Львоўская гвара

Льво́ўская ґва́ра, таксама льво́ўскі го́вар (па-польску: gwara lwowska) — меская гаворка, урбаністычны лінґвафэномэн, што сфармаваўся ў Львове ў выніку зьмяшэньня паўднёва-заходніх гаворак украінскае мовы ды польскае мовы, з значнымі прымешкамі нямецкае ды габрэйскае лексыкі ў часы аўстрыйскага ды польскага панаваньня.

Была папулярнаю ў бацяраў. На думку некаторых польскіх дасьледнікаў — «культурны» складнік паўднёвакрэскага дыялекту польскае мовы У адрозненьне ад «плебейскага» складніку — «балаку».

Львоўскую ґвару часам падзяляюць на тры віды: на ўкраінскай аснове, польскай ды габрэйскай — адпаведна зь перавагаю запазычаньняў з пэўнае мовы.

Гісторыя

Львоўская ґвара паўстала ў часы Аўстра-Вугоршчыны, аднак найбольшага росквіту набыла ў першай палове ХХ стагодзьдзя, у часы прыналежнасьці Львова да Польскае рэспублікі. Дзякуючы разьвіцьцю радыё і ґазэтаў яна была папулярызаваная на ўсю краіну. У 1920-х—1930-х роках яна выкарыстоўвалася, у прыватнасьці, Вітольдам Шальґінам (па-польску: Witold Szolginia, аўтар кніг пра Львоў, сцэнарыст Львоўскага польскага радыё), Мар’янам Гемарам (паэтам, сатырыкам, песьняром), Адамам Галяняком (пісьменьнікам-фантастам, публіцыстас). На ґвары з 1933 да 1939 року выходзіла ў агульнапольскі этэр рэґулярная папулярная перадача львоўскага радыё «На вясёлай львоўскай хвалі» (па-польску: Wesoła lwowska fala), якую вялі яе аўтары — польскія акторы Генрык Фоґельфанґер (па-польску: Henryk Fogelfanger, Танько) ды Казімерж Вайда (па-польску: Kazimierz Wajda, Шчапцо). Імі жа была складзеная вядомая песьня «Тильку ві Львові».

Пасьля Другое сусьветнае вайны, калі большасьць насельніцтва места была зьнішчаная, дэпартаваная ці пераселеная, ґвара паступова выходзіла з ужытку ў Львове, дзе яна сёньня сустракаецца толькі фраґмэнтарна, выцясьняючыся літаратурнаю ўкраінскаю моваю. Разам з гэтым, гаворка выкарыстоўвалася рэпатрыянтамі зь Львова ў заходніх раёнах Польшчы, куды іх масава перасялялі, а таксама ў тэкстах выхадцаў з Галічыны, прыкладам чаго можа служыць «драгобіцкая дылёґія» Анджэя Хцюка: «Атлантида» ды «Місяцева земля».

У 2000-х сталі прыкметнымі меры па захаваньню ды адраджэньню ґвары ў Львове. Так, у 2002 годзе выйшла зборка «Тильку ві Львові» Віктара Марозава ды Бацяр-бэнду «Галічына», да якога ўвайшлі перасьпяваныя песьні львоўскіх бацяроў, выкананыя гаворкаю.

Дасьледваньне

Часопіс «Ї» у № 34 за 2004 апублікаваў слоўнік львоўскае гаворкі. Гэта быў першы слоўнік львоўскае ґвары зь перакладам на ўкраінскую мову.

У 2009 годзе калектывам аўтараў была выдадзеная кніга «Лексыкон львоўскі: важна і на жарт» (па-ўкраінску: Лексикон львівський: поважно і на жарт), у якой апублікаваныя дасьледваньні ня толькі львоўскае ґвары, а й паўсядзённае мовы льваўян ХХ стагодзьдзя. Таксама прадстаўлены слоўнік. Кніга стала ўладальнікам ґран-пры «Найлепшая кніга 16 Форуму выдаўцоў».

У «Выдавецтвы Старага Лева» ў 2013 годзе была выдадзеная «Ґвара. Аўтэнтычны львоўскі альфабэт» (па-ўкраінску: Ґвара. Автентична львівська абетка) з ілюстрацыямі Грыцы Эрдэ.

Прыклады

Прыклад тэксту з выкарыстаньнем львоўскае ґвары на ўкраінскай аснове:

	... Старий мій ни роби, вчорай був в магістраті за роботую. Казали му метрику на польске принести, ту дадут паньствову пусаду: вулиці замітати. «А наразє руботи для кабанув німа!» А нидучикані ваши! Ней вас Памбіх скари! Абисьти нугами пунатєгали! Жибисьти скапали, як свічка! Жибисьти го призидентум зрубили, то метрикі на ваши ни пиринисе! Я сі ни хвалю, Павлова, али я ни з тих, жиби за пару шустук цапуви душу занесла. Я ни Юуцька, жи за пуліцая вийшла! А то ферняк на ґвінт, вибалуши сліпакі, накрути куркоцьонґів, шнуруї як ґрабіна. І мисли, жи Бога за ноги злапала — пані пустирункова. Морда на глянц, шпануї на теби з вінкля і — «Пу хамску до мні ні балакаць!»

Яраслаў Рудніцкі. Міхалова зи Знисінє. — 1943

Прыклады выкарыстаньня львоўскае ґвары ў сучасных тэкстах:

	... Але пан Зеньо вже не слухав свого кумпля і зовсім не тому, же му було неінтересно, так направду дуже любив він родину пана Стефця, і бахорів і малжонку, певно навіть більше за самого пана Стефця. Та шо там повідати, пані Ганю Зеньо взагалі вважав святою кубітою, бо хто би то ше міг терпіти отого бельбаса? І мушу вас запевнити же в жадній другій ситуації пан Зеник би си не позволив отак нахабно пускати повз вуха, шо повів синек пану Стефку. Але тут була особлива оказія. До кнайпи впевненою ходою з гордо піднятою головою і випнутими цицьками зайшла пані Стася.

	... — Моє шанування, пане Зеню, — відповів високий, з прилизаним волоссям, добрими очима і кайзерівськими вусами, кельнер, — та Ви знаєте як то є, як йно тілько на дворі холодає, то в нас в кнайпі натихмісць Ташкєнт ся зачинає. Але для Вас то зопевні же столик ся знайде! А як нє, то зараз шмаркачів тотих коло стіни розрахую, бо їм і так, я виджу, ше зо́ три кєлішка то́му вже до́ста було. Мусите хвильку хіба коло бару зачекати. Можу Вам за той час запропонувати якого пива? — Нє, Ромцю, то ше заскоро на пиво, тре перше ся зігріти. Дай мені тего твого ромашкового чаю, — відповів пан Зеник і підморгнув, — але вляй там добряче рому, аби пальці на ногах відійшли троха від морозу.

Юрко і Слаўцо. Усё пра ўкраінскі футбол або як пан Стэфцо і пан Зэнік піва пілі.. — 2010–2012

Літаратура

• Гарбач О. Арґо ва Ўкраіне. — Львоў: Інстытут украіназнаўства імя І. Крыпякевіча НАНУ, 2006.
• Хабзей Н., Сімовіч О., Ястрэмская Т., Дыдык-Мэўш Г. Лексыкон львоўскі: важна і на жарт = Лексикон львівський: поважно і на жарт. — Львоў: 2009. — 672 с. — 1000 ас. — ISBN 978-966-02-5342-1

Вонкавыя спасылкі

• Анджей Хцюк. Сьліпі на матчі не ходіт (переклад Наталки Римської)
• Анджей Хцюк. Хаїмик (переклад Наталки Римської)
• Про львівський балак, який обожнюють приїжджі…(недаступная спасылка)
• Opowieść o przedmieściu  (пол.)
• Świat naukowo-artystyczny lwowskiej «knajpy» lat 30  (пол.)
• Короткий словник львівської ґвари
• Словник львівської ґвари  (пол.)
• Щепко і Тонько співають хіт 1939 року «Тилько ві Львові»
• Юрко і Славцьо. Усе про український футбол або як пан Стефцьо і пан Зеник пиво пили