Алена Маскоўская
| Алена Маскоўская Алена Іванаўна | |
 | |
| Алена Іванаўна з мужам Аляксандрам, 1519 | |
| Вялікая княгіня літоўская | |
|
1495 — 1506 | |
| Папярэднік | Альжбэта Габсбург |
| Наступнік | Барбара Заполья |
| Каралева польская | |
|
1501 — 1506 | |
| Асабістыя зьвесткі | |
| Нарадзілася | 19 траўня 1476, Масква |
| Памерла | 20 студзеня 1513 (36 гадоў), Вільня |
| Пахаваная | Прачысьценская царква (Вільня) |
| Дынастыя | |
| Муж | Аляксандар Ягелончык |
| Бацька | Іван III Васільевіч |
| Маці | Соф’я Палеалёг |
Але́на Маско́ўская ці Алена Іва́наўна (па-расейску: Елена Ивановна; 19 траўня 1476, Масква, Маскоўскае княства — 20 студзеня 1513, Вільня, Вялікае Княства Літоўскае) — дачка вялікага князя маскоўскага Івана III і бізантыйскае прынцэсы Соф’і Палеалёг. З 1495 году жонка вялікага князя літоўскага Аляксандра, з 1501 году некаранаваная каралева польская.
Жыцьцяпіс
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Раньнія гады
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Алена была старэйшым зь дзяцей Івана III і ягонай другой жонкі Соф’і Палеалёг, пляменьніцы апошняга бізантыйскага імпэратара Канстанціна XI[1]. Мела малодшага брата — маскоўскага князя Васіля III.
Калі Алене споўнілася 8 гадоў, абмяркоўваўся ейны шлюб з адным з сыноў польскага караля Казімера IV[2]. У той час Польшча шукала хаўрусьнікаў у барацьбе з туркамі. У 1489 ужо сьвяты рымскі імпэратар Фрыдрых III, які шукаў падтрымкі Масковіі ў вайне з Вугоршчынай, прапанаваў выдаць Алену і ейную малодшую сястру Феадосію за габсбурскіх герцагаў, аднак Іван III пажадаў аддаць дачку замуж хіба за імпэратаравага сына Максыміліяна[3]. Аднак у 1490 пагадненьне паміж Сьвятой Рымскай імпэрыяй і Масковіяй было падпісанае і без шлюбнай дамовы.
Шлюб
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Па сканчэньні літоўска-маскоўскай вайны 1492—1494 у знак згоды паміж абедзьвюмя дзяржавамі Алена была заручаная зь вялікім князем літоўскім Аляксандрам. Зь літоўскага боку шлюб меў змацаваць неабходны мір зь Іванам III[4], маскоўскі ж бок разьлічваў гэтым крокам пазьбегнуць зьнішчэньня самастойнае праваслаўнае царквы ў ВКЛ[4]. Аляксандар абавязваўся не прымушаць Алену да пераходу ў каталіцтва і захаваць за ёй веру бацькоў — «грэцкі закон»[5]. Дзякуючы гэтаму Алена здолела стаць апякункай праваслаўных у ВКЛ.
У студзені 1495 княгіня са сьвітай выехала з Масквы, яе суправаджаў агромністы поезд з пасагам (у тым ліку «20 саракоў сабалёў ды 20 000 вавёрак, ды 2000 гарнастаяў», тканіны — «шаўковыя транты», «аксаміты венедыцкія», «аксаміты бурскія», камку, тафту, «розныя шаўкі», каштоўнасьці, сярод якіх «зачэп золата», «запанка золата з яханты і з лальскі зерні наўгародзкімі»).
Алена была разумнай, тактоўнай і самастойнай жанчынай, якая мела пры двары пашану. Ёй належалі шматлікія маёнткі і гаспадаркі, а на ўласныя сродкі яна аказвала дзейсную падтрымку праваслаўным, ахвяруючы значныя сумы на цэрквы і манастыры[6].
Па сьмерці ў 1501 року караля польскага Яна I Ольбрахта, брата Аляксандра Ягелончыка, стала польскай каралеваю. Аднак адмовілася пераходзіць у каталіцтва і так і не была каранаваная.
Рэлігійны ўціск
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу].jpg)
Паколькі ў ВКЛ прадпрымаліся спробы зрэалізаваць унію паміж каталікамі і праваслаўнымі, каталіцкі клір хацеў заручыцца падтрымкі ў гэтым Алены, што павысіла б прэстыж уніі ў вачоз насельніцтва. Аднак Алена адхіляла спробы пераканаць яе адысьці ад праваслаўя, спасылаючыся на тое, што ня можа зрабіць гэтага бяз згоды бацькі[8]. Асабліва моцны ціск аказваў папа Аляксандар VI, які патрабаваў ад вялікага князя літоўскага, каб той у выпадку адмовы жонкі адрынуў яе[9] і нават перадаў царкоўнаму суду[10]. Аляксандар гэтыя патрабаваньні ня выканаў[10].
На думку расейскага гісторыка Якава Лур’е, ціск на Алену Іванаўну, а таксама пераход праваслаўных фэўдалаў на маскоўскую службу сталі нагодай да пачатку вайны 1500—1503 рокаў. Пераход праваслаўных князёў быў абумоўлены іхнім нізкім юрыдычным статусам у Літоўскай дзяржаве.
Пасьля таго, як вайна прыняла неспрыяльны для ВКЛ паварот, а рэалізацыя уніі пацярпела канчатковую няўдачу, становішча Алены Іванаўны часова палепшылася, паколькі цяпер паўстала неабходнасьць у ейным пасярэдніцтве дзеля заключэньня замірэньня[10]. У лістах да бацькі Алена пасадзейнічала справе міру, хоць і не хавала пагардлівага да сябе стаўленьня з боку каталіцкага сьвятарства (яе адмовіліся каранаваць на польскі сталец у 1501 року) і выказвала занепакоенасьць, што па сьмерці сужэнца над ёй будзе ўчынены гвалт[10].
Апошнія гады жыцьця
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Шлюб Алены і Аляксандра быў бязьдзетны. Па скону вялікага князя ў 1506 року ейны брат, вялікі князь маскоўскі Васіль III, паспрабаваў з дапамогаю Алены заняць літоўскі сталец, разьлічваючы такім чынам без вайны аб’яднаць рускія землі[4]. Аднак каралём стаў Жыгімонт I, што адмоўна адбілася на лёсе княскае ўдавы. У наноў выбухлай маскоўска-літоўскай войне Жыгімонт напачатку спрабаваў скарыстацца ейным уплывам на Васіля, каб нэўтралізаваць мяцежнага Глінскага, але пасьля таго, як Васіль даў апошняму прытулак, новы манарх цалкам ахаладзеў да Алены[10].
Каля 1511 35-гадовая Алена вырашыла вярнуцца ў Маскву. У Вільні аўдавелая княгіня адчувала сябе самотна, у той час як у Маскве пражывала ейная радзіна. Дзеля ад’езду Алене было неабходна атрымаць згоду Жыгімонта, што было немажліва праз благія стасункі з Масквой, а таксама праз праблему, зьвязаную з вывазам маёмасьці. Вырашыўшы зьехаць без дазволу, княгіня намервалася наведаць свае маёнткі побач з маскоўскай граніцай, адкуль яе меў забраць высланы Васілём аддзел. У 1511 плян быў абгавораны з маскоўскім пасольствам — месцам сустрэчы быў абраны Браслаў, куды ў прызначаны час прыехаў аддзел на чале з князямі Пятром Адаеўскім і Сямёнам Курбскім. Аднак ад нейкага здрадніка пляны Алены сталі вядомыя старосьце віленскаму, які забараніў Яну Камароўскаму, гвардыяну францішканаў, выдаваць Алене рэчы, перададзеныя ёй у Ордэн на захоўваньне. Камароўскі, давераная асоба Алены, зьвярнуўся па раду да ваяводы Мікалаю Радзівіла, аднак той таксама выступіў супраць вяртаньня рэчаў.
Кароль Жыгімонт, атрымаўшы ад Алены скаргу, сьпярша зьняў забарону[8], аднак неўзабаве загадаў арыштаваць княгіню. Цераз Трокі каралеўскія ваяводы даставілі Алену ў Бірштаны. Казна ў ейных местах і воласьцях была канфіскаваная. Усё гэта стала адной з прычынаў пачатку чарговай літоўска-маскоўскай вайны 1512—1522 рокаў[4].
У 1513 37-гадовая Алена сканала. Паводле вэрсіі храніста Яна Камароўскага, яна была атручаная ключнікам на загад ахвочага да ейнага багацьця Мікалая Радзівіла, хоць ніякімі іншымі крыніцамі гэтая вэрсія не пацьвярджаецца[8]. У далейшым скарб Алены перайшоў да каралевы Барбары Запольскай. Жыгімонт адрэагаваў на зьвестку пра сьмерці Алены прыхільна, заўважыўшы ў лісьце да кракаўскага біскапа, што ейны скон пазбавіў дзяржаву ад мноства клопатаў[8].
Алена была пахаваная ў віленскім Прачысьценскім саборы[11].
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Stone (2001), p. 33
- ^ Duczmal (2012), pp. 126–127
- ^ Duczmal (2012), p. 127
- ^ а б в г Семенкова Т. Г., Карамова О. В. Русские великие княгини, царевны и царицы — М., 2005
- ^ Лурье Я. С. Елена Ивановна, великая княгиня Литовская // Пушкинский дом.
- ^ Елена Иоанновна // Биографический словарь, 2000.
- ^ Каталог выставки «Великий князь и государь всея Руси Иван III», Музеи Московского Кремля, 2013
- ^ а б в г Рудзкі Э. Польскія каралевы / Част. пер. з польск. // Спадчына. — 1993. — № 6.
- ^ Биография Елены Иоанновны на Rulex.Ru
- ^ а б в г д Флоря, Б.Н. Великая княгиня Елена Иоанновна «Православная энциклопедия». Москва, 2008 г.
- ^ Батюшков П.Н. Белоруссия и Литва: исторические судьбы Северо-Западного края. Типография тов-ва «Общественная польза», 1890.
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Рудзкі Э. Польскія каралевы / Част. пер. з польск. // Спадчына. — 1993. — № 6.
- Duczmal, Małgorzata Jogailaičiai (нев.). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos centras, 2012. — ISBN 978-5-420-01703-6
- Stone, Daniel The Polish–Lithuanian State, 1386–1795 (анг.). — University of Washington Press, 2001. — (A History of East Central Europe). — ISBN 0-295-98093-1
Вонкавыя спасылкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Алена Маскоўская — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў