Прагляд крыніцы для Тамаш Зан

{{Ня блытаць|Тамаш Зан (Армія Краёва)|Тамашам Занам|польскім вайсковым дзеячам}}
{{Цёзкі|Зан}}
{{Пісьменьнік
|Імя                 = Тамаш Зан
|Лацінка             = Tamaš Zan
|Партрэт             = Портрет Томаша Зана (1837).jpg
|Памер               = 
|Апісаньне           = 
|Імя пры нараджэньні = 
|Псэўданімы          = 
|Род                 = Заны
|Жонка               = Брыгіда са Сьвентаржэцкіх
|Дзеці               = Віктарын (1848), Абдон (1849), Клемэнт (1852), Станіслаў (1854)
|Род дзейнасьці      = [[паэт]], [[драматург]], геоляг, дасьледнік прыроды, музэязнавец
|Гады актыўнасьці    = 
|Напрамак            = [[рамантызм]]
|Жанр                = элегія, баляда, трыялет, паэма
|Дэбют               = 
|Значныя творы       = 
|Прэміі              = 
|Палічка             = 
|Сайт                = 
}}
'''Тама́ш Зан''' ({{мова-pl|Tomasz Zan|скарочана}}; 21 сьнежня 1796, в. [[Мясата]], [[Ашмянскі павет]], [[Віленская губэрня]] — 19 ліпеня 1855, маёнтак [[Кахачын]] каля [[Ворша|Воршы]]) — удзельнік вызвольнага руху, дасьледнік прыроды, літаратар<ref name="ehb">[[Кастусь Цьвірка]]. Зан Тамаш // {{Літаратура/ЭГБ|3к}} С. 404.</ref>, музэязнавец, [[геалёгія|геоляг]], дасьледнік прыродных багацьцяў [[Урал]]а. Адзін з стваральнікаў [[таварыства філяматаў]], стваральнік [[Прамяністыя (таварыства)|таварыства прамяністых]], рэарганізаванага пазьней у [[таварыства філярэтаў]]; сябра [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] і [[Ян Чачот|Яна Чачота]]. Кіраўнік першых рэвалюцыйных арганізацыяў на [[Беларусь|Беларусі]] і [[Летува|Літве]]<ref>[https://web.archive.org/web/20161203205529/http://old.nlb.by/html/news2006/zan.html 21 снежня — 210 год з дня нараджэння Т. Зана (1796—1855), паэта-рамантыка, даследчыка прыроды, удзельніка вызваленчага руху] // [[Нацыянальная бібліятэка Беларусі (новы будынак)|Нацыянальная бібліятэка Беларусі]]</ref>. Адыграў значную ролю ў разьвіцьці новага літаратурнага кірунку — рэвалюцыйнага рамантызму<ref name=asvet/>. Першым з кола віленскіх паэтаў прызнаў беларускую народную творчасьць за адзін з найгалоўнейшых разьдзелаў свае паэтычнае праграмы<ref>{{Кніга|аўтар = [[Станіслаў Станкевіч (кнігар)|Станкевіч, С]].|частка = Тамаш Зан|загаловак = Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі|арыгінал = Pierwiastki białoruskie w polskiej poezji romantycznej|адказны = Валер Булгакаў|выданьне = 1-е выд.|месца  = Вільня: Інстытут беларусістыкі; Беласток: Беларускае гістарычнае таварыства|год = 2010|старонкі = 16|старонак  = 211|isbn = 83-60456-21-6}}</ref>.

== Біяграфія ==

=== Паходжаньне ===
[[Файл:Tamaš Zan.jpg|міні|Тамаш Зан у маладыя гады]]
Сапраўднае прозьвішча самога паэта і яго продкаў вымаўлялася мякка — «Зань»<ref name=asvet>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыкл. даведнік / Беларус. Энцыкл.|арыгінал = |спасылка = |адказны = Гал. рэд. «Беларус. Энцыкл.»: Барыс Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч|выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = БелЭн|год = 1995|том = |старонкі = 434—435|старонак = 671|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref name=alesm292>{{Кніга|аўтар = Марціновіч А. А.|частка = Пакутнік за свабоду — «архіпрамяністы» Тамаш Зан|загаловак = У часе прасветленыя твары: Гіст. эсэ, нарысы|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = Полымя|год = 1999|том = |старонкі = 292|старонак = |сэрыя = |isbn = 985-07-0297-4|наклад = }}</ref>. У часе вучобы ў [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]] вымаўленьне зь невядомых прычын пацьвярдзела<ref name=knihazbor>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Філаматы і філарэты|арыгінал = |спасылка = |адказны = Укладанне, пераклад польскамоўных твораў, прадмова, біяграфічныя даведкі пра аўтараў і каментарыі [[Кастусь Цьвірка|К. Цьвіркі]],|выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = |год = 1998|том = |старонкі = 197|старонак = 400|сэрыя = Беларускі кнігазбор|isbn = |наклад = }}</ref>, імаверна, па звычайным недаглядзе аднаго з службоўцаў канцылярыі<ref name=alesm292/>. Род Заняў належыў да тыповай беларускай шляхты<ref name=alesm292/>.

Дзед Тамаша Зана — таксама Тамаш — быў [[бурмістар|бурмістрам]] у [[Радашкавічы|Радашкавічах]], дзе меў зямельныя надзелы і арандаваў непадалёк адсюль маёнтак Селішча. Продкі Тамаша Зана па матчынай лініі жылі ва [[Узда|Ўзьдзе]] і былі перайшоўшымі з праваслаўя ўніятамі<ref name=art>{{артыкул|аўтар=[[Кастусь Цьвірка|Цьвірка, К.]]|загаловак=Вечны выгнаннік і пілігрым. Жыццё і творчасць Тамаша Зана|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=17—24|isbn=}}</ref>.

Бацька Тамаша — Караль Зан — атрымаў у спадчыну ўладаньні ў Радашкавічах. Удзельнічаў у [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньні Тадэвуша Касьцюшкі]] і пасьля яго здушэньня вярнуўся дамоў, але з пачаткам рэпрэсіяў у дачыненьні да паўстанцаў уцякае пад [[Каралявец]]<ref name=knihazbor/>.

Цяжарную жонку Кацярыну зь першым сынам Вінцэнтам адводзіць у маёнтак Селішча да брата, дзе яна мусіла пачакаць, пакуль вызваліцца маёнтак Халецкаўшчына ў Вілейскім павеце, аднак зь невядомых прычын, дакумэнты на куплю маёнтка губляюцца і Кацярына, даведаўшыся пра гэта ўжо ў дарозе, вымушаная была застацца ў вёсцы [[Мясата]], дзе 21 сьнежня 1796 году нарадзіўся Тамаш Зан<ref name=art/>.

Некаторыя лічаць, што роды адбыліся ў доме паноў Тышынскіх, зь якімі зналіся Заны<ref name=art/>. Зрэшты, беларускі гісторык Валянцін Грыцкевіч у Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве СССР у Ленінградзе знайшоў «выпись крестной метрики», якая сьведчыць, што Тамаш Карлавіч Зан, нарадзіўся ў 1796 у карчме Мясата за 14 км ад [[Маладэчна]] на тракце, пралеглым між [[Менск]]ам і [[Вільня]]ю<ref>ЦГИА СССР, ф. 1343, оп. 22, д. 950, л .16</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Грицкевич В. П.|частка = Ташкараган ищет золото|загаловак = От Немана к берегам Тихого океана|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = Полымя|год = 1986|том = |старонкі = 94|старонак = 303|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

=== Маленства ===
Паводле меркаваньняў біёграфаў паэта, жонка Караля Зана была вымушаная ўцячы зь Вінцэнтам і Тамашам у лес празь небясьпечнасьць надыходзячых у Мясату казацкіх войскаў. Там ёй дапамагала мясцовая сялянка, якая хадзіла туды наведаць свайго мужа, які хаваўся ад рэкрутчыны<ref name=art/>. Пасьля Мясаты Кацярына разам зь дзецьмі вярнулася ў Селішчы, куды неўзабаве, пачуўшы пра амністыю, трапіў і сам Караль Зан. Тут ён уладкоўваецца аканомам у адстаўнога палкоўніка польскіх войскаў Трэмбіцкага ў недалёкім маёнтку Вязынь, дзе праходзіць маленства будучага паэта і першыя ўрокі граматы ў дзяка Аляшкевіча<ref name=art/>.

Неўзабаве маці адвозіць юнага Тамаша да сваіх бацькоў у мястэчка Ўзда, дзе ўладкоўвае яго ў парафіяльную школу, аднак пасьля сьмерці свайго дзеда разам з бабуляй ізноў вяртаецца ў Вязынь. Цяпер ён працягвае вучобу ў гувэрнэра Калантая ў суседняй [[Слабада|Слабадзе]] (вучыцца разам зь дзецьмі нейкіх Мікуліцкіх)<ref name=knihazbor/>. Празь некалькі месяцаў, у 1807 годзе, разам з малодшым братам Ігнасем пасылаецца ў Менскую гімназію.

=== Менская гімназія: 1805—1812 ===
[[Файл:Tamaš Zan2.jpg|міні|210пкс|Тамаш Зан у маладыя гады. Малюнак [[Ян Рустэм|Яна Рустэма]]. За своеасабліую форму ілба паэта жартаўліва называлі «Трохкутным»<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Філаматы і філарэты|арыгінал = |спасылка = |адказны = Укладанне, пераклад польскамоўных твораў, прадмова, біяграфічныя даведкі пра аўтараў і каментарыі [[Кастусь Цьвірка|К. Цьвіркі]],|выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = |год = 1998|том = |старонкі = 383|старонак = 400|сэрыя = Беларускі кнігазбор|isbn = |наклад = }}</ref>]]
Будучы гімназістам Тамаш належыў да ліку найбольш здатных вучняў. Таксама актыўна ўдзельнічаў у студэнцкіх зборах і забавах<ref name=knihazbor/>. Будынак тагачаснай Менскай гімназіі знаходзіўся на [[Высокі Рынак|Высокім рынку]], які з XVII ст. зрабіўся адміністрацыйным, гандлёвым і культурным цэнтрам Менску. Асобныя вобразы з тагачаснага жыцьця гораду запомніліся юнаму Тамашу надзвычай:
{|
|-
|
{{Цытата|Габрэйка з абаранкам, немец з грэцкімі піражкамі, званар-езуіт, вар'ят Янка, смаргонскія мядзьведзі, гукі царкоўнага звона, сад Карнеева, [[Залатая Горка]], [[Кальварыя (прадмесьце)|Кальварыя]], архірэй Пацёмкін — вакол усяго гэтага і круціліся думкі менскіх дзяцей да 1812 году. Нянавісьці і розьніцы між нацыямі ня ведалі... З тае грубае і дзікае мовы маскалёў, бо менскім сялянскім прастамоўем ахвотна карысталіся студэнты, прыжылося башкірскае «гайда»<ref>Z filareckiego świata: zbiór wspomnień z lat 1816-1824. Wydae Henryk Mościcki. — Warszawa, 1924. — S. 196.</ref>}}
|}

Найбліжэйшымі сябрамі Тамаша Зана ў Менскай гімназіі былі браты Верашчакі з Наваградчыны — Міхал і Юзэф. Асабліва моцна ён пасябрыўся зь Міхалам, дзякуючы якому Тамаш пазнаёміўся зь ягонаю сястрой [[Марыля Верашчака|Марыляй Верашчакай]] — будучай каханай [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]], які, у сваю чаргу, пазнаёміўся зь ёю праз пасярэдніцтва Зана<ref name=knihazbor/>.

Далейшай вучобе ў Менскай гімназіі перашкодзіла хвароба Тамаша, таму бацькі вырашылі забраць яго разам з братам Ігнасем дамоў у фальварак Выверы, які ягоныя бацькі арандавалі<ref name=art/>. Тут прайшлі самыя яркія юнацкія гады Тамаша. Выверы былі недалёка ад [[Маладэчна]], таму па выздараўленьні Тамаша бацькі паслалі яго разам з малодшым Ігнасем і Стэфанам давучвацца ў Маладэчанскую павятовую школу, якую толькі што перавялі з [[Бабруйск]]у<ref name=art/>. У здыманай маладэчанскай кватэры разам з братамі пасялілася і бабка Далеўская.

=== Маладэчанскі пэрыяд ===
[[Файл:TomaszZan.jpg|міні|Тамаш Зан, частка малюнку Р. Жукоўскага (1814—1886)]]
Зьвесткі пра маладэчанскі пэрыяд жыцьця паэта захаваліся збольшага ў дакумэнтах сьледчай камісіі працэсу над філяматамі.

Напрыклад, абвінавачаньне ў «непажадным кірунку думак» абгрунтоўвалася тым, што Тамаш «яшчэ зь дзяцінства, з павятовай маладэчанскай школы зьневажаў урад і пісаў недобранадзейныя вершы, а таксама стварыў там нейкае таварыства»<ref name=knihazbor/>. Пад згаданым таварыствам мелі на ўвазе вайсковую гульню, што вымагала хлапчукоў дзяліцца на дзьве «арміі»: расейскую — армію Марса, які ўвасабляў грубую сілу, і польскую — армію [[Апалён]]а, бога любові. На чале арміі Апалёна часта быў Тамаш Зан, які карыстаўся павагаю паплечнікаў за «менскую вучонасьць»<ref name=knihazbor/>. Да справы таксама быў далучаны верш, напісаны Занам у 1815 годзе пад назваю «Марш для студэнтаў, апалёнавага войска», дзе быў прамы заклік да падрыхтоўкі вайны супраць «[[маскалі|маскаля]]», і незакончаная камэдыя «Сталасьць у сяброўстве», што таксама накіроўвалася супраць царскага самадзяржаўя.

Саміх «маладэчанскіх» твораў Тамаша Зана не захавалася. Адзінае сьведчаньне пра іх — рапарт сэнатара Мікалая Навасільцава вялікаму князю Канстанціну ў траўні 1824 году, які потым апублікаваў Фёдар Вяржбоўскі ў брашуры «К истории тайных обществ и кружков среди литовско-польской молодёжи» (Варшава, 1898)<ref name=art/>.

=== Віленскі ўнівэрсытэт: 1815—1820 ===
[[Файл:GreatCourtyard.jpg|міні|[[Дзядзінец]] [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] і Царква сьвятога Яна, дзе ў 1815—1820 гадох вучыўся Тамаш Зан]]
У 1815 годзе Тамаш Зан за ўласны кошт паступае на фізыка-матэматычны фалькутэт [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] і, каб мець сродкі на жыцьцё, працуе гувэрнэрам. Становіцца тут чальцом патрыятычнага таварыства шубраўцаў; прымаецца ў масонскую лёжу<ref name=vorsha24>{{артыкул|аўтар=Лютынскі В. П.|загаловак=Тамаш Зан на Аршаншчыне|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Аршанскі краязнаўчы зборнік|тып=|месца=Орша|выдавецтва=Аршанская друкарня|год=1997|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=24|isbn=985-6133-40-8}}</ref>.

Ужо ў першы год навучаньня ён ўступае ў Таварыства шасьці, у якое ўваходзілі студэнты-менчукі<ref name=art/>. У 1817 годзе Тамаш Зан становіцца адным з заснавальнікаў [[Таварыства філяматаў]], у 1820 — стварае [[Прамяністыя (таварыства)|Таварыства прамяністых]], рэарганізаванае пазьней у [[Таварыства філярэтаў]]. Згодна з назвай «тэорыі прамянёў», ад кожнага добразычлівага чалавека сыходзяць прамяні, якія жыватворна ўзьдзейнічаюць на тых, хто яго абкружае<ref name=vorsha24/>. Таварыства прамяністых за кароткі час сабрала 200 сяброў і складалася ў пераважнай большасьці зь беларускай моладзі<ref name=belarus40>{{артыкул|аўтар=Цішук, Г.|загаловак=Архіпрамяністы|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Беларусь|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2003|выпуск=|том=|нумар=6|старонкі=40|isbn=}}</ref>.

У 1823 годзе арыштоўваецца царскімі ўладамі<ref name=marakou>[https://web.archive.org/web/20160305013442/http://www.marakou.by/by/davedniki/represavanyya-litaratary/tom-i?id=19476 Зан Тамаш] // {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|1|0|РЛ1-3|РЛ1-3}}</ref>. Захаваліся дакумэнты аб выдачы Зану дыплёма магістэрскай ступені па філязофіі, які ён не пасьпеў атрымаць праз арышт<ref name=asvet/>. У часе сьледзтва 1823—1824 гадоў усю віну за стварэньне і дзейнасьць згуртаваньняў моладзі бярэ на сваю адказнасьць<ref name=art/>, дзякуючы чаму астатніх арыштаваных, у ліку якіх знаходзіліся [[Адам Міцкевіч]], [[Ян Чачот]], [[Ігнат Дамейка]] і слабы здароўем Юзэф Яжоўскі выслалі ўглыб Расеі, а не зьняволілі ў цытадэлі<ref name=sv>{{Спасылка | аўтар = [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]]| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 5 сьнежня 2006| url = http://www.svaboda.org/content/transcript/776431.html| загаловак = Імёны Свабоды: Тамаш Зан 21.12.1796, в. Мясата (цяпер Маладэчанскі раён) — 19.7.1855, маёнтак Кухачын паблізу Воршы. Пахаваны ў в. Смаляны, Аршанскі раён| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата = 4 жніўня 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref>. Адам Міцкевіч пазьней увасобіў сумленнасьць і [[таварыскасьць]] Тамаша ў III частцы «[[Дзяды (паэма)|Дзядоў]]». На адным з допытаў Зан выказаўся: «Мы не стваралі часу — час ствараў нас»<ref name=belarus40/>.

За некалькі дзён да высылкі Зана ў кляштарныя муры дазволілі наведацца тым, хто хацеў зь ім разьвітацца. Філярэт Ота Сьлізень прыгадвае ў сваіх нататках, што «дзьверы ў камэры Зана ў кляштары ўсе гэтыя дні амаль не зачыняліся» і калі ён туды ўвайшоў:
{|
|-
|
{{Цытата|…у камэры было ўжо некалькі філярэтаў, сярод іх — [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Антоні Эдвард Адынец|Адынец]], Пясецкі, Фрэенд, два Тамашовы браты, [[Ян Чачот|Чачот]], Сузін і хтосьці яшчэ… Усіх я знайшоў моцна расчуленымі, бо якраз у гэтую хвіліну Чачот пад акампанэмэнт гітары Тамаша сьпяваў толькі што складзеную ім песьню на народнай гаворцы, песьню жаласную, разьвітальную, якая сваёй мэлёдыяй і зьместам выклікала ўсеагульны плач…<ref name=knihazbor2>{{Кніга|аўтар = Кастусь Цвірка|частка = Паданне пра філаматаў, або Доля аднаго пакалення|загаловак = Філаматы і філарэты|арыгінал = |спасылка = http://bk.knihi.com/filamaty/filamaty0.html|адказны = Укладанне, пераклад польскамоўных твораў, прадмова, біяграфічныя даведкі пра аўтараў і каментарыі [[Кастусь Цьвірка|К. Цьвіркі]],|выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = |год = 1998|том = |старонкі = 19|старонак = 400|сэрыя = Беларускі кнігазбор|isbn = |наклад = }}</ref>}}
|}
Пра гэтае разьвітаньне таксама расказвае [[Антоні Эдвард Адынец]]:
{|
|-
|
{{Цытата|Было нас некалькі дзясяткаў вечарам у камэры Тамаша Зана, куды неўзабаве зайшлі Сузін і Чачот. Апошні засьпяваў пад гітару толькі што складзеную ім песьню на народнай гаворцы:<br><center>Да лятуць, лятуць да дзікіе гусі,</center> <center>Да нас павязуць до далёкое Русі…</center><br>Далей у песьні расказвалася пра гусей, якія адлятаюць на поўдзень, у той час як асуджаных павязуць на поўнач, і хто ведае ці вярнуцца яны калі-небудзь назад. І так глыбока ўзрушыла ўсіх гэтая песьня, што яна выклікала агульны плач, а сьпявак стаў аб’ектам абдымкаў<ref name=knihazbor2/>.}}
|}

=== Высылка: 1824—1837 ===
{{Асноўны артыкул|Аб мэтах і спосабах утрыманьня прапанаванага Музэюма ў Арэнбургу}}
[[Файл:Tomasz Zan map (1831-1834).jpg|міні|400пкс|Мапа экспэдыцыйных перамяшчэньняў Тамаша Зана (цэльная лінія) у 1831—1834 гадах у часе Арэнбурскай высылкі]]
За арганізацыю падпольных таварыстваў Тамаша Зана ў кастрычніку 1824 году высылаюць у Арэнбурскую фартэцыю, адкуль яго вызваляюць 22 лістапада 1825 году. Там ён застаецца верным сваім ідэалам і, паводле зьвестак расейскага пісьменьніка Эрнста Сафонава, удзельнічае ў тайных арганізацыях расейскіх рэвалюцыянэраў у [[Арэнбург]]у і сябруе зь яе кіраўніком, расейскім паэтам Пятром Кудрашовым<ref name=art/>. У 1833 годзе прымае ўдзел у змове высыльных, якія рыхтавалі ўзброенае паўстаньне супраць мясцовых удадаў з мэтай уцячы за мяжу, аднак спроба гэтая не ўдалася.

У высылцы Тамаш Зан сустракае вядомага нямецкага навукоўца-прыродазнаўца [[Аляксандар фон Гумбальт|Аляксандра Гумбальта]], які прыязджаў на [[Урал|Ўрал]] для навуковай экспэдыцыі. Пад яго ўзьдзеяньнем паэт захапляецца вывучэньнем [[геалёгія|геалёгіі]] і [[батаніка|батанікі]]<ref name=art/>. Празь некаторы час Тамашу даручаюць геалягічную выведку на шырокіх прасторах Прыўральля і Тургайскага стэпу. На [[Волга|Волзе]], пад [[Самара]]й, ён адшукаў [[нафта|нафту]], у Заўральскім стэпе — багатыя паклады [[золата]], каля Троіцкай фартэцыі — медную руду<ref name=knihazbor/>. У высылцы Тамаш Зан сустракаўся з многімі дасьледнікамі, якія прыязджалі вывучаць прыроду Прыўральля — батанікам з [[Дэрпт]]а Эдуардам Аляксандравічам Эвэрсманам, яго землякамі геолягамі Грыгорыем Пятровічам Гельмэрсэнам і Эрнстам Гофманам, хімікам Карлам Гэбэлем, астраномам Васілём Фёдаравічам Фёдаравым, прафэсарам Хрыстафорам Ганстэнам, лейтэнантам Дуэ з [[Нарвэгія|Нарвэгіі]] і іншымі<ref>{{Кніга|аўтар = Грицкевич В. П.|частка = Ташкараган ищет золото|загаловак = От Немана к берегам Тихого океана|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = Полымя|год = 1986|том = |старонкі = 113|старонак = 303|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

У арэнбурскай ссылцы паэт таксама пазнаёміўся з Грыгорыем Сілычам Карэліным — прадзедам паэта [[Аляксандар Блок|Аляксандра Блока]]<ref>{{Кніга|аўтар = Грицкевич В. П.|частка = Ташкараган ищет золото|загаловак = От Немана к берегам Тихого океана|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = Полымя|год = 1986|том = |старонкі = 108|старонак = 303|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Меў сустрэчы з сасланым кампазытарам Аляксандрам Аляксандравічам Аляб’евым, удзельнікам [[вайна 1812 году|вайны 1812 году]], сябрам Дзяніса Давыдава і Аляксандра Грыбаедава, аўтарам славутых вакальных твораў «Салавей», «Вячэрні звон», «Доўгая дарога»<ref name=belarus41>{{артыкул|аўтар=Цішук, Г.|загаловак=Архіпрамяністы|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Беларусь|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2003|выпуск=|том=|нумар=6|старонкі=41|isbn=}}</ref>.

З прапановы генэрал-губэрнатара П. Сухцелена напісаў грунтоўную працу па музэйнай справе «[[Аб мэтах і спосабах утрыманьня прапанаванага Музэюма ў Арэнбургу]]». Стварыў багаты мінэралягічны музэй у Арэнбургу<ref name=sv/>, за што атрымаў званьне чыноўніка XIV клясы (калескага рэгістратара).

У 1831 годзе ў ангельскім часопісе «Рэвю брытанік», выдаваным на францускай мове, быў зьмешчаны артыкул «Палітычная гісторыя Літвы» з аповедам падзеяў 1817—1823 гадоў у Віленскім унівэрсытэце з падрабязным асьвятленьнем лёсаў іх удзельнікаў, у тым ліку і «найпрамяністага» Тамаша Зана<ref>{{Кніга|аўтар = Грицкевич В. П.|частка = Ташкараган ищет золото|загаловак = От Немана к берегам Тихого океана|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = Полымя|год = 1986|том = |старонкі = 121|старонак = 303|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Улетку 1833 году знаходзіўся на лячэньні на Сергіеўскіх серных водах каля Самары. У сьнежні 1833 году вярнуўся да выкананьня сваіх абавязкаў. З 18 ліпеня па 5 сьнежня 1834 году праводзіў геагнастычныя дасьледаваньні кыргыскага стэпу, у выніку якіх ён выявіў у наносах рэк Адырлы, Таўкарагайлы-Аят, Сарымсаклы і іншых дзесяць золатаўтрымальных прыіскаў, а таксама паклады меднай руды на поўдні ад Тройцкай крэпасьці.

За гэта Тамаш Зан быў прыстаўлены да грашовай узнагароды ў 1500 рублёў і быў узьведзены ў X клясу паводле «Табелі аб рангах»<ref name=kah61>{{Кніга|аўтар = Каханоўскі, Г.|частка = «Самае ўдзячнае пачуццё»|загаловак = Адчыніся, таямніца часу: Гіст.-літ. нарысы|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = Маст. літ.|год = 1984|том = |старонкі = 61|старонак = 199|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> (атрымаў чын калескага сакратара).

Падарожнічаў па Башкартастану, пабываў у [[Екацярынбург|Екацярынбургу]] (пісаў пра цяжкія ўмовы работы ў Саймонаўскіх капальнях золата і малахіту). Цікавіўся фальклёрнымі традыцыямі [[башкіры|башкіраў]]. Адным зь першых вывучаў народную паэзію і норавы казахаў, татар, башкір і пакінуў запіс адной цюрскай песьні<ref>{{Кніга|аўтар = Грицкевич В. П.|частка = Ташкараган ищет золото|загаловак = От Немана к берегам Тихого океана|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = Полымя|год = 1986|том = |старонкі = 126|старонак = 303|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Пад уражаньнем сваіх падарожжаў па Прыўральлю і расказаў відавочцаў у 1833 годзе выказаў намер напісаць трылёгію пра гэты край у часе Пугачоўскага паўстаньня, аднак плянаванага ня зьдзейсьніў.

Улічваючы нямалыя заслугі Тамаша Зана ў вывучэньні прыроды Ўрала і выяўленьні пакладаў золата, 3 траўня 1837 году, паэту паведаміла, што:
{|
|-
|
{{Цытата|Государь император всемилостивейше соизволил разрешить Зану оставить, буде пожелает, службу в Оренбургском крае, с правом продолжить оную в других губерниях или возвратиться на родину<ref>{{Кніга|аўтар = Грицкевич, В.|частка = |загаловак = От Немана к берегам Тихого океана|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = |год = 1986|том = |старонкі = 128|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>}}
|}

Пасьля ад’езду Тамаша Зана, створаны ім Арэнбурскі музэй перайшоў у рукі былога інспэктара Гарадзенскай гімназіі Міхаіла Фадзеевіча Зялёнкі, які за ўдзел у паўстаньні знаходзіўся ў ссылцы ў Арэнбургу<ref name=kah61/>.

=== Санкт-Пецярбург: 1837—1841 ===
[[Файл:Tamaš Zan. Тамаш Зан (M. Fajans, 1856).jpg|міні|Тамаш Зан у сталым веку. Паводле малюнка [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі|Ю. І. Крашэўскага]]]]

У кастрычніку 1837 году Тамаш прыяжджае ў [[Санкт-Пецярбург]], дзе ён, уладкаваўшыся бібліятэкарам у Горным інстытуце, заняўся выданьнем «Геагнастычных назіраньняў» — вынікам сямігадовых дасьледаваньняў прыродных багацьцяў Урала агульным аб’ёмам у сто друкаваных аркушаў. Аднак апублікаваць кнігу Зану не ўдалося, а месцазнаходжаньне гэтага рукапісу невядома дагэтуль<ref name=knihazbor/>. Таксама склаў мапу Прыўральскага краю<ref>{{Кніга|аўтар = Мароз У.|частка = Філамат Тамаш Зан|загаловак = За брамай забытых мелодый: эсэ, вершы, мініяцюры|арыгінал = |спасылка = |адказны = Уладзімір Мароз; маст. А. А. глекаў, У. В. Мароз|выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = Маст. літ.|год = 2004|том = |старонкі = 96|старонак = 254|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. У 1839 годзе здае экзамэны на атрыманьне кваліфікацыі горнага інжынэра. Двойчы запрашаецца для выступленьня з дакладамі ў Імпэратарскае Расейскае геаграфічнае таварыства<ref name=asd312>Зубовіч, С. Ф. Імёны на картах планеты Зямля / С. Ф. Зубовіч // Беларускае Асветніцтва : вопыт тысячагоддзя : матэрыялы II Міжнароднага кангрэса, 17-19 мая 2000 года : [у 3 кн.] / [рэдакцыйная калегія : А. І. Лугоўскі (галоўны рэдактар) і інш.]. Мінск, 2001. Кн. 2. С. 102—107.</ref>.

Неўзабаве пасьля прыезду Тамаша выклікаюць у канцылярыю III аддзяленьня імпэратарскага ведамства. Даведаўшыся аб ягоным удзеле ў арэнбурскай змове 1833 году, яго вырашаюць вярнуць назад у Арэнбург у суправаджэньні жандара<ref name=art/>. На дапамогу паэту прыходзяць ягоныя віленскія сябры, аселыя ў Пецярбургу, і найперш Францішак Малеўскі. Аднак справа аб удзеле ў плянаваным бунце даходзіць да самога шэфа жандараў, галоўнага начальніка III аддзяленьня графа Бенкендорфа<ref name=knihazbor/>. У гэты момант за Тамаша Зана заступаецца арэнбурскі генэрал-губэрнатар Васіль Аляксеевіч Пятроўскі, які высока цаніў высыльнага за ягоныя геалягічныя адкрыцьці і шырыню ведаў<ref name=art/><ref name="ReferenceA">{{Кніга|аўтар = Мароз У.|частка = Філамат Тамаш Зан|загаловак = За брамай забытых мелодый: эсэ, вершы, мініяцюры|арыгінал = |спасылка = |адказны = Уладзімір Мароз; маст. А. А. глекаў, У. В. Мароз|выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = Маст. літ.|год = 2004|том = |старонкі = 97|старонак = 254|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

=== Вяртаньне ===
[[Файл:Dałmataŭščyna, Viarboŭski. Далматаўшчына, Вярбоўскі (T. Boretti, 1900).jpg|міні|Вёска [[Далматаўшчына]], дзе некаторы час у маёнтку філямата Антонія Вяржбоўскага Тамаш Зан жыў разам зь [[Ян Чачот|Янам Чачотам]]]]
Пасьля сямнаццацігадовай высылкі ў 1841 годзе Тамаш Зан вяртаецца на радзіму. Пасьля [[Горадня|Горадні]] і [[Вільня|Вільні]] некаторы час разам зь [[Ян Чачот|Янам Чачотам]] жыў у [[Далматаўшчына|Далматаўшчыне]] каля [[Карэлічы|Карэлічаў]], у маёнтку філямата [[Антоній Вяржбоўскі|Антонія Вяржбоўскага]]<ref name="ReferenceA"/>. Працаваў у Віленскім корпусе горных інжынэраў, а праз чатыры гады — інспэктарам дзяржаўных маёнткаў на Аршаншчыне і з 1844 году на Лепельшчыне. Тут сышоўся зь сям’ёй Кусьцінскіх. Міхаіл Кусьцінскі, [[студэнт]] Пецярбурскага ўнівэрсытэту, а пазьней вядомы археоляг, успамінаў, што Зан быў душой кожнага таварыскага сходу. Сачыняў музыку, песьні, у тым ліку і на словы Я. Чачота<ref name=vorsha25>{{артыкул|аўтар=Лютынскі В. П.|загаловак=Тамаш Зан на Аршаншчыне|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Аршанскі краязнаўчы зборнік|тып=|месца=Орша|выдавецтва=Аршанская друкарня|год=1997|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=25|isbn=985-6133-40-8}}</ref>. У 1845 годзе выходзіць у адстаўку<ref name=asd312/>.

Як адзначае Тамашовы паплечнік і блізкі сябра [[Ігнат Дамейка]]: «Тамаш Зан прыехаў здаровы і вясёлы, як і раней — сардэчны, разумны. Здавалася, ён зьбярог у сабе ўсю маладую сілу і кемлівасьць». Але празь некалькі месяцаў Зан захварэў: «гэта быў пачатак вар’яцтва, якое прыйшло не адразу, нягледзячы на лекі, што даваў яму брат»<ref name=vorsha25/>.

Па вяртаньні паэта адразу акружаюць сябры і асабліва [[Марыля Верашчака|Марыля Путкамэр]], якая забірае яго да сябе ў маёнтак Бальценікі, дзе Тамаша кранае Марыліна дачка Зося, якая сьпявае яму, граючы на фартэпіяна, песьні [[Ян Чачот|Яна Чачота]]<ref name=art/>. Разам з Марыляй і малодшым братам Ігнасем наведвае сям’ю Бялінскіх у Янушах, Марыліных братоў Юзэфа ў Смольчыцах і Міхала ў [[Дварэц|Дварцы]], дзе яго прымаюць зь вялікаю радасьцю<ref name=art/>. Варта адзначыць, што будучы героем міцкевічавых «Дзядоў», Тамаш Зан стаў жывой легендай у вачох сваіх сучасьнікаў<ref name=art/>.

У вёсцы Аборак на Маладэчаншчыне ў сям’і добрых знаёмых Дэдэркаў Тамаш Зан сустракае маладую Брыгіду Сьвентажэцкую зь недалёкае Маліноўшчыны, якая зачытвалася рамантычнаю літаратурай і захаплялася творчасьцю свайго сучасьніка Адама Міцкевіча. Неўзабаве Брыгіда закахалася ў Тамаша і той адказаў узаемнасьцю. Пазьней у лісьце Марылі Путкамэр ён прызнаваўся:
{|
|-
|
{{Цытата|Я ўбачыў у ёй самую Літву, якая вітае свайго сына з выгнаньня, убачыў у ёй анёла, які нагадвае мне маю  маладосьць, боства, якое прадракае мне шчасьлівую будучыню<ref>{{Кніга|аўтар = Wawrzykowska-Wieciochowa D.|частка = |загаловак =  Adam i Maryla|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Warszawa|выдавецтва = |год = 1990|том = |старонкі = 214|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>}}
|}

[[Файл:Brygidа Świętorzeckа z synami.jpg|міні|Брыгіда Зан (народжаная Сьвентаржэцкая) з сынамі. Сядзіць — Абдон, стаяць (зьлева направа) — гувэрнэр, Віктарын і Клемэнт.]]
[[Файл:Smalany, Tamaš Zan. Napaleon Orda.jpg|міні|Магіла Тамаша Зана на акварэлі [[Напалеон Орда|Н. Орды]], 2-я палова XIX стагодзьдзя]]
29 кастрычніка 1846 году ў мястэчку Лебедзеве пад Маладэчнам яны пабраліся шлюбам<ref name=art/>. Вясельле было мнагалюднае і апрача радні прыехалі яго найбліжэйшыя сябры [[Марыля Верашчака|Марыля]] і Ваўжынец Путкамэры, браты Верашчакі — Юзэф і Міхал<ref name=art/>.

Апошнія дзевяць гадоў жыцьця вёў актыўную краязнаўчую і літаратурную работу<ref>Зубовіч, С. Ф. Тамаш Зан — барацьбіт і краязнаўца / Зубовіч С. Ф. // Вілейскі краязнаўчы зборнік / складальнік В. Коласава. Мінск, 2001. С. 54-56.</ref>. Нейкі час жыў у Беніцы, займаўся геалягічнымі дасьледаваньнямі і геалягічнай працай. У беніцкіх [[сваяк]]оў жонкі ў старасьвецкім будынку бачыў галерэю і мэмарыяльную залю, у якой суткі правёў [[Напалеон I Банапарт|Напалеон]] у сьнежні 1812 году<ref name=kah61/>. Пасьля Беніцы разам зь сям’ёй пераехаў у Аборак, дзе пражыў тры гады. Пад канец жыцьця пры дапамозе Марылінага мужа Ваўжынца Путкамэра за грошы, атрыманыя ў якасьці пасагу, Зан набыў маёнтак Кахачын (сёньня — в. [[Какоўчына]]). У набыцьці маёнтку яму таксама дапамог А. Дабравольскі, які паставіў своеасаблівую ўмову: «новасьпечаны памешчык» мусіў «аддзякаваць» яго, напісаўшы тут аўтабіяграфію, аднак задума засталася нязьдзейсьненай<ref name=vorsha25/>. [[Адам Міцкевіч]] з Парыжа паведамляў ў Чылі [[Ігнат Дамейка|Ігнату Дамейку]]: «У Зана вёсачка ў Беларусі»<ref name=belarus42>{{артыкул|аўтар=Цішук, Г.|загаловак=Архіпрамяністы|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Беларусь|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2003|выпуск=|том=|нумар=6|старонкі=42|isbn=}}</ref>.

Спачатку неспрактыкаванаму ў гаспадарцы паэту маёнтак Кахачын прынёс толькі турботы. У лісьце да Кусьцінскіх Зан скрадзіўся: «За два прайшоўшых гады вычарпаў у мяне гэты маёнтак усе зьберажэньні». Пазьней Марылі Путкамэр ён напіша:
{|
|-
|
{{Цытата|Вязень над [[Вяльля|Віліяй]], хворы над [[Нёман]]ам, чыноўнік над [[Дзьвіна|Дзьвіной]], не прытуліла мяне сяброўства на [[Вялікае Княства Літоўскае|Літве]], горная справа на [[Жмудзь|Жмудзі]], сваяцтва і вучоная сябрына на [[Чорная Русь|Чорнай]], грамадзянства і набожнасьць над [[Дняпро]]м і на [[Белая Русь|Белай Русі]]. Няўжо ж, пакуль жыву, буду вечным выгнаньнікам і пілігрымам?<ref>{{Кніга|аўтар = Wawrzykowska-Wieciochowa D.|частка = |загаловак =  Adam i Maryla|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Warszawa|выдавецтва = |год = 1990|том = |старонкі = 242|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>}}
|}

Толькі празь некалькі гадоў, калі Заны пабудавалі дом, займелі гаспадарку, жыцьцё пайшло належным парадкам. У Тамаша і Брыгіды Занаў нарадзіліся чатыры сыны: Віктарын (1848), Абдон (1849), Клемэнт (1852) і Станіслаў (1854)<ref name=vorsha26>{{артыкул|аўтар=Лютынскі В. П.|загаловак=Тамаш Зан на Аршаншчыне|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Аршанскі краязнаўчы зборнік|тып=|месца=Орша|выдавецтва=Аршанская друкарня|год=1997|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=26|isbn=985-6133-40-8}}</ref>.

Памёр тут жа 7 ліпеня 1855 году. Пахаваны на каталіцкіх могілках у мястэчку [[Смаляны (Віцебская вобласьць)|Смаляны]]. Жонка Брыгіда памерла 23 жніўня 1900 году ў веку 81 году. Яе пахавалі побач з мужам<ref name=alesm307>{{Кніга|аўтар = Марціновіч А. А.|частка = Пакутнік за свабоду — «архіпрамяністы» Тамаш Зан|загаловак = У часе прасветленыя твары: Гіст. эсэ, нарысы|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = Полымя|год = 1999|том = |старонкі = 307|старонак = |сэрыя = |isbn = 985-07-0297-4|наклад = }}</ref>. У эпітафіі на мэмарыяльнай пліце, усталяванай кс. Уладзіславам Любамірскім, што ляжыць перад помнікамі, гаворыцца:
{|
|-
|
{{Цытата|Мілы Богу і людзям Тамаш Зан, памяць пра якога блаславенна. Жыў шэсьцьдзесят гадоў. Памёр 7 ліпеня 1855 году ў [[Кахачын]]е. Зь Сьвентаржэцкіх Брыгіда Зан пахаваная побач з сваім мужам 23 жніўня 1900 году ва ўзросьце 81 год. Сын іх немаўля Стась памёр у 1854 годзе.}}
|}

== Постаць ==
Блізкі сябра Тамаша Зана [[Ігнат Дамейка]] наступным чынам апісваў зьнешнасьць свайго таварыша:
{|
|-
|
{{Цытата|Быў Тамаш Зан... чалавекам з шырокімі схільнасьцямі: грунтоўна ведаў прыродазнаўчыя і экспэрымэнтальныя навукі, слыў добрым матэматыкам і паэтам, ведаў літаратуру і нашу гісторыю, старажытныя мовы; быў вялікім аматарам мастацтваў, у першую чаргу музыкі, якую добра ведаў; выдатна сьпяваў. Сярэдняга росту, смуглаватага твару, з малымі агністымі вачыма і цёмнымі кучаравымі валасамі, з высокім ілбом, які трохі звужаўся ўверсе. Калі ён сьпяваў, імправізаваў, тады ад яго, казалі, ад чала і вачэй нібы сыходзіла праменьне, якім проста паланяў сэрцы ўсіх, хто яго слухаў. Нездарма Зан атрымаў ганаровую мянушку «архіпрамяністы»<ref name=vorsha24/>}}
|}

== Творчая спадчына ==
Тамаш Зан — аўтар заснаваных на [[беларусы|беларускім]] фальклёры паэтычных твораў на [[польская мова|польскай мове]]. У камэдыі «Грэцкія піражкі» (1817, пастаўлена ў Арэнбургу 11 лютага 1830 году<ref name=hryck23/>) выкарыстаў беларускі фальклёр, у паэме «[[Табакерка (паэма)|Табакерка]]» (1818) апісаў беларускае вясельле, сьвята Купальле, звычаі і абрады беларусаў. Ім напісаныя баляды і паэмы «[[Цыганка (баляда)|Цыганка]]», «[[Сьвіцязь-возера]]» (абедзьве 1820), «Твардоўскі», «Бекеш» і лірычныя вершы, у прыватнасьці, верш «Мінчук» (1836) і «Сабіраемся з-над Урала на Літву» (1838)<ref name=stan26>{{Кніга|аўтар = Станкевіч, С.|частка = |загаловак = Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі|арыгінал = Pierwiastki białoruskie w polskiej poezji romantycznej|адказны = Валер Булгакаў|выданьне = 1-е выд.|месца  = Вільня: Інстытут беларусістыкі; Беласток: Беларускае гістарычнае таварыства|год = 2010|старонкі = 26|старонак  = 211|isbn = 83-60456-21-6}}</ref>. Тамаш Зан адыграў значную ролю ў разьвіцьці новага літаратурнага кірунку — рэвалюцыйнага рамантызму<ref name=asvet/>.

Ва ўральскім дзёньніку «З выгнаньня» паэт выказаў намер пісаць на [[беларуская мова|беларускай мове]], аднак ніводзін зь яго беларускіх твораў не захаваўся<ref name="ehb"/>.

У 1833 годзе Т. Зан адзначыў у дзёньніку, што "напісаў па-расейску дзіцячую камэдыю «Русалки и леший», накшталт «Грэцкіх піражкоў»<ref name=hryck23>{{Кніга|аўтар = Грицкевич В. П.|частка = Ташкараган ищет золото|загаловак = От Немана к берегам Тихого океана|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = Полымя|год = 1986|том = |старонкі = 112—113|старонак = 303|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Невядома, ці ставілася яна на сцэне ў Арэнбургу.

== Ушанаваньне памяці ==
Паводле зьвестак Арэнбурскага краязнаўчага музэю, імя Тамаша Зана носіць араграфічнае ўзвышша на Паўднёвым Урале<ref name=asd312/>.

== Выданьні ==
* Tryolety i wiersze miłosne. Warszawa, 1922;
* Z wygnania. Wilno, 1929. Бел. пер.: Філаматы і філарэты: Зборнік. Мн., 1998.
* {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Філаматы і філарэты |арыгінал = |спасылка = |адказны = укладаньне, пераклад польскамоўных твораў, прадмова, біяграфічныя даведкі й камэнты [[Кастусь Цьвірка|Кастуся Цьвіркі]] |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Беларускі кнігазбор]] |год = 1998 |том = |старонкі = 197—230 |старонак = 400 |сэрыя = Серыя І. Мастацкая Літаратура |isbn = 985-6318-21-1|наклад = 10100}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
{{слупок-пачатак-малы}}
{{слупок-2}}
* Тамаш Зан, 1796—1855 // Літаратура Беларусі : першая палова XIX стагоддзя : хрэстаматыя / [укладанне, прадмова, біяграфічныя даведкі і каментарыі К. Цвіркі]. Мінск, 2000. С. 52—67. Змест : [Біяграфічная даведка] / [К. А. Цвірка]. [Выбраныя творы] / Тамаш Зан.
* Тамаш Зан, 1796—1855 // Філаматы і філарэты : зборнік / [укладанне, пераклад польскамоўных твораў, прадмова, біяграфічныя даведкі пра аўтараў і каментарыі Кастуся Цвіркі]. Мінск, 1998. С. 197—230. Змест: [Біяграфічная даведка] / [К. Цвірка]. Творы ; Пісьмы / Тамаш Зан.
* Зан Тамаш // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. Мінск, 1998. Т. 6. С. 525—526.
* Зан Тамаш // {{Літаратура/ЭГБ|3}}
* Зан Тамаш // Беларусь : энцыклапедычны даведнік. Мінск, 1995. С. 321.
* Зан Тамаш // Асветнікі зямлі Беларускай, X — пачатак XX ст. : энцыклапедычны даведнік. Мінск, 2001. С. 176—177.
* Зан Тамаш // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі : у 5 т. Мінск, 1985. Т. 2. С. 484.
* Зан Тамаш // Памяць : Карэліцкі раён / [рэдакцыйная калегія : В. К. Кунашка і інш.]. Мінск, 2000. С. 78.
* Станкевіч, С. Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі / Станіслаў Станкевіч; пераклад Міколы Хаўстовіча // Спадчына. 1998. № 5. С. 100—139. Са зместу: Тамаш Зан. С. 109—136.
* Мароз, У. В. Філамат Тамаш Зан / Уладзімір Мароз // За брамай забытых мелодый : эсэ. Вершы. Мініяцюры / Уладзімір Мароз. Мінск, 2004. С. 90—97.
* Цвірка, К. Дарогамі Тамаша Зана / Кастусь Цвірка // Камяні тых сядзібаў : шляхі паэтаў XIX стагоддзя / Кастусь Цвірка. Мінск, 2004. С. 82—125.
* Тое ж // Лісце забытых алеяў : эсэ / Кастусь Цвірка. Мінск, 1993. С. 99—177.
* Тое ж // Полымя. 1992. № 5. С. 159—172 ; № 6. С. 148—165.
* Марціновіч, А. Пакутнік за свабоду — «архіпрамяністы» : Тамаш Зан / Алесь Марціновіч // У часе прасветленыя твары : гістарычныя эсэ, нарысы / Алесь Марціновіч. Мінск, 1999. С. 290—308.
* Цішук, Г. Архіпрамяністы / Глеб Цішук // Беларусь. 2003. № 6. С. 40-42.
{{слупок-2}}
* Лютынскі, В. Таямніца маёнтка Кахачын / Віктар Лютынскі // Беларуская Мінуўшчына. 1997. № 1. С. 28-31. (Постаці).
* Пра лёс Т. Зана, яго грамадскую дзейнасць і маёнтак, дзе ён правёў апошнія гады жыцця.
* Цвірка, К. Вечны выгнаннік і пілігрым : жыццё і творчасць Тамаша Зана / Кастусь Цвірка // Роднае слова. 1994. № 2. С. 17—24.
* Мохнач, Н. Н. Общественно-политическая и этическая мысль Белоруссии начала XIX в. / Н. Н. Мохнач; под редакцией А. С. Майхровича. — Минск : Наука и техника, 1985. — 94 с.
* Также об этических воззрениях и деятельности Т. Зана.
* Каханоўскі, Г. «Самае ўдзячнае пачуццё» / Генадзь Каханоўскі // Адчыніся, таямніца часу : гісторыка-літаратурныя нарысы / Генадзь Каханоўскі. Мінск, 1984. С. 58-61.
* Жыццёвы шлях Т. Зана.
* Лютынскі, В. П. Тамаш Зан на Аршаншчыне / Лютынскі В. П. // Аршанскі краязнаўчы зборнік № 2 / укладальнік В. Лютынскі. [Орша], 1997. С. 24-27.
* Грицкевич, В. П. Ташкараган ищет золото / В. П. Грицкевич // От Немана к берегам Тихого океана / В. П. Грицкевич. Минск, 1986. С. 92-131.
* Об участии Т. Зана в освоении Урала.
* Ермоленко, В. А. Зан Томаш Карлович / В. А. Ермоленко // Вестник Белорусского государственного университета. Серия 2, Химия. Биология. География. 1997. № 1. С. 72-73.
* О Т. Зане как естествоиспытателе и его вкладе в мировую науку о Земле.
* Зубовіч, С. Ф. Тамаш Зан — барацьбіт і краязнаўца / Зубовіч С. Ф. // Вілейскі краязнаўчы зборнік / складальнік В. Коласава. Мінск, 2001. С. 54—56.
* Гужалоўскі, А. Тамаш Зан — аўтар першага беларускага музейнага праекта / Аляксандр Гужалоўскі // Беларускі гістарычны часопіс. 1999. № 3. С. 60-62.
* Зубовіч, С. Ф. Імёны на картах планеты Зямля / С. Ф. Зубовіч // Беларускае Асветніцтва : вопыт тысячагоддзя : матэрыялы II Міжнароднага кангрэса, 17-19 мая 2000 года : [у 3 кн.] / [рэдакцыйная калегія : А. І. Лугоўскі (галоўны рэдактар) і інш.]. Мінск, 2001. Кн. 2. С. 102—107.
* Лютынскі, В. Прыцягальны вобраз / Віктар Лютынскі // Голас Радзімы. 2002. 9 студз. (№ 3). С. 4.
{{слупок-канец}}

{{Тамаш Зан}}
{{Філяматы}}
{{Добры артыкул}}
{{Бібліяінфармацыя}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Зан, Тамаш}}
[[Катэгорыя:Польскія паэты]]
[[Катэгорыя:Польскія літаратары]]
[[Катэгорыя:Польскія мэмуарысты]]
[[Катэгорыя:Выпускнікі Віленскага ўнівэрсытэту]]
[[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў Расейскай імпэрыі]]
[[Катэгорыя:Філяматы]]
[[Катэгорыя:Філярэты]]
[[Катэгорыя:Асобы Маладэчна]]
[[Катэгорыя:Літаратары рамантызму]]
[[Катэгорыя:Пахаваныя ў Аршанскім раёне]]
[[Катэгорыя:Тамаш Зан| ]]