Абрэвіятура

Абрэвіяту́ра (італ. abbreviatura ад лац. abbrevio — «скарачана») — слова, утворанае з пачатковых гукаў або літар словаў, што ўваходзяць у пэўнае словазлучэньне. Зьяўляецца назоўнікам. Працэс утварэньня абрэвіятураў называецца абрэвіяцыя (немарфемны). Абрэвіятуры сустракаюцца ў старажытнагрэцкіх і сярэднявечных тэкстах, напрыклад DN — скарачэньне ад «Dominus Noster». Абрэвіяцыя пашырылася ў эўрапейскіх мовах напачатку XX стагодзьдзя, у беларускай мове — ў 1920-я гады. У сучаснай беларускай мове паводле структуры вылучаюцца наступныя абрэвіятуры: ініцыяльныя (з пачатковых літар — ВНУ або гукаў — ААН), складовыя (з пачатковых частак слоў — сельмаг), зьмяшанага (складова-ініцыяльнага) тыпу; утвораныя з часткі першага слова і канцавой — другога (мапед); с пачатковай часткі і цэлага слова (дзяржзаказ, медпункт).

Гісторыя

Абрэвіятуры, ці скароты (скарачэньні), здаўна ўжываліся на пісьме ўсіх народаў, якія валодаюць пісьмовай мовай. Старажытныя рымляне імкнуліся дасягнуць гэтага сваімі ціраніянскімі пазнакамі; у новы час з той жа мэтай вынайдзена стэнаграфія.

У штодзённым жыцьці, калі патрабуецца зьберагчы месца й час, здавольваюцца ўжытнымі простымі скаротамі. Апошнія складаюцца ці са скароту выразаў, ці са скароту словаў. Скароты выразаў, якія складаюцца ў пропуску неістотных членаў мовы, без намаганьняў узнаўляных з агульнай яе сувязі (дапаможных дзеясловаў, асобных часьцінаў мовы і іншых).

Скароты словаў складаюцца часткова ў пропуску асобных літар і складоў і апусканьні значнай часткі ці нават усяго слова, за выключэньнем пачатковых літар, часткова ў адмысловых знаках, якія замяняюць словы. У найстаражытныя часы, калі пісалі загалоўнымі літарамі, можна было наогул скарачаць склады й словы, як гэта можна бачыць на надпісах, манэтах і старажытных рукапісах. Толькі з тых часоў, калі ўвайшлі ва ўжываньне вялікія грэцкія й лацінскія літары, зьявіліся сапраўдныя скарачальныя знакі для складоў, падвойных зычных, падвойных галосных і цэлых словаў. У грэцкіх рукапісах сустракаецца мноства падобных знакаў, збольшага якія перайшлі й у друкаваныя выданьні грэцкіх пісьменьнікаў, зь якіх зусім зьніклі толькі ў найноўшы час. Таму ў старадаўніх грэцкіх граматыках можна знайсьці пералік найбольш ужытных абрэвіятур. Старажытныя рымскія абрэвіятуры, ці ціраніянскія пазнакі, перайшлі разам з лацінскай мовай у Сярэднявечча, дзе яны сустракаюцца галоўным чынам у надпісах і на манэтах, а затым у рукапісах, асабліва пачынаючы з XІ стагодзьдзя, таксама й у граматах, зь якіх яны не зьнікаюць да XVІ стагодзьдзя ўключна. Абрэвіятуры, што сустракаюцца ў найбольш позьніх лацінскіх рукапісах і граматах, звычайна складаюцца з пропускаў, а яшчэ часьцей — са злучэньняў літар. Апошняе ляжыць у аснове шыфру імёнаў, ці манаграмы. Пералікі такіх скарачэньняў, што сустракаюцца ў граматах, і правілы іх тлумачэньня можна знайсьці ва ўсіх кіраўніцтвах да дыпляматыкі. Але з часу вынаходзтва кнігадрукаваньня гэтыя ўсталяваныя абрэвіятуры выйшлі з ужытку, за выключэньнем нешматлікіх.

Літаратура

• Рагойша В. П. Паэтычны слоўнік. — 3-е выд., дапрац. і дапоўн. — Менск: Беларуская навука, 2004. — 576 с. — 2000 ас. — ISBN 985-08-0598-6
• Рагойша В. П. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах. — Менск: Беларуская энцыклапедыя, 2001. — 384 с. — 1000 ас. — ISBN 985-11-0197-4