Закон Украіны «Пра забесьпячэньне функцыянаваньня ўкраінскай мовы як дзяржаўнай»

Закон Украіны
	«Пра забесьпячэньне функцыянаваньня ўкраінскай мовы як дзяржаўнай»
	па-ўкраінску: Закон України «Про забезпечення функціонування української мови як державної»
Вярхоўная Рада Ўкраіны
Нумар	2704-VIII
Юрысдыкцыя	Украіна
Прыняцьце	Вярхоўнай Радай Ўкраіны; 25 красавіка 2019 (5 гадоў таму)
Падпісаньне	прэзыдэнтам Украіны; 15 траўня 2019 (5 гадоў таму)
Уступ у сілу	16 ліпеня 2019 (5 гадоў таму)

Закон Украіны «Пра забесьпячэньне функцыянаваньня ўкраінскай мовы як дзяржаўнай» (па-ўкраінску: Закон України «Про забезпечення функціонування української мови як державної») — закон, прыняты Вярхоўнай Радай Украіны 25 красавіка 2019 году.

Раней статус украінскай мовы рэгуляваў Закон Украіны «Аб асновах дзяржаўнай моўнай палітыкі» (так званы «закон Ківалава-Калесьнічэнкі») — гэты дакумэнт фактычна нівелаваў статус украінскай мовы як адзінай дзяржаўнай ва Ўкраіне. Пасьля Эўрамайдану яго спрабавалі адмяніць, і тагачасны сьпікер парлямэнта не падпісаў гэтае рашэньне Рады, спасылаючыся на неабходнасьць спачатку распрацаваць новы закон.

Каб замяніць прызнаны неканстытуцыйным «Закон Ківалава-Калесьнічэнка», быў распрацаваны й прыняты ў першым чытаньні восеньню 2018 законапраект 5670-д.^[1] У напісаньні праекта закона ўдзельнічалі грамадзкія актывісты й экспэрты.

Новыя інстытуты

Закон прадугледжвае стварэньне наступных інстытутаў:

Упаўнаважаны па абароне дзяржаўнай мовы(en) — сочыць за выкананьнем норм Закона. Гэтаму чыноўніку можна падаць скаргу на парушэньне закону ці правоў на вывучэньне ўкраінскай мовы. Офіс Упаўнаважанага павінен вывучыць і адрэагаваць на скаргу на працягу 10 дзён з моманту падачы.
Нацыянальная камісыя па стандартах дзяржаўнай мовы(uk) — цэнтральны орган выканаўчай улады, будзе ажыцьцяўляць прапрацоўку й зацьвярджэньне стандартаў украінскай мовы як дзяржаўнай.

Прадмет

Закон забясьпечыў прыярытэтнасьць украінскай мовы ў больш чым 30 сфэрах грамадзкага жыцьця: у прыватнасьці, у дзяржаўным кіраваньні, СМІ, сфэры адукацыі, навукі, культуры, рэклямы, паслуг. У той жа час ён досыць гнуткі па ўжываньні іншых моваў побач з украінскім і наогул ніяк не рэгулюе прыватныя зносіны^[2].

З-за страшнага супраціву прыняцьцю Закона з боку прарасійскіх сілаў у парлямэнце й грамадзтве, а таксама з-за папулісцкай крытыкі адносна «радыкальнасьці» Закона, шэраг нормаў былі зьмякчэлыя, а некаторыя — выключаны: напрыклад, служба моўных інспэктараў, Цэнтар украінскай мовы, тэрміналягічны Цэнтар украінскай мовы. Таксама статус Нацыянальнай камісыі па стандартах дзяржаўнай мовы некалькі зьніжаны, і ён каардынуецца Кабінэтам Міністраў Украіны праз Мінадукацыі.

Важныя палажэньні моўнага закона

Дзяржаўны статус украінскай мовы зьяўляецца неад’емным элемэнтам канстытуцыйнага ладу Ўкраіны як унітарнай дзяржавы (Артыкул 1, Частка 3).
Украінская мова, як адзіная дзяржаўная мова, выконвае функцыі мовы міжэтнічных зносін, зьяўляецца гарантыяй абароны правоў чалавека для кожнага грамадзяніна Ўкраіны незалежна ад яго этнічнага паходжаньня, а таксама зьяўляецца фактарам адзінства й нацыянальная бясьпека Ўкраіны (Артыкул 1, Частка 8).
Дзеяньне гэтага Закона не распаўсюджваецца на сфэру прыватных зносін і зьдзяйсьненьня рэлігійных абрадаў (Частка 2 артыкула 2). Аднак паняцьце" прыватныя зносіны « вельмі расплывіста, і ў законе не ўдакладняецца аб’ём гэтага тэрміна. Напрыклад, калі людзі маюць зносіны на іншай мове ў кафэ, на вясельлі альбо на вуліцы адзін з адным, то можна інтэрпрэтаваць як прыватнае, так і публічнае зносіны, паколькі ў гэтым выпадку яно ажыцьцяўляецца ў прысутнасьці некалькіх чалавек. альбо нявызначаны круг асобаў. Закон не ўстанаўлівае абарону права на абарону ўкраінскай мовы нават падчас прыватных зносін, а таксама не ўстанаўлівае санкцыяў за патрабаваньне выкарыстаньня іншай мовы суразмоўцы ў прыватных зносінах.
Дзяржава арганізуе Бясплатныя курсы ўкраінскай мовы для дарослых і дае магчымасьць свабодна авалодваць дзяржаўнай мовай грамадзянам Украіны, якія не мелі такой магчымасьці (артыкул 6, Частка 3).
Артыкулы 9, 10 і 11 вызначаюць надзвычай шырокае кола асобаў, для якіх веданьне дзяржаўнай мовы зьяўляецца абавязковым; патрабаваньні да ўзроўню валоданьня дзяржаўнай мовай аднолькавыя.
Ніхто ня можа быць прымушаны да выкарыстаньня на працы й пры выкананьні абавязкаў па працоўнай дамове іншай мовы, акрамя ўкраінскага (Частка 1 артыкула 20). Забараняецца патрабаваць пры прыёме да працы веданьне іншай мовы, акрамя Нацыянальнага.
Друкаваныя сродкі масавай інфармацыі могуць выдавацца на іншых мовах, чым дзяржаўная мова, пры ўмове, што наклад гэтага выданьня на дзяржаўнай мове выходзіць у сьвет адначасова з адпаведным накладам выданьня на замежнай мове (артыкул 25, Частка 1).).
У кожным месцы распаўсюджваньня друкаваных сродкаў масавай інфармацыі друкаваныя сродкі масавай інфармацыі на дзяржаўнай мове павінны складаць ня менш за 50 працэнтаў найменьняў друкаваных сродкаў масавай інфармацыі, якія распаўсюджваюцца ў гэтым месцы (Частка 4 артыкула 25).
Нормы артыкула 25 не распаўсюджваюцца, у прыватнасьці, на выданьні на мовах карэнных народаў, у тым ліку на крымскататарскай мове, а таксама на такія выданьні, як „Kyіv Post“, якая выдаецца на ангельскай мове й прызначана для замежных чытачоў. якія яшчэ не асвоілі дзяржаўную мову.
Выдавец, унесены ў Дзяржаўны рэестар выдаўцоў, вытворцаў і распаўсюджвальнікаў паліграфічнай прадукцыі, абавязаны апублікаваць на дзяржаўнай мове ня менш за 50 працэнтаў усіх найменьняў кніжных выданьняў, выдадзеных ім на працягу адпаведнага каляндарнага году (артыкул 26 Частка 1).
Доля кніжных выданьняў на дзяржаўнай мове ў агульнай колькасьці найменьняў кніжных выданьняў, наяўных у продажы ў кожнай кнігарні альбо іншай установе, якая займаецца распаўсюджваньнем кніг, павінна складаць ня менш за 50 працэнтаў (Частка 2 артыкула 26).
Новыя артыкулы альбо абноўленыя падыходы — гэта арт.27 „дзяржаўная мова ў галіне карыстацкіх інтэрфейсаў праграм для ЭВМ і вэб-сайтаў“, арт. 28 „дзяржаўная мова ў сфэры інфармацыі для ўсеагульнага ведама“, арт. 29 „дзяржаўная мова ў сфэры масавых імпрэзаў“.
Надзвычай важны артыкул.30» дзяржаўная мова ў сфэры бытавога абслугоўваньня", якім зьяўляецца ўкраінскую мову. Па жаданьні кліента яго асабістае абслугоўваньне можа ажыцьцяўляцца на іншым прымальным для бакоў мове (частка 3). Гэта азначае, што першы адрас супрацоўніка службы павінен быць на ўкраінскай мове, і ў выпадку звароту кліента ён мае права, але не абавязаны перайсьці на іншую мову, і пераход ня будзе парушэньнем. Бо галоўнае — забясьпечыць распаўсюджваньне дзяржаўнай мовы ва ўсіх сфэрах грамадзкага жыцьця й забясьпечыць канстытуцыйнае права грамадзянаў атрымліваць паслугі на ўкраінскай мове. У любой іншай дзяржаве сьвету ўкраінец таксама мае поўнае права патрабаваць такую паслугу, калі ён ведае ці разумее дзяржаўную мову. Для гэтага пажадана папярэдне пацікавіцца, ці кажа чалавек, да якога зьвяртаецца грамадзянін, на ўкраінскай мове.

Таму ў Законе прадугледжаны нормы аб парадку накладаньня штрафаў на суб’ектаў гаспадараньня за парушэньне Закона аб прымяненьні дзяржаўнай мовы ў сфэры абслугоўваньня спажыўцоў. Палажэньне «Мова, прымальны для бакоў» па тым жа прынцыпе выкарыстоўваецца й у іншых сфэрах, у прыватнасьці, у ахове здароўя й транспарце. Асобны разьдзел Закона прысьвечаны ня толькі Нацыянальнай камісыі па стандартах дзяржаўнай мовы, але й упаўнаважанаму па абароне дзяржаўнай мовы.

Закон таксама згодна з арт. 12 Канстытуцыі Ўкраіны, якая адзначае, што Ўкраіна клапоціцца аб задавальненьні нацыянальна-культурных і моўных патрэбаў украінцаў, якія пражываюць за межамі дзяржавы, дае магчымасьць ажыцьцяўляць імпрэзы па авалоданьні дзяржаўнай мовай прадстаўнікамі ўкраінскай дыяспары, а таксама ўстанаўлівае абавязак валоданьня дзяржаўнай мовай асобы, якая прэтэндуе на атрыманьне пасьведчаньня замежнага ўкраінца.

16 ліпеня 2024 году для мясцовых друкаваных мэдыя ўступіў у сілу артыкул 25 закона, які рэглямэнтуе выкарыстаньне імі дзяржаўнай мовы, паведамляе Сакратарыят Упаўнаважанага па абароне дзяржаўнай мовы. Распаўсюд па падпісцы друкаваных мэдыя, выдадзеных недзяржаўным мовай, дапускаецца пры ўмове забесьпячэньня магчымасьці падпіскі ў Украіне такога ж выданьня на дзяржаўнай мове. Акрамя таго, у кожным месцы распаўсюджваньня (ґазэтныя раскладкі ў мэтро, на вакзалах, у супэрмаркетах, на АЗС) друкаваныя мэдыя на дзяржаўнай мове павінны складаць ня менш за 50% распаўсюджваюцца ў гэтым месцы назваў друкаваных мэдыя.

У той жа час, шэраг патрабаваньняў не распаўсюджваецца на друкаваныя сродкі масавай інфармацыі, якія выдаюцца выключна на крымскататарскай мове, на іншых мовах карэнных народаў Украіны, на анґельскай мове, на іншай афіцыйнай мове Эўрапэйскай Уніі, ці ўтрымліваюць яны тэксты на дзяржаўнай мове, і на навуковыя выданьні.

Рэакцыя

Вугоршчына: Міністэрства замежных справаў Вугоршчыне 16 мая 2019 году абнародавала заяву аб падпісаньні прэзыдэнтам Украіны Пятром Парашэнкам закона «Аб функцыянаваньні ўкраінскай мовы як дзяржаўнай». Вугорскія дыпляматы назвалі закон ”адпаведным духу Пятра Парашэнкі” і выказалі надзею, што з новаабраным прэзыдэнтам Уладзімірам Зяленскім змогуць вырашыцца ”праблемныя пытаньні” адносна вугорскай нацьменшасьці ва Ўкраіне.^[3]
Расея прапанавала Радзе Бясьпекі ААН склікаць пасяджэньне для асуджэньня Закона Ўкраіны № 5670-д ”Аб забесьпячэньні функцыянаваньня ўкраінскай мовы як дзяржаўнай”. Паседжаньне магло адбыцца ў панядзелак, 20 мая 2019.^[4]^[5]
ААН: Рада Бясьпекі ААН на пасяджэньні 20 мая адмовіўся разглядаць прыняты ва Ўкраіне закон аб забесьпячэньні функцыянаваньня ўкраінскай мовы як дзяржаўнай. У пачатку пасяджэньня прадстаўнікі некалькіх краінаў выказаліся супраць разгляду гэтага пытаньня, у прыватнасьці, у дзень інаўгурацыі новага прэзыдэнта Ўкраіны, заяўляючы аб намеры Расеі аказваць такім чынам ціск на Кіеў. У прыватнасьці, супраць выказаліся прадстаўнікі Францыі, Нямеччыны, ЗША, Бэльґіі, Польшчы.

Сацыялёгія

Па выніках сацыялягічнага дасьледаваньня ”Успрыманьне ўкраінцамі тэлерадыёэфіру: вынікі дасьледаваньня грамадзкай думкі”, праведзенага Кіеўскім міжнародным інстытутам сацыялёгіі (КМІС) на працягу мая-чэрвеня 2019 па замове Нацыянальнага савета па пытаньнях тэлебачаньня й радыёвяшчаньня, каля 80 % грамадзянаў аддае перавагу ўкраінскую як асноўная мова тэлевізыйнага й радыёэфіру й зьяўляюцца актыўнымі спажыўцамі ўкраінамоўнага кантэнту на радыё й тэлебачаньні.^[6]

Паводле паведамленьня маніторынгавай плятформы Апендат, за 6 месяцаў 2023 больш за ўсё скаргаў аб парушэньні моўнага закона было ў адміністрацыю г. Кіеў — 674 звароты. На другім месцы Харкаўшчына — 256 скаргаў, а на трэцім радку Адэсшчына — 238 скаргаў. Многія скаргі былі зарэгістраваныя на Днепропятровшчыне — 145 парушэньняў. 73 % усіх скаргаў прыпадае менавіта на гэтыя рэгіёны. Калі параўнаць з большасьцю іншых рэгіёнаў Украіны, то, напрыклад, Адэскія паказчыкі значна перавышаюць іх — у 16 абласьцях Украіны зарэгістравана ня больш за 20 скаргаў за паўгода. Амаль трэць усіх скаргаў тычыцца адсутнасьці ўкраінскай вэрсыі сайтаў, на другім месцы — зварот па абслугоўваньні на расейскай мове. Таксама шмат парушэньняў у сфэры рэклямы й адукацыі.^[7]

Глядзіце таксама

Крыніцы

^ Проект Закону про забезпечення функціонування української мови як державної. Офіційний портал Верховної Ради України. Архіўная копія ад 25 квітня 2019 г.
^ Кому варто боятися закону про мову?. Портал мовної політики (2019-05-17). Архіўная копія ад 18 травня 2019 г.
^ «Сподіваємось на Зеленського» – МЗС Угорщини про підписання Порошенком мовного закону. Радіо «Свобода» (2019-05-16). Архіўная копія ад 18 травня 2019 г.
^ Росія хоче скликати Радбез ООН через український “мовний закон”. Укрінформ (2019-05-17). Архіўная копія ад 17 травня 2019 г.
^ Клімкін відповів Росії на вимогу скликати Радбез ООН через мовний закон. 24 канал (2019-05-18). Архіўная копія ад 18 травня 2019 г.
^ Майже 80% віддають перевагу українській мові на радіо і ТБ. Укрінформ (2019-06-25). Архіўная копія ад 26 червня 2019 г.
^ Одеська область потрапила до лідерів регіонів-порушників мовного закону. 30.06.2023

Вонкавыя спасылкі