Мэтрычная сыстэма мер

Мэтры́чная сыстэ́ма — агульная назва міжнароднай дзесятковай сыстэмы адзінак, заснаванай на выкарыстаньні мэтру й граму. На працягу двух апошніх стагодзьдзяў існавалі розныя варыянты мэтрычнай сыстэмы, якія адрозьніваюцца выбарам асноўных адзінак. У цяперашні час міжнародна прызнанай зьяўляецца сыстэма СІ. Пры некаторых адрозненьнях у дэталях, элемэнты сыстэмы аднолькавыя ва ўсім сьвеце. Мэтрычныя адзінкі шырока выкарыстоўваюцца па ўсім сьвеце як у навуковых мэтах, так і ў паўсядзённым жыцьці.

Асноўнае адрозьненьне мэтрычнай сыстэмы ад ужывальных раней традыцыйных сыстэм складаецца ў выкарыстаньні спарадкаванага набору адзінак вымярэньня. Для любой фізычнай велічыні існуе толькі адна галоўная адзінка і набор дзельных і кратных адзінак, утвараных стандартным чынам з дапамогай дзесятковых прыставак. Тым самым ухіляецца нязручнасьць ад выкарыстаньня вялікай колькасьці розных адзінак (такіх, напрыклад, як цаля, футы, фадэны, мілі і т. д.) са складанымі правіламі пераўтварэньня паміж імі. У мэтрычнай сыстэме пераўтварэньне зводзіцца да множаньня або дзяленьня на ступень ліку 10, гэта значыць да простай перастановы коскі ў дзесятковым дробе.

Прадпрымаліся спробы ўводзін мэтрычных адзінак для вымярэньня часу (шляхам дзяленьня сутак, напрыклад, на мілісуткі) і кутоў (шляхам дзяленьня абарачэньня на 1000 міліабарачэньняў альбо на 400 градаў), але яны ня мелі посьпеху. У цяперашні час у сыстэме СІ выкарыстоўваюцца сэкунды (дзеляцца на мілісэкунды і т.п.) і радыяны.

Гісторыя

Мэтрычная сыстэма вырасла з пастаноў, прынятых Нацыянальным зборам Францыі ў 1791 і 1795 па азначэньні мэтра як адной дзесяцімільённай дзелі ўчастку зямнога мэрыдыяну ад Паўночнага канцавосься да экватару.

XIX стагодзьдзе

Дэкрэтам, выдадзеным 4 ліпеня 1837, мэтрычная сыстэма была абвешчаная абавязковай да ўжываньня ва ўсіх камэрцыйных угодах у Францыі. Яна паступова выцесьніла мясцовыя й нацыянальныя сыстэмы ў іншых краінах Эўропы і была заканадаўча прызнаная як дапушчальная ў Вялікабрытаніі й ЗША.

Вызначаючы мэтар як дзесяцімільённую дзель чвэрці зямнога мэрыдыяна, стваральнікі мэтрычнай сыстэмы імкнуліся дамагчыся інварыянтнасьці і дакладнай узнаўляльнасьці сыстэмы. За адзінку масы яны ўзялі грам, вызначыўшы яго як масу адной мільённай кубічнага мэтра вады пры яе максымальнай шчыльнасьці. Для спрашчэньня ўжываньня новых адзінак у паўсядзённай практыцы былі створаныя мэталічныя эталёны, якія зь лімітавай дакладнасьцю узнаўляюць паказаныя ідэальныя азначэньні.

Неўзабаве высьвятлілася, што мэталічныя эталёны даўжыні можна параўноўваць адзін з адным, уносячы значна меншую хібнасьць, чым пры параўнаньні любога такога эталёна з чвэрцю зямнога мэрыдыяна. Акрамя таго, стала ясна, што і дакладнасьць параўнаньня мэталічных эталёнаў масы адзін з адным значна вышэй дакладнасьці параўнаньня любога падобнага эталёна з масай, якая адпавядае аб'ёму вады.

У сувязі з гэтым Міжнародная камісія па мэтры ў 1872 пастанавіла прыняць за эталён даўжыні «архіўны» мэтар, які захоўваецца ў Парыжы, «такі, які ён ёсьць». Таксама гэтак жа чальцы Камісіі прынялі за эталён масы архіўны плаціна-ірыдыявы кіляграм, «улічваючы, што простыя суадносіны, усталяваныя стваральнікамі мэтрычнай сыстэмы, паміж адзінкай вагі і адзінкай аб'ёму ўяўляецца існым кіляграмам з дакладнасьцю, дастатковай для звычайных ужываньняў у прамысловасьці і гандлю, а дакладныя навукі патрабуюцца ня ў простых лікавых суадносінах падобнага роду, а ў лімітавана дасканалым азначэньні гэтых суадносін».

20 траўня 1875 году сямнаццаць краін падпісалі Мэтрычную канвэнцыю, і гэтай дамовай была ўсталяваная працэдура каардынацыі мэтралягічных эталёнаў для сусьветнай навуковай супольнасьці празь Міжнароднае бюро мер і ваг і Генэральную канфэрэнцыю па мерах і вагах.

Новая міжнародная арганізацыя неадкладна занялася распрацоўкай міжнародных эталёнаў даўжыні й масы й перадачай іх копіяў усім краінам-удзельніцам.

ХХ стагодзьдзе

Мэтрычная сыстэма мер была дапушчаная да ўжываньня ў Расеі (у неабавязковым парадку) законам ад 4 чэрвеня 1899, праект якога быў распрацаваны Д. І. Мендзялеевым, і ўведзеная ў якасьці абавязковай дэкрэтам Часавага ўраду ад 30 красавіка 1917 году, а для СССР — пастановай СНК СССР ад 21 ліпеня 1925.

На аснове мэтрычнай сыстэмы была распрацаваная й прынятая ў 1960 годзе XI Генэральнай канфэрэнцыяй па мерах і вагах Міжнародная сыстэма адзінак ([СІ]). На працягу другой паловы XX стагодзьдзя большасьць краін сьвету перайшло на сыстэму СІ.

Канец XX стагодзьдзя — XXI стагодзьдзе

У 90-х гадах ХХ стагодзьдзя шырокае распаўсюджваньне кампутарнай і бытавой тэхнікі з Азіі, у якіх адсутнічалі інструкцыі і надпісы на беларускай мове і іншых мовах былых сацкраін, але меліся на ангельскай, прывяло да адцісканьня мэтрычнай сыстэмы ў шэрагу кірункаў тэхнікі. Так, памеры кампакт-кружэлак, дыскет, цьвёрдых кружэлак, дыяганалі манітораў і тэлевізараў, матрыц лічбавых фотаапаратаў у Беларусі звычайна паказваюцца ў цалях.

Да цяперашняга часу мэтрычная сыстэма афіцыйна прынятая ва ўсіх дзяржавах сьвету, акрамя ЗША, Лібэрыі і М’янмы. Апошняй краінай, якая завяршылі пераход да мэтрычнай сыстэмы стала Ірляндыя (2005 год). У Вялікабрытаніі і Сэнт-Люсіі працэс пераходу да СІ дагэтуль ня скончаны. У Антыгуа і Гаяне фактычна гэты пераход далёкі ад завяршэньня. Кітай, які завяршыў гэты пераход, тым ня менш выкарыстае для мэтрычных адзінак старажытнакітайскія назвы. У ЗША для выкарыстаньня ў навуцы і вырабу навуковых прыбораў прынятая сыстэма СІ, для ўсіх астатніх абласьцей — амэрыканскі варыянт брытанскай сыстэмы адзінак.

Мэтрычныя варыянты традыцыйных адзінак

Былі таксама спробы трохі зьмяніць традыцыйныя адзінкі так, каб суадносіны паміж імі і мэтрычнымі адзінкамі сталі прасьцейшымі; гэта дазваляла таксама пазбавіцца ад неадназначнага азначэньня шматлікіх традыцыйных адзінак. Напрыклад:

мэтрычная тона (роўна 1000 кг)
мэтрычны карат (роўна 0,2 г)
мэтрычны фунт (роўна 500 г)
мэтрычны фут (роўна 300 мм)
мэтрычная цаля (роўна 25 мм)
мэтрычная конская сіла (роўна 75 кгс•м/с)

Частка гэтых адзінак прыжылася; у цяперашні час у Беларусі «тона», «карат» і «конская сіла» без удакладненьня заўсёды пазначаюць мэтрычныя варыянты гэтых адзінак.

Глядзіце таксама

Старажытныя адзінкі вымярэньня

Вонкавыя спасылкі