Дынастыя Тымурыдаў

	Імпэрыя Тымурыдаў; па-пэрсыдзку: تیموریان‎‎
	Сьцяг
	Імпэрыя Тымурыдаў у пэрыяд сваёй магутнасьці
Афіцыйная мова	Чагатайская, пэрсыдзкая
Сталіца	Самарканд, Герат
Форма кіраваньня Султан	манархія; Тамэрлян (Тымур) (1370—1405); Філіп II Філярамэй (65—63 да н. э.)
Плошча; • агульная	; 4 600 000 км²
Канфэсійны склад	Іслам

Тымурыды — дынастыя нашчадкаў Тамэрляну (Тымуру), якая кіравала ў Мавэранахры, Іране й Індыі з 1370 па 1526 год.

У год сьмерці Тамэрляну (1405) ягоны сын Шахрух валодаў Харасанам; з унукаў Тамэрляну Баль-Мухамэд, сын Джэганґіру, кіраваў у Аўганістане, Амар і Абу-Бэкр (сыны Міран-шаху) — у Азэрбайджане і Багдадзе, Баль-Мухамэд, Рустэм і Іскэндэр (сыны Амар-шэйха) — у Фарсе й Эраку Пэрсыдзкім; сын Міран-шаху, Халіль-Султан, стаяў у Ташкенце з войскам, сабраным для паходу на Кітай.

Тымур прызначыў сваім спадчыньнікам Баль-Мухамэда, сына Джэханґіра; але ён ня быў прызнаны.

Тымурыды ў Мавэранахры

Халіль-Султан валодаў Мавэранахрам з 1405 па 1409 гады, але затым, атрымаў паразу й быў змушаны прызнаць вярхоўную ўладу Шахруха, абвешчанага султанам у Гераце (1405—1447).

З 1409 па 1449 год Мавэранахрам кіраваў сын Шахруха Мірза Улюгбэк.

Пасьля яго сьмерці, Мавэранахрам кіраваў ягоны сын Абд аль Лятыф, а пасьля яго забойства пляменьнік Улюгбэку Абдула ібн Ібрагім султан.

З 1451 па 1457 год Мавэранахрам кіраваў Абу Сэйд. У 1457 годзе ён здолеў аб’яднаць дзяржавы тымурыдаў у Мавэранахры й Харасане ў адну дзяржаву.

З 1469 па 1494 год Мавэранахрам кіраваў сын Абу Саіда — Султан Ахмэд мірза.

Тымурыды ў Харасане

Багдада Тымурыды пазбавіліся яшчэ ў 1405 годзе, Азэрбайджана — у 1408 годзе (перамога Кара-Юсуфа, правадыра Кара-Каюнлу); астатнія вобласьці паступова падпарадкаваў сваёй уладзе Шахрух. Баль-Мухамэд у 1406 годзе быў пабіты Халіль-Султанам і ў 1407 забіты, пасьля чаго Шахрух заняў Харасан. У 1409 годзе ён заваяваў Мавэранахр і прызначыў там кіраўніком свайго сына Ўлюбэка, у 1414 годзе ўціхамірыў паўстаньне Іскандэру й прызначыў кіраўніком Фарсу свайго сына Ібрагіма (1414—1435; пасьля яго сын ягоны Абдалах, 1435—1445).

Шахрух зьдзейсьніў некалькі паходаў на Азэрбайджан і ў 1436 годзе падпарадкаваў сабе гэту краіну; кіраўніком яе ў якасьці васала Шахруха быў прызначаны Джэхан-шах (сын Кара-Юсуфа). Шахрух і ягоныя сыны клапаціліся пра ўзьняцьце дабрабыту сваіх валадарстваў і заступаліся асьвеце (аднаўленьне Мэрву ў 1410 годзе; абсэрваторыя й астранамічныя табліцы [Ўлюгбэку).

У канцы валадараньня Шахруха смуты аднавіліся, і пасьля яго сьмерці дзяржава распалася; Улюгбэк у 1449 годзе быў забіты сваім уласным сынам Абд аль Лятыфам. Харасанам авалодаў унук Шахруха, Абу-л-Касім Бабур (1450—1457), Мавэранахрам — унук Міран-шаху, Абу-Сэйд (1451—1469).

Джехан-шах, які адпаў ад Тымурыдаў, у 1452 годзе захапіў Фарс, у 1457 — Харасан, але саступіў гэтую воблаьсьць Абу-Сэйду, які на кароткі час (1457—1468) аднавіў адзінства дзяржавы Тымурыдаў. Спроба скарыстацца сьмерцю Джэханшаха (1467) для заваёвы Азэрбайджану была чыньнікам згубы Абу-Сэйду: ён быў узяты ў палон (31.01.1469) і забіты Узун-Хасанам, правадыром племя Ак-Каюнлу.

Тымурыды ў Мавэранахры й Хорасане пры кіраваньні Абу-Сэйда й ягоных пераемнікаў

Сын Абу-Сэйда, Султан Ахмэд мірза (1469—1494), валодаў толькі Мавэранахрам; іранскія валадарствы Тымурыдаў перайшлі ва ўладу іншага нашчадка Тымура (праз Амар-шэйха), Хусайна Байкары (1469—1506), двор якога (у Гераце) застаўся адным з цэнтраў асьветы.

Ахмэд і Хусэйн былі апошнімі моцнымі валадарамі з дынастыі Тымурыдаў; валоданьня Тымурыдаў былі заваяваны качавымі ўзбэкамі, правадыр якіх Шэйбані у 1500 годзе захапіў Мавэранахар, у 1507 — Харасан. Пляменьнік Ахмэду Бабур пасьля некалькіх спробаў выцесьніць Шэйбані-хана з Мавэранахру зацьвердзіўся ў Кабуле (1504), адкуль у 1511 годзе, пасьля сьмерці Шэйбані, ізноў заваяваў Мавэранахар, але ўжо ў 1512 годзе канчаткова ачысьціў краіну й пасьля заснаваў імпэрыю Вялікіх Маголаў у Індыі.

Тымурыды — паэты, навукоўцы

Некаторыя прадстаўнікі дынастыі ўславіліся як навукоўцы й літаратары.

Улюгбэк быў вялікім астраномам і матэматыкам.
Хусайн Байкара (пад псэўданімам Хусайні) й Бабур — вядомымі паэтамі.
Бабур вядомы таксама як аўтар гістарычных мэмуараў.
Унук Тымуру Абу Бакр пісаў вершы^[1].
Унук Тымуру Султан Іскандар Шыразі быў паэтам.
Сын Міран-шаху Халіль-Султан таксама пісаў вершы.
Унук Тымуру, сын Шахруха — Байсонкур, заснавальнік мастацкае галерэі ў Гераце .
Дачка Бабура — Гульбадан-Бэгім была адзінаю жанчынаю-гісторыкам у сярэднявечнай Індыі.
Нашчадак Бабура — Зэбуніса была вядомаю паэткаю на Ўсходзе.

Шэдэўры дойлідства Тымурыдаў

Пры кіраваньні Тымурыдаў у Сярэдняй Азіі, Іране, Індыі й Аўганістане былі створаны такія шэдэўры сусьветнае архітэктуры як маўзалей Гур Эмір у Самаркандзе, мячэт Бібі-ханым у Самаркандзе, медрэсэ Ўлюгбэку у Самаркадзе, маўзалей Хаджы Ахмэда Ясэві у Туркестане, маўзалей Хумаюна у Дзялі, маўзалей Тадж Магал у Агры й інш.

Глядзіце таксама

Крыніцы

^ Алишер Навоі, Збор абраных, Сачыненьні. т.9. Т., 1968

[autogenerated1-1] Алишер Навоі, Збор абраных, Сачыненьні. т.9. Т., 1968

[1]