Стэфанія Ўланоўская
Стэфáнія Ўланóўская (па-польску: Stefania Ulanowska, 1839, Беларусь ― памерла пасьля 1912) ― польская і беларуская пісьменьніца, фальклярыстка, адна зь першых польскіх этналягіняў, дасьледніца латгальскай мовы і народнай сымболікі, супрацоўніца Акадэміі ведаў (Кракаў).
| Стэфанія Ўланоўская | |
| Stefania Ulanowska | |
 | |
| Асабістыя зьвесткі | |
|---|---|
| Псэўданімы | E.S. |
| Нарадзілася | 1839 Беларусь |
| Памерла | пасьля 1912 |
| Літаратурная дзейнасьць | |
| Род дзейнасьці | Фальклярыстка, этнографка, пісьменьніца, дасьледніца латгальскай мовы |
| Мова | Польская |
| Дэбют | 1883 |
| Значныя творы | Łotysze Inflant polskich, a w szczególności z gminy wielońskiej pow. Rzeżyckiego. Obraz etnograficzny przez Stefaniję Ulanowską, cz I–III (1891, 1892, 1895) |
Жыцьцяпіс
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Дакладнае месца і дата нараджэньня Стэфаніі Ўланоўскай не вядомыя. Зь ейнай аповесьці «Dziewięć i pół dusz. Z pamiętnika starej obywatelki» (1912) (Дзевяць з паловай душаў. Зь дзёньніка старой грамадзянкі) вынікае, што яна нарадзілася ў 1839 г. у «любімай Беларусі», якая магла быць усходняй, беларускай часткай Віцебскай губэрні або паўночна-ўсходняй ускраінай Магілёўскай губэрні[1]. Ейны бацька — Эдмунд Балеўскі, маці — Юзэфа Гацацкая. Бацька рана памёр, таму Стэфанію выхоўвала маці. Яна таксама была ейнай першай настаўніцай. У наступныя гады Стэфанія атрымала «сыстэматычную адукацыю», але падрабязнасьці невядомыя[2].
2 чэрвеня 1860 году выйшла замуж за Ўладзіслава Ўланоўскага (герб Суліма) у Віляцы. Уладзіслаў скончыў права і мэдыцыну. Праз два гады ў Балтынаве нарадзіўся іх адзіны сын Адам. У той жа год сям'я пераехала ў Вільню. Аднак у сувязі з Студзеньскім паўстаньнем і высылкай Уладзіслава ўглыб Расеі яны пражылі ў Вільні нядоўга. У 1871 годзе пасьля вяртаньня з высылкі сям'я Ўланоўскіх пераехала ў Кракаў, дзе Ўладзіслаў меў намер атрымаць ступень доктара мэдыцыны, але праз два гады памёр ад халеры. Уланоўская з сынам вярнулася ў Латвію[3].
У наступныя гады Ўланоўская шмат падарожнічала, што было зьвязана з адукацыяй ейнага сына, а таксама з палявымі дасьледаваньнямі, якія яна праводзіла. Шмат фактаў зь ейнага жыцьця вядома зь ейнага ліставаньня з Я. Карловічам[4].
Напрыканцы жыцьця яна, верагодна, вярнулася ў родную Беларусь, пра што можна меркаваць па адным з апошніх ейных твораў «Дзевяць з паловай душаў...»[5].
Дата і месца сьмерці Стэфаніі Ўланоўскай невядомыя[6].
Навуковая і літаратурная дзейнасьць
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Навуковая дзейнасьць Стэфаніі Ўланоўскай пачалася ў 1883 годзе зь ейнай першай публікацыі «Godne święta w górach». У канцы 1880-х жыла ў Вілянах, дзе зьбірала матэрыялы і пісала дасьледчую працу пра мясцовых латышоў. У 90-х яна пераехала ў Маскву, адкуль дасылала допісы ў «Kurier Warszawski»[7].
У гэты час яна таксама працавала хатняй настаўніцай. Дасьледніца валодала расейскай, ангельскай, францускай, нямецкай і латгальскай мовамі[8].
Уланоўская была адной з васьмі жанчынаў, якія ў другой палове ХІХ ст. зьбіралі народныя матэрыялы і адпраўлялі іх у Акадэмію ведаў (навукі) ў Кракаве. Больш за 60 ейных тэкстаў выйшлі ў выдавецтве Акадэміі. Гэта былі творы ў галіне мастацкай літаратуры (апавяданьні, п’есы), а таксама нарысы аб народнай сымболіцы, а таксама некалькі этнаграфічных манаграфіяў[9].
Адной з найбольш важных і аб'ёмных працаў дасьледніцы зьяўляецца трохтомнік «Łotysze Inflant polskich, a w szczególności z gminy wielońskiej pow. Rzeżyckiego. Obraz etnograficzny przez Stefaniję Ulanowską». Фальклярыстка апісала спэцыфіку латгальскай мовы, а таксама сабрала ў працы латгальскія песьні, прыказкі, казкі і загадкі ў перакладзе на польскую мову. У 2011 г. выйшла перавыданьне працаў Уланоўскай, ініцыяванае латыскімі дасьледнікамі[10].
Творы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]• Godne święta w górach (1883)
• Co to jest rękawka? (1884)
• Róża w poezyi i obyczaju naszym i obcym (1886, Tygodnik Ilustrowany)
• Na ojcowiźnie. Dramat w 5 aktach. Ulanowska Stefania i Szczepański Alfred (1889, Biblioteka Dwutygodnika Illustrowanego „Świat”)
• Łotysze Inflant polskich, a w szczególności z gminy wielońskiej pow. Rzeżyckiego. Obraz etnograficzny przez Stefaniję Ulanowską, cz I–III (1891, 1892, 1895)
• Wystawa środkowo-azjatycka w Moskwie (1891)
• Na odmiennych nutach, [w:] Upominek. Książka zbiorowa na cześć Elizy Orzeszkowej (1866–1891) (1893)
• Dziewięć i pół dusz. Z pamiętnika starej obywatelki (1912).
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Andrzej Rataj, Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, Anna Spiss, Jan Święch (red.), t. IV, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 2014, s. 267.
- ^ Andrzej Rataj, Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, Anna Spiss, Jan Święch (red.), t. IV, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 2014, s. 267.
- ^ Andrzej Rataj, Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, Anna Spiss, Jan Święch (red.), t. IV, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 2017, s. 271.
- ^ Andrzej Rataj, Stefania Ulanowska. Tajemniczy życiorys, niepublikowane fragmenty twórczości, Katedra badań filologicznych „wschód – zachód” uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2016, https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/5291/1/Ulanowska%20Book.pdf
- ^ Andrzej Rataj, Stefania Ulanowska. Tajemniczy życiorys, niepublikowane fragmenty twórczości, Katedra badań filologicznych „wschód – zachód” uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2016, s.35, https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/5291/1/Ulanowska%20Book.pdf
- ^ Andrzej Rataj, Stefania Ulanowska. Tajemniczy życiorys, niepublikowane fragmenty twórczości, Katedra badań filologicznych „wschód – zachód” uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2016, s. 35-36, https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/5291/1/Ulanowska%20Book.pdf
- ^ Andrzej Rataj, Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, Anna Spiss, Jan Święch (red.), t. IV, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 2014, s. 272.
- ^ Andrzej Rataj, Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, Anna Spiss, Jan Święch (red.), t. IV, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 2014, s. 272.
- ^ Andrzej Rataj, Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, Anna Spiss, Jan Święch (red.), t. IV, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 2014, s. 268.
- ^ Andrzej Rataj, Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, Anna Spiss, Jan Święch (red.), t. IV, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 2014, s. 268.