Продаж Аляскі

Мапа тэрыторыяў Паўночна-Заходняе Амэрыкі, перададзеных Расейскай Імпэрыяй Паўночна-Амэрыканскім Злучаным Штатам у 1867 годзе

Продаж Аляскі — справа паміж урадамі Расейскай Імпэрыі і Злучаных Штатаў Амэрыкі, у выніку якой у 1867 годзе Расеяй за 7,2 мільёна даляраў былі прададзены яе ўладаньні ў Паўночнае Амэрыцы агульнай плошчай 1 518 800 км².

Упершыню з прапановай аб продажы Аляскі выступіў генэрал-губэрнатар Усходняе Сыбіры М. М. Мураўёў-Амурскі ў 1853 годзе.

Перадумовы

Аляска, адкрытая для Старога Свету ў 1732 годзе расейскай экспэдыцыяй пад кіраўніцтвам Міхаіла Гвоздзева і Івана Фёдарава, была ўладаньнем Расеі ў Паўночнай Амэрыцы. Спачатку яна асвойвалася не дзяржавай, а прыватнымі асобамі, але, пачынаючы з 1799 году, — спэцыяльна заснаванай манаполіяй — Расейска-амерыканскай кампаніяй (РАК).

Плошча проданай тэрыторыі складала 586 412 квадратных міляў (1 518 800 км²) і была практычна не абжытая — па адзнацы самой РАК, на момант продажу насельніцтва ўсёй подуладнай Расеі Аляскі і Алеўцкіх выспаў складала каля 2500 расейцаў і прыкладна да 60 000 індэйцаў і эскімосаў. У пачатку XIX стагодзьдзя Аляска прыносіла прыбытак за кошт гандлю пушнінаю, аднак да сярэдзіны стагодзьдзя стала ўяўляцца, што выдаткі на ўтрыманьне і абарону гэтае аддаленай і ўразьлівай, з геапалітычнага пункту гледжаньня, тэрыторыі будуць перавешваць патэнцыйны прыбытак.

Першым пытаньне аб продажы Аляскі ЗША перад расейскім урадам падняў генэрал-губэрнатар Усходняе Сыбіры граф Мікалай Мураўёў-Амурскі ў 1853 годзе, ва ўмовах распачатай Крымскае вайны, паказваючы, што гэта, на яго думку, зьяўляецца непазьбежным, і ў той жа час дазволіць умацаваць пазыцыі Расеі на азіяцкім узьбярэжжы Ціхага акіяну перад тварам нарастальнага пранікненьня Брытанскае імпэрыі:

«…цяпер, з вынаходніцтвам і развіцьцём чыгунак, больш яшчэ, чым раней, павінна пераканацца ў думцы, што Паўночна-Амэрыканскія Штаты немінуча распаўсюдзяцца па ўсёй Паўночнай Амэрыцы, і нам нельга не мець на ўвазе, што рана ці позна давядзецца ім саступіць паўночнаамерыканскія. валоданьня нашыя. Нельга было, аднак-жа, пры гэтым меркаваньні ня мець на ўвазе і іншага: што вельмі натуральна і Расеі калі не валодаць усёй Усходняй Азіяй; то панаваць на ўсім азіяцкім узбярэжжы Ўсходняга акіяна. Па абставінах мы дапусьцілі ўварвацца ў гэтую частку Азіі англічанам… але справа гэта яшчэ можа паправіцца цеснай сувяззю нашай з Паўночна-Амерыканскімі Штатамі».

Непасрэдна на ўсход ад Аляскі распасьціраліся канадскія ўладаньні Брытанскае імпэрыі (фармальна Кампаніі Гудзонава заліва). Падчас Крымскае вайны РАК асьцерагалася, што яе калёніі і гандлёвы флёт падвергнуцца нападам з боку брытанскіх сілаў, таму дамовілася аб фіктыўным продажы сваіх судоў прыватнай Амэрыкана-расейскае гандлёвае кампаніі (АРТК) з Сан-Францыска, якая займалася імпартам лёду ў Каліфорнію. Дзякуючы гэтае справе судны РАК выходзілі ў мора пад нэйтральным амэрыканскім сьцягам, аднак АРТК атрымала кантроль над імпартна-экспартнымі апэрацыямі ў Расейскай Амэрыцы.

Перамовы аб продажы

Фармальна, наступная прапанова аб продажы зыходзіла ад расейскага амбасадара ў Вашынгтоне барона Эдуарда Стэкля, але ініцыятарам справы на гэты раз быў вялікі князь Канстанцін Мікалаевіч (малодшы брат Аляксандра II), які ўпершыню агучыў гэтую прапанову вясною 1857 году ў спэцыяльным лісьце міністру замежных справаў А. М. Гарчакову. Гарчакоў падтрымаў прапанову. Пазыцыя МЗС зводзілася да вывучэньня пытаньня, і было вырашана адкласьці яго рэалізацыю да заканчэньня тэрміну прывілеяў РАК у 1862 годзе. А затым пытаньне часова стала неактуальным у сувязі з Грамадзянскай вайной у ЗША.

16 (28) сьнежня 1866 году адбылася спэцыяльная нарада, на якой прысутнічалі Аляксандр II, вялікі князь Канстанцін, міністры фінансаў і марскога міністэрства і расейскі амбасадар у Вашынгтоне барон Эдуард Стэкль. Усе ўдзельнікі адобрылі ідэю продажу. Па прапанове міністэрства фінансаў быў вызначаны парог сумы — ня менш за 5 мільёнаў даляраў золатам. 22 сьнежня 1866 (3 студзеня 1867) Аляксандр II зацьвердзіў мяжу тэрыторыі. У сакавіку 1867 году Стэкль прыбыў у Вашынгтон і нагадаў дзяржаўнаму сакратару Уільяму Сьцюарду «аб прапановах, якія рабіліся ў мінулым аб продажы нашых калёніяў» і дадаў, што «ў цяперашні час імпэратарскі ўрад разьмешчана ўступіць у перамовы». Заручыўшыся згодай прэзыдэнта Джонсана, Сьцюард ужо падчас другой сустрэчы са Стэклям, якая адбылася 14 сакавіка, змог абгаварыць галоўныя становішчы будучай дамовы.

18 сакавіка 1867 году прэзыдэнт Джонсан падпісаў афіцыйныя паўнамоцтвы Сьцюарду, амаль адразу ж адбыліся перамовы дзяржаўнага сакратара са Стэклям, падчас якіх у агульных рысах быў узгоднены праэкт дамовы аб куплі расейскіх уладаньняў у Амэрыцы за 7,2 мільёны даляраў.

Подпіс і ратыфікацыя дамовы аб продажы Аляскі

• Ратыфікацыйная грамата і апублікаваны тэкст канвэнцыі
• 
  Ратыфікацыйная грамата, падпісаная імпэратарам Аляксандрам II і якая захоўваецца ў Нацыянальным кіраваньні архіваў і дакумэнтацыі ЗША. Першая старонка зьмяшчае поўны тытул Аляксандра II
• 
  Другая старонка ратыфікацыйнай граматы. Прэамбула на расейскае мове і тэкст дамовы на французскае і ангельскае мовах
• 
  Заключная старонка. Подпіс імпэратара Аляксандра II, кантрасігнатура віцэ-канцлера князя А. М. Гарчакова
• 
  Расейскі тэкст ратыфікаванай канвэнцыі й ўказ Урадавага сэнату, апублікаваныя ў ПЗЗРІ за № 44518
• 
  Апублікаваны тэкст пракламацыі, падпісанай прэзыдэнтам Э. Джонсанам

Подпіс дамовы аб продажы Аляскі 30 сакавіка 1867 году. Злева направа: Робэрт С. Чу, Уільям Г. Сьцюард, Уільям Хантэр, Уладзімер Бадыска, Эдуард Стэкль, Чарльз Самнэр, Фрэдарык Сьюард. Мастак Эмануэль Лойца, 1868.

Падпісаньне дамовы адбылося 30 сакавіка 1867 году ў горадзе Вашынгтоне. Дамова была падпісана на ангельскае й французскае мовах («дыпляматычныя» мовы). 3 (дамова была падпісана імпэратарам Аляксандрам II, 6 (18) Урадавы сэнат прыняў указ аб выкананьні дамовы, расейскі тэкст якога пад загалоўкам «Найвысока ратыфікаваная канвэнцыя аб саступцы Паўночна-Амэрыканскім Злучаным Штатам Расейскіх Паўночна-Амэрыканскіх калёніяў» быў апублікаваны ў Поўным зборы законаў Расейскай імпэрыі за № 44518. Кошт справы склаў 7 200 000 даляраў золатам. Да ЗША пераходзілі тэрыторыі Паўночнае Амэрыкі на захад ад 141 мэрыдыяна заходняе даўгаты, у тым ліку паўвостраў Аляска, берагавая паласа шырынёй у 10 міляў уздоўж заходняга берага Брытанскае Калумбіі ; Аляксандраўскі архіпэляг; Алеўцкія выспы з востравам Ату; Блізкія астравы, Крысі, Лісі, Андрэянаўскія, астравы Шумагіна, Трыніці, Умнак, Унімак, Кадзьяк, Чырыкава, Афагнак і іншыя больш дробныя астравы; астравы ў Берынгавым моры: Св. Лаўрэнція, Св. Мацвея, Нунівак і астравы Прыбылава — Св. Георгія і Св. Паўла. Агульны памер прададзеных сухапутных тэрыторыяў склаў каля 1 519 000 км², такім чынам, за квадратны кілямэтр было выплачана па 4 даляра 73 цэнта, гэта значыць — па 1,9 цэнта за акр.

Згодна з артыкулам II дамовы, Злучаным Штатам разам з тэрыторыяй перадавалася ўся дзяржаўная і грамадзкая нерухомасьць, акрамя храмаў, якія заставаліся ва ўласнасьці Праваслаўнай царквы. Упаўнаважанаму прадстаўніку ЗША перадаваліся ўсе якія адносяцца да перадаецца тэрыторыі ўрадавыя дакументы, якія захоўваліся ў яе межах; аднак Злучаныя Штаты абавязваліся «ва ўсякі час, калі сустрэнецца патрэба» выдаваць расейскаму ўраду, чыноўнікам і падданым засьведчаныя копіі гэтых дакумэнтаў.

У адпаведнасьці са звычайнай працэдурай дамова была перададзена ў Кангрэс. Паколькі сэсія кангрэса скончылася якраз у гэты дзень, прэзыдэнт склікаў надзвычайную выканаўчую сэсію Сэнату.

Лёс дамовы апынуўся ў руках сэнацкага камітэту па замежных справах. У склад камітэта ў той час уваходзілі: Чарльз Самнер з Масачусэтса — старшыня, Сайман Камерон з Пэнсыльваніі, Уільям Фесендэн з Мэна, Джэймс Харлан з Аёвы, Олівэр Мортан з Індыяны, Джэймс Патэрсан з Нью-Гэмпшыра, Рэвердзі Джонсан. Гэта значыць, вырашаць пытаньне аб далучэньні тэрыторыяў, у якой у першую чаргу былі зацікаўлены ціхаакіянскія штаты, даводзілася прадстаўнікам Паўночна-Усходу.

Сэнат ЗША, у асобе камітэта па замежных справах, выказваў сумневы ў мэтазгоднасьці гэтак цяжкага набыцця, тым больш у становішчы, калі ў краіне толькі што скончылася грамадзянская вайна . Выказваліся таксама сумневы ў сувязі з тым, што аплата праходзіла безнаяўнымі далярамі, а не золатам, і не на рахункі міністэрства фінансаў Расеі, а на рахунак прыватнай асобы (Шкля), што супярэчыла ўмовам дамовы. Тым не менш, здзелка была падтрымана ў Сенаце 37 галасамі, пры двух галасах супраць (гэта былі Фесендэн і Джасьцін Марыл з Вермонта). 3 траўня дамова была ратыфікаваная. 8 чэрвеня ў Вашынгтоне адбыўся абмен ратыфікацыйнымі граматамі. У далейшым у адпаведнасьці з устаноўленым парадкам дагавор быў надрукаваны, а затым уключаны ў афіцыйны сход законаў Расейскае імпэрыі (№ 44518).

Цырымонія перадачы Аляскі пад юрысдыкцыю ЗША

У пятніцу 18 кастрычніка 1867 году ў 15:30 Аляска афіцыйна была перададзена ЗША. З боку Расеі пратакол аб перадачы падпісаў спэцыяльны ўрадавы камісар, капітан 2-га рангу А. А. Пяшчураў. Цырымонія перадачы адбылася каля дома губэрнатара Нова-Архангельска (цяпер Сітка), куды на борце амэрыканскага ваеннага шлюпа «Асыпі» прыбылі ўпаўнаважаныя прадстаўнікі амэрыканскага боку. Па расейскім вылічэньні часу, акт перадачы быў падпісаны ў суботу, 7 кастрычніка па старому стылю (19 кастрычніка па грыгарыянскім календары) — у сувязі з тым, што ў Расеі дзейнічаў юліянскі каляндар, а таксама з-за таго, што дата ў Расейскае частцы Амэрыцы, якая лічылася ляжалай на ўсход, а не на захад ад Пецярбурга, супадала з датай у кантынентальнай Расеі (апярэджваючы на суткі дату ў той жа момант часу ў ЗША).

З 1917 году дзень 18 кастрычніка адзначаецца ў ЗША як Дзень Аляскі.

Непасрэдна пасьля перадачы Аляскі Злучаным Штатам у Сітку прыбылі амэрыканскае войска.

Чэк на 7,2 млн даляраў ЗША, прад’яўлены для аплаты куплі Аляскі

Эканамічны эфект ад справы

Для ЗША

У ЗША выказваюцца меркаваньні, што купля Аляскі так і не акупіла затрачаных сродкаў, бо кошт кіраваньня новымі тэрыторыямі і льготы кампаніям, якія распрацоўваюць прыродныя рэсурсы Аляскі, перавешваюць усе даходы.

Для Расеі

Атрыманыя ад продажу сродкі былі патрачаны галоўным чынам на набыццё за мяжой прыладдзя для расійскага чыгуначнага транспарту.

Літаратура

• Болховитинов Н. Н. Русско-американские отношения и продажа Аляски, 1834—1867. — М.: Наука, 1990. — 368 p. — 6000 экз. — ISBN 5-02-008997-4.
• Болховитинов Н. Н. Продажа Аляски: документы, письма, воспоминания (рус.) // США: экономика, политика, идеология : журнал. — 1990. — № 3. — С. 47—55. — ISSN 0321-2068.
• История Русской Америки (1732—1867) / Отв. ред. акад. Н. Н. Болховитинов. — М.: Международные отношения, 1999. — Т. 3: Русская Америка: от зенита к закату, 1825—1867. — 558 с. — ISBN 5-7133-0987-8.
• Фетисов С. В. Первая Антанта. Как мы потеряли Аляску. — М.: Библио-Глобус, 2014. — 242 с ил., ISBN 978-5-906454-61-4.
• Договор о продаже Соединенным Штатам Русской Аляски 1867 // Иванян Э. А. Энциклопедия российско-американских отношений. XVIII—XX века. — Москва: Международные отношения, 2001. — 696 с. — ISBN 5-7133-1045-0.
• Oleh W. Gerus. The Russian Withdrawal from Alaska: The Decision to Sell]// Revista de Historia de América. — No. 75/76 (January — December 1973). — PP. 157—178.

Вонкавыя спасылкі

• Treaty text, Соглашение об уступке Аляски (текст, перевод) (рас.) (анг.)
• Рукописный оригинал Соглашения об уступке Аляски; Файл (рас.) (анг.) (фр.)
• А. Зинухов «Преступная сделка». «Совершенно секретно» No.4/131 (2000.04.01). (рас.)
• «Продажа Аляски» (рас.)