Бэндэр

Бэндэр
малд. Bender
Герб Бэндэру Сьцяг Бэндэру
Дата заснаваньня:	1408
Былая назва:	Тыгіна
Мясцовая назва:	Бэндэры
Краіна:	Малдова
Плошча:	97,29 км²
Вышыня:	15 м н. у. м.
Насельніцтва
колькасьць:	97 027 чал. (2004)
шчыльнасьць:	997,3 чал./км² (2004)
этнічны склад:	малдаване – 25.03%, украінцы – 17.98%, , расейцы – 43.35%
Часавы пас:	UTC+2
Тэлефонны код:	373 552
Паштовыя індэксы:	3200
Нумарны знак:	А — —
Геаграфічныя каардынаты:	46°49′50″ пн. ш. 29°28′16″ у. д.
Бэндэр на мапе Малдовы Бэндэр
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
www.bendery.md

Бэндэ́р (па-малдаўску: Bender, Бендэр, [benˈder]), дэ-факта Бэндэ́ры (па-расейску: Бендеры, [bʲɪnˈdɛrɨ]) — места ў Прыднястроўі (Малдова), дэ-факта пад кантролем непрызнанае Прыднястроўскае Малдоўскае Рэспублікі. Знаходзіцца на правым (заходнім) берагу Днястру ў гістарычнай Бэсарабіі.

Фартэцыя Тыгіна была адной з важных гістарычных фартэцыяў Малдаўскага княства да 1812 года.

З 1992 года, пасьля вайны ў Прыднястроўі, места і прылеглыя населеныя пункты знаходзяцца пад кантролем самаабвешчанай Прыднястроўскай Малдаўскай Рэспублікі.

Гісторыя

Места ўпершыню згадваецца як важны мытны пункт у гандлёвай грамаце, выдадзенай малдаўскім ваяводам Аляксандрам Добрым львоўскім купцам 8 кастрычніка 1408 г. Назва «Тыгіна» сустракаецца ў дакументах другой паловы XV стагодзьдзя. Раней генуэзскія купцы называлі горад Тэгеначчо. Горад быў галоўным малдаўскім мытным пунктам на гандлёвай дарозе, якая злучала краіну з Крымскім ханствам. Падчас праўленьня Малдоваю Стафан III загадаў пабудаваць у горадзе невялікі драўляны форт для абароны паселішча ад татарскіх набегаў.

У 1538 годзе асманскі султан Сулейман Цудоўны адваяваў горад у Малдовы і перайменаваў яго ў Бендэры. Яго ўмацаваньні былі разьвіты ў поўную фартэцыю пад такой жа назвай пад кіраўніцтвам турэцкага архітэктара Коджы Мімара Сінана. Асманы выкарыстоўвалі гэта для падтрыманьня ціску на Малдову. У канцы XVI стагодзьдзя было зроблена некалькі беспасьпяховых спробаў вярнуць фартэцыю: летам 1574 г. князь Ян III Грозны вёў аблогу фартэцыі, а таксама Міхаіл Храбры ў 1595 і 1600 г. Прыкладна ў гэты ж час фартэцыя была атакаваная запароскімі казакамі.

У 18 стагодзьдзі тэрыторыя фартэцыі была пашырана і мадэрнізавана князем Малдовы Антыёхам Кантэмірам, які праводзіў гэтыя работы пад асманскім наглядам.

У 1713 годзе фартэцыя, мястэчка і суседняе сяло Варніца былі месцам сутычак паміж швэдзкім каралём Карлам XII, які схаваўся тут у казацкага гетмана Івана Мазэпы пасьля паразы ў Палтаўскай бітве 1709 года, і туркамі. якія жадалі прымусіць сысьці швэдзкага караля.

У другой палове XVIII стагоддзя фартэцыя тройчы трапляла ў рукі маскавітаў падчас расейска-турэцкіх войнаў (у 1770, 1789 і ў 1806 без бою).

Разам з Бэсарабіяй горад быў далучаны да Расейскай імпэрыі ў 1812 годзе і заставаўся часткай Расейскай губэрні Бэсарабіі да 1917 года. Шмат украінцаў, маскавітаў і жыдоў пасялілася ў Бэндэрах або ваколіцах, і горад хутка стаў пераважна расейскамоўным . У 1897 годзе носьбіты румынскай і малдаўскай моў складалі толькі каля 7% насельніцтва Бэндэраў, у той час як 33,4% былі жыдамі.

Тыгіна ўваходзіла ў склад Малдаўскай Дэмакратычнай Рэспублікі ў 1917—1918 гадах, а пасьля 1918 года, пасьля аб'яднаньня Бэсарабіі з Румыніяй, горад належаў Каралеўству Румынія, дзе быў цэнтрам павета Тыгіна. У 1918 годзе ён ненадоўга знаходзіўся пад кантролем Адэскай савецкай рэспублікі, якая была выгнана румынскай арміяй. Мясцовае насельніцтва крытычна ставілася да румынскіх уладаў; папулярным заставаўся прасавецкі сэпаратызм. На Вялікдзень 1919 г. француская армія ўзарвала мост праз раку Днестр, каб не дапусьціць бальшавікоў да места. У тым жа годзе ў Бэндэры адбылося прасавецкае паўстаньне, якое спрабавала далучыць горад да новастворанага ЗРСР. Некалькі сотняў камуністычных рабочых і чырвонаармейцаў з Бэсарабіі на чале з Грыгорыем Старым захапілі кантроль у Бэндэры 27 траўня. Аднак у той жа дзень паўстаньне было падаўлена румынскімі войскамі.

Румынія распачала палітыку румынізацыі, і выкарыстаньне расейскай мовы цяпер не заахвочвалася, а ў некаторых выпадках і абмяжоўвалася. У Бэндэры, аднак, расейская мова па-ранейшаму заставалася самай распаўсюджанай мовай горада: у 1930 г. яна была роднай для 53% яго жыхароў. Нягледзячы на ​​тое, што іх доля падвоілася, румынамоўныя складалі толькі 15%.

Разам з Бэсарабіяй горад быў акупаваны Савецкім Саюзам 28 чэрвеня 1940 года пасьля ўльтыматуму. Падчас Другой сусьветнай вайны ён быў адбіты Румыніяй у ліпені 1941 года (па якой празь месяц была падпісана дамова аб акупацыі Прыднястроўя), і зноў СССР у жніўні 1944 г. Большая частка жыдоў горада была забіта падчас Галакосту, хаця ў Бэндэры пазасталася значная жыдоўская супольнасьць, пакуль большасьць не эмігравала пасьля распаду Савецкага Саюза.

У 1940—41 і 1944—1991 гадах — адзін з чатырох «рэспубліканскіх гарадоў», не падпарадкаваных раёну, Малдаўскай ССР, адной з 15 рэспублік Савецкага Саюза. З 1991 года горад зьяўляецца спрэчным паміж Рэспублікай Малдова і самаабвешчаным Прыднястроўем. З-за ключавога стратэгічнага разьмяшчэньня горада на правым беразе ракі Днестр, у 10 км ад левабярэжнага Тыраспаля, у Бэндэры адбыліся самыя цяжкія баі ў вайне за Прыднястроўе 1992 года падчас Бэндэрскай бітвы. З таго часу ён кантралюецца прыднястроўскімі ўладамі, хоць фармальна знаходзіцца ў дэмілітарызаванай зоне, створанай у канцы канфлікту.

Вонкавыя спасылкі

• Афіцыйная бачына ^(рас.)