Радыяактыўнасьць: розьніца паміж вэрсіямі
д робат зьмяніў: ckb:تیشکە چالاکى→ckb:پووکانەوەی ڕادیۆئەکتیڤ |
д Bot: Migrating 79 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q11448 (translate me) |
||
Радок 88: | Радок 88: | ||
[[Катэгорыя:Хімія]] |
[[Катэгорыя:Хімія]] |
||
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] |
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] |
||
[[af:Radioaktiwiteit]] |
|||
[[als:Radioaktivität]] |
|||
[[ar:اضمحلال نشاط إشعاعي]] |
|||
[[an:Radioactividat]] |
|||
[[ast:Radiactividá]] |
|||
[[az:Radioaktivlik]] |
|||
[[bn:তেজস্ক্রিয়তা]] |
|||
[[be:Радыеактыўны распад]] |
|||
[[bg:Радиоактивност]] |
|||
[[bs:Radioaktivnost]] |
|||
[[ca:Radioactivitat]] |
|||
[[cs:Radioaktivita]] |
|||
[[cy:Dadfeilio ymbelydrol]] |
|||
[[da:Radioaktivitet]] |
|||
[[de:Radioaktivität]] |
|||
[[et:Radioaktiivsus]] |
|||
[[el:Ραδιενέργεια]] |
|||
[[en:Radioactive decay]] |
|||
[[es:Radiactividad]] |
|||
[[eo:Radiaktiveco]] |
|||
[[ext:Radioativiá]] |
|||
[[eu:Desintegrazio erradioaktibo]] |
|||
[[fa:واپاشی هستهای]] |
|||
[[hif:Radioactive decay]] |
|||
[[fr:Radioactivité]] |
|||
[[fy:Radioaktiviteit]] |
|||
[[ga:Meath radaighníomhach]] |
|||
[[gl:Radiactividade]] |
|||
[[ko:방사성 감쇠]] |
|||
[[hr:Radioaktivnost]] |
|||
[[id:Peluruhan radioaktif]] |
|||
[[ia:Radioactivitate]] |
|||
[[is:Geislavirkni]] |
|||
[[it:Radioattività]] |
|||
[[he:רדיואקטיביות]] |
|||
[[kn:ವಿಕಿರಣಶೀಲ ಅಪಕರ್ಷಣ]] |
|||
[[kk:Табиғи радиоактивтік]] |
|||
[[ht:Radyo-aktivite]] |
|||
[[la:Radioactivitas]] |
|||
[[lv:Radioaktivitāte]] |
|||
[[lt:Radioaktyvumas]] |
|||
[[hu:Radioaktivitás]] |
|||
[[mk:Радиоактивност]] |
|||
[[ml:ആണവവികിരണം]] |
|||
[[ms:Reputan radioaktif]] |
|||
[[nl:Radioactiviteit]] |
|||
[[ja:放射性崩壊]] |
|||
[[no:Radioaktivitet]] |
|||
[[nn:Radioaktivitet]] |
|||
[[oc:Radioactivitat]] |
|||
[[pnb:تابکاری]] |
|||
[[nds:Radioaktivität]] |
|||
[[pl:Radioaktywność]] |
|||
[[pt:Radioatividade]] |
|||
[[ro:Radiație]] |
|||
[[rm:Radioactivitad]] |
|||
[[qu:Illanchaykuy]] |
|||
[[ru:Радиоактивный распад]] |
|||
[[sq:Radioaktivitet]] |
|||
[[si:විකිරණශීලී ක්ෂය වීම]] |
|||
[[simple:Radioactive decay]] |
|||
[[sk:Rádioaktívny rozpad]] |
|||
[[sl:Radioaktivnost]] |
|||
[[ckb:پووکانەوەی ڕادیۆئەکتیڤ]] |
|||
[[sr:Радиоактивност]] |
|||
[[sh:Radioaktivnost]] |
|||
[[fi:Radioaktiivisuus]] |
|||
[[sv:Radioaktivitet]] |
|||
[[ta:கதிரியக்கம்]] |
|||
[[th:การสลายตัวของสารกัมมันตรังสี]] |
|||
[[tr:Radyoaktivite]] |
|||
[[uk:Радіоактивність]] |
|||
[[ur:اشعاعی تنزل]] |
|||
[[vi:Phóng xạ]] |
|||
[[war:Dunot radyoaktibo]] |
|||
[[yi:ראדיאאקטיוויטעט]] |
|||
[[yo:Ìtúká onítítànyindin]] |
|||
[[zh-yue:核衰變]] |
|||
[[zh:放射性]] |
Вэрсія ад 17:15, 8 сакавіка 2013
Радыяактыўнасьць (лац. radio — выпраменьваю, activus — дзейны) — радыяактыўны распад, працэс, шляхам якога нестабільныя ядры некаторых атамаў распадаюцца з выпраменьваньнем альфа-, бэта- ці гама- промняў або спантанна дзеляцца.
Выяўлена, што радыяктыўнымі зьяўляюцца ўсе хімічныя элемэнты з парадкавым нумарам, большым за 82 (то бок пачынаючы з вісмута), і многія больш лёгкія элемэнты (прамэтый і тэхнэцый ня маюць стабільных ізатопаў, а ў некаторых элемэнтаў, такіх як індый, калій ці кальцый, частка прыродных ізатопаў стабільны, іншыя ж зьяўляюцца радыяктыўнымі)
Распад, які суправаджаецца выпусканьнем альфа-часьцінак, назвалі альфа-распадам; распад, які суправаджаецца выпусканьнем бэта-часьцінак, быў названы бэта-распадам (у цяперашні час вядома, што існуюць тыпы бэта-распада без выпусканьня бэта-часьцінак, аднак бэта-распад заўсёды суправаджаецца выпусканьнем нэйтрына ці процінэйтрына). Тэрмін «гама-распад» прымяняецца рэдка; выпусканьне ядром гама-квантаў называюць звычайна ізамэрным пераходам.
Гісторыя
Радыяактыўнасьць упершыню выявіў і пачаў вывучаць францускі навукоўца Анры Бэкерэль у 1896 годзе. Таксама фэномэн радыяактыўнасьці вывучалі Марыя Складоўская-Кюры, П’ер Кюры, Эрнэст Рутэрфорд.
Падчас Другой сусьветнай вайны пачалася распрацоўка ядзернай зброі. У 1945 годзе на Хірасіму і Нагасакі ЗША скінула ядзерныя бомбы.
У 1986 годзе адбылася Чарнобыльская катастрофа.
Час радыяактыўнага распаду
Распад радыяактыўнага рэчыва адбываецца паводле наступнай формулы:
- N0 — пачатковая колькасьць атамаў радыяактыўнага рэчыва;
- N — канчатковая колькасьць атамаў радыяактыўнага рэчыва праз час t;
- λ — канстанта распаду
Час, за які колькасьць радыектыўнага рэчыва меншае ўдвая, называецца пэрыядам паўраспаду:
Радыяактыўнае рэчыва можа мець пэрыяд паўраспаду ад доляў сэкунды да мільярдаў гадоў. Вонкавыя ўмовы на хуткасьць працэсу не ўплываюць.
Радыяактыўныя элемэнты, якія сустракаюцца ў прыродзе: ізатоп урану 238U (пэрыяд паўраспаду 4.47×109), ізатоп урану 235U (пэрыяд паўраспаду 7.04×108), ізатоп торыя 232Th (пэрыяд паўраспаду 1.41×1010).
Пэрыяды паўраспаду некаторых іншых элемэнтаў:
- ізатоп ёду 129I — 1,7×107 гадоў;
- ізатоп вугляроду 14C — 5,73×10³ гадоў;
- ізатоп фосфару 32P — 14,28 дзён;
- ізатоп магнэзію 27Mg — 9,46 хвілінаў;
- ізатоп магнэзію 20Mg — 0,6 сэкунды;
Тыпы распаду
Выдзяляюць наступныя тыпы радыяактыўнага распаду: альфа-распад, бэта-распад, спантаннае дзяленьне, электронны захоп, ізамерны пераход. Падчас альфа-распаду ядро выпраменьвае альфа-часьцінку і ператвараецца ў ядро, зарад якога меншы на 2, а масавы лік — на 4. Падчас бэта-распаду выпраменьваецца электрон (альбо пазытрон) і антынэўтрына (альбо нэўтрына). Падчас электроннага захопу ядро захоплівае электрон з арбіты. Выпрамененныя бэта-часьцінкі маюць неперарыўны спэктар энэргіі. Пры альфа- і бэта-распадзе пачатковае і канчатковае ядро часам знаходзяцца ва ўзбуджаным стане. Пераход зь яго ў стан зь меншай энэргіяй суправаджаецца гама-выпраменьваньнем. Калі час знаходжаньня ядра ва ўзбуджаным стане большы за 10-10 сэкунды, стан называюць ізамерным пераходам. Спантаннае дзяленьне — адвольнае расшчапленьне ядра на два аскепкі прыблізна роўнай масы; суправаджаецца выпраменьваньнем 2—3 нэўтронаў. Падчас аднаго акту спантаннага дзяленьня вылучаецца энэргія каля 160 МэВ, а пры іншых радыяактыўных ператварэньнях — ад дзясяткаў кэВ да некалькіх МэВ. Адзінка вымярэньня — распад у сэкунду, кюры.
Формулы распаду
Бэта-выпраменьваньне:
Электронны захоп:
Выпраменьне пазытрону:
Альфа-распад
α-распадам называюць самапраізвольны распад атамнага ядра на даччынае ядро і α-часьцінку (ядро атам 4He).
α-распад, як правіла, адбываецца ў цяжкіх ядрах з масавай лічбай А≥140 (але ёсьць некалькі выключэньняў). Унутры цяжкіх ядраз за кошт уласьцівасьці насычэньня ядзерных сілаў утвараюцца адасобленыя α-часьцінкі, якія складаюцца з двух пратонаў і двух нэйтронаў. α-часьцінка, якая ўтварылася, зьяўялецца падвержанай вялікаму ўзьдзеяньню кулёнаўскіх сілаў адшутрхваньня ад пратонаў ядра, чым асобныя пратоны. Адначасова α-часьцінка адчувае меншае ядзернае прыцягненьне да нуклёнаў ядра, чым астатнія нуклёны. Альфа-часьцінка, якая ўтварылася на мяжы ядра, адлюстроўваецца ад патэнцыйнага бар'еру ўнутр, аднак зь некаторай верагоднасьцю яна можа пераадолець яго і выляцець вонкі. З памяншэньнем энэргіі альфа-часьцінкі пранікальнасьць патэныйнага бар'еру экспанэнцыйна памяншаецца, пагэтаму працягласьць жыцьця ядраў зь меншай даступнай энэргія альфа-распада пры прочых роўных умовах болей.
Правіла зрушэньня Соды для α-распада:
- .
Узор:
- .
У выніку α-распада элемэнт зрушваецца на 2 клеткі да пачатку табліцы Медзялеева, масавая лічба даччынага ядра памяншаецца на 4.
Бэта-распад
Гама-распад (ізамэрны падыход)
Амаль усе ядры маюць, акрамя асноўнага квантавага стану, дыскрэтны набор узбуджаных станаў з большай энэргіяй (выключэньнем зьяўляюцца ядра 1H, 2H, 3H и 3He). Узбуджаныя станы могуцьзасяляцца пры ядзерных рэакцыях альбо радыёактыўным распадзе іншых ядраў. Большасьць узбуджаных станаў маюць вельмі малыя працягласьці жыцьця (менш за нанасэкунду). Аднак існуюць і дастаткова доўгажывучыя станы (чыі працягласьці жыцьця вымяраюцца мікрасэкундамі, суткамі ці гадамі), які называюцца ізамэрнымі, хоць мяжа паміж імі і кароткажывучымістанам вельмі ўмоўная. Ізамэрны станы ядраў, як правіла, распадаюцца ў ансоўны стан (часам празь некалькі прамежкавых станаў). Пры гэтым выпраменьваюцца адзін ці некалькі гама-квантаў; узбуджэньне ядра можа здымацца таксама пасродкам вылету канфэрсыйных электронаў з атамнай абалонкі. Ізамэрныя стан могуць распадацца таксама і пасродкам звычайных бэта- і альфа-распадаў.
Выкарыстаньне
Атамныя рэактары, мэдыцына, хімія, ядзерная зброя.
Глядзіце таксама
Літаратура
- Беларуская савецкая энцыякляпэдыя (1973)
Вонкавыя спасылкі
- Вывад радыенуклідаў з арганізму
- Харчы і радыяцыя
- «Балканскі сындром» — магчымае ўзьдзеяньне на чалавека баепрыпасаў з абедненым уранам
- «Nature» пра радыяцыю пасьля Чарнобыля
- Прафэсар Грушавы пра радыяактыўнае забруджаньне
Радыяактыўнасьць — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў