз карані ў лінгвістычнай літаратуры называюцца радыксоіды.

Віды каранёў

Паводле выражальнага значэньня

• З прадметным значэньнем (у назоўніках) — стол, акно, дзьверы.
• З працэсуальным значэньнем (у дзеясловах) — працаваць, кахаць, гатаваць.
• Са значэньнем непрацэсуальнай прыметы, атрыбутыўныя (у прыметніках) — прыгожы, цікавы, шэры.
• З колькасным значэньнем (у лічэбніках) — дваццаць, сорак пяць, сёмы.

Паводле фанэмнай структуры

Па якасьці канцавога гуку:

• адкрытыя (заканчваюцца на галосны гук).

• закрытыя (заканчваюцца на зычны гук).

Па якасьці пачатковага гуку:

• прыкрытыя (пачынаюцца з зычнага гуку).

• непрыкрытыя (пачынаюцца з галоснага гуку).

У сучаснай беларускай мове пераважаюць закрытыя прыкрытыя карані.

Паводле фанэмнага складу карані

• Аднафанэмныя (монафанэмныя) — складаюцца з адной фанэмы.
• Поліфанэмныя — складаюцца з 2 і болей фанэмаў.

Літаратура

• Беларуская граматыка: У 2 ч. — Мінск: Навука і тэхніка. — Ч. 1. Фаналогія Арфаэпія. Марфалогія. Словаўтварэнне. Націск, 1985.
• Шакун Л. М. Словаўтварэнне. Мінск: Вышэйшая школа, 1978.
• Шуба П. П. Сучасная беларуская мова. Марфаналогія. Марфалогія. Мінск, 1987.