Залатая Арда: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена

Лінейны

Вэрсія ад 20:11, 27 красавіка 2013

Залатая Арда (па-казаску: Алтын Орда (Жошы Ұлысы), тат. Алтын Урда, Altın Urda; Җүчи олысы, Cüçi olısı) — дзяржава з цэнтрам у ніжнім Паволжы, заснаваная ў 1243 мангольскім ханам Батыем (1237—1255), унукам Чынгісхана. Поўны сувэрэнітэт Арда атрымала пры Мэнгу-Цімуры ў 1266, абасобіўшыся ад Вялікай Манголіі са сталіцай у Ханбалыку (1260—1368). Асноўную частку качавога насельніцтва Залатой Арды складалі полаўцы (кыпчакі). Аседлае насельніцтва — волскія булгары, мордва, марыйцы, харэзмійцы. З 1312 — ісламская дзяржава. Зьнікла ў канцы XVI стагодзьдзя.

Дзяржаўны лад

Улада ханаў Залатой Арды ахоплівала зьначную частку сучаснай Расеі (акрамя Ўсходняй Сыбіры, Далёкага Ўсходу і раёнаў Крайняй Поўначы), паўночны і заходні Казахстан, усходнюю Ўкраіну, Малдову, частку Ўзбэкістану і Туркмэністану. Чыноўнікі Арды зьбіралі даніну на рускіх землях, але пазьней гэта функцыя была перададзеная падуладным рускім князям. Дзеля ўтрыманьня рускіх тэрыторыяў у падпарадкаваньні, а таксама з мэтай рабунку, татарскія атрады зьдзяйсьнялі частыя карныя паходы на Русь. Толькі ў другой палове XIII стагодзьдзя такіх паходаў было чатырнаццаць. Таксама Залатая Арда рабіла набегі на ВКЛ, каралеўства Польскае, хваля набегаў нават дасягнула Вены. На поўдні Арда межавала з Чагатыйскім улусам.

Сталіцай пры Батыі стаў горад Сарай-Бату; у першай палове XIV стагодзьдзя сталіца перанесена ў Сарай-Берке (заснаваны ханам Берке (1255—1266)).

Залатая Арда была шматнацыянальнай і шматукладнай краінай. Буйнымі цэнтрамі гандлю, пераважна караваннага, былі: Сарай-Бату, Сарай-Берке, Ургенч, у крымскіх гарадах Судак, Кафа, Азак (Азоў) і інш.

На чале дзяржавы стаялі нашчадкі Чынгісхана — торэ. У асабліва важных выпадках палітычнага жыцьця зьбіраліся ўсенародныя сходы — курултаі. Дзяржаўнымі справамі займаўся першы міністар (беклярэ-бек — князь над князямі), якому падпарадкоўваліся ўсе міністры — везіры.

Распад Залатой Арды

Ужо пры сваім утварэньні Арда падзялялася на ўлусы, прыналежныя 14 сынам Джучы: 13 братоў былі паўсамастойнымі валадарамі, падпарадкаванымі вярхоўнай уладзе Батыя. Пасьля забойства хана Джанібека ў 1357 пачалася смута, што прывяла да пачатку распаду адзінай дзяржавы. З 1357 па 1380 на залатаардынскім стальцы пабывала болей чым 25 ханаў. у 1360—1370-я фактычным правіцелем стаў цемнік Мамай. У пачатку 1369-х ад Арды адпаў Харэзм, а ў 1362 вялікі князь літоўскі Альгерд захапіў землі ў басейне ракі Дняпро (бітва на Сініх Водах), адасобілася Астрахань. Мамаю давялося сутыкнуцца з памацнелым саюзам рускіх князёў на чале з Масквою. Спроба Мамая аслабіць праціўніка вялікім зьнішчальным паходам прывяла да разгрому татар на Кулікоўскім полі (1380). Пры хане Тахтамышы (1380—1395) смута прыпынілася, і цэнтральная ўлада стала кантраляввать асноўную частку Залатой Арды. Пасьля ўмацаваньня сваёй улады Тахтамыш разьбіў войска Мамая на рацэ Калцы, у 1382 пайшоў на Маскву, захапіў яе і спаліў. Пазьней Тахтамыш выступіў супраць Тамэрлана. У выніку Тамерлан разьбіў войска Тахтамыша, захапіў і разбурыў паволскія гарады, у тым ліку Сарай-Берке, абрабаваў гарады Крыму. Такім чынам Залатой Ардзе быў нанесены сьмяротны удар, ад якога яна ўжо не паправілася. Вялікая Арда спыніла існаваньне ў XVI стагодзьдзі.

Нашчадкі Залатой Арды

Крымскае ханства, Казанскае ханства, Астраханскае ханства, Сыбірскае ханства, і Нагайскія арды, што качавалі па тэрыторыі ад Дунаю да Іртышу, былі нашчадкамі Залатой Арды. Ажно да 18 стагодзьдзя працягваліся разбуральныя набегі крымскіх татар і нагаеў на памежныя тэрыторыі Рэчы Паспалітай і Расейскай імпэрыі.

Шаблён:Link FA

@@ Радок 3: / Радок 3: @@
 == Дзяржаўны лад ==
-Улада ханаў Залатой Арды ахоплівала зьначную частку сучаснай [[Расея|Расеі]] (акрамя Усходняй Сібіры, Далёкага Усходу і раёнаў Крайняй Поўначы), паўночны і заходні [[Казахстан]], усходнюю [[Украіна|Украіну]], [[Малдова|Малдову]], частку [[Узбэкістан]]а і [[Туркмэністан|Туркмэніі]].
+Улада ханаў Залатой Арды ахоплівала зьначную частку сучаснай [[Расея|Расеі]] (акрамя Ўсходняй Сыбіры, Далёкага Ўсходу і раёнаў Крайняй Поўначы), паўночны і заходні [[Казахстан]], усходнюю [[Украіна|Ўкраіну]], [[Малдова|Малдову]], частку [[Узбэкістан|Ўзбэкістану]] і [[Туркмэністан]]у. Чыноўнікі Арды зьбіралі даніну на рускіх землях, але пазьней гэта функцыя была перададзеная падуладным рускім князям. Дзеля ўтрыманьня рускіх тэрыторыяў у падпарадкаваньні, а таксама з мэтай рабунку, татарскія атрады зьдзяйсьнялі частыя карныя паходы на [[Русь]]. Толькі ў другой палове [[13 стагодзьдзе|XIII стагодзьдзя]] такіх паходаў было чатырнаццаць. Таксама Залатая Арда рабіла набегі на [[ВКЛ]], [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|каралеўства Польскае]], хваля набегаў нават дасягнула [[Вена|Вены]]. На поўдні Арда межавала з [[Чагатыйскі ўлус|Чагатыйскім улусам]].
-Чыноўнікі Арды зьбіралі даніну на рускіх землях, але пазьней гэта функцыя была перадана падуладным рускім князям. Дзеля ўтрымання рускіх тэрыторый у падпарадкаваньні, а таксама зь мэтай рабунку, татарскія атрады зьдзяйснялі частыя карныя паходы на [[Русь]]. Толькі ў другой палове [[XIII]] ст. такіх паходаў было чатырнаццаць. Таксама Залатая Арда рабіла набегі на [[ВКЛ]], [[Польскае каралеўства|каралеўства Польскае]], хваля набегаў нават дасягнула [[Вена|Вены]].
-На поўдні Арда межавала зь [[Чагатыйскі улус|Чагатыйскім улусам]].
-Сталіцай пры Батыі стаў горад [[Сарай-Бату]]; у першай палове [[XIV]] ст. сталіца перанесена ў [[Сарай-Берке]] (заснаваны ханам [[Берке]] ([[1255]]—[[1266]]))
+Сталіцай пры Батыі стаў горад [[Сарай-Бату]]; у першай палове [[14 стагодзьдзе|XIV стагодзьдзя]] сталіца перанесена ў [[Сарай-Берке]] (заснаваны ханам [[Берке]] ([[1255]]—[[1266]])).
 Залатая Арда была шматнацыянальнай і шматукладнай краінай. Буйнымі цэнтрамі гандлю, пераважна караваннага, былі: Сарай-Бату, Сарай-Берке, Ургенч, у крымскіх гарадах Судак, Кафа, Азак (Азоў) і інш.
-На чале дзяржавы стаялі нашчадкі Чынгісхана - торэ. У асабліва важных выпадках палітычнага жыцця зьбіраліся ўсенародныя сходы - курултаі. Дзяржаўнымі справамі займаўся першы міністр (беклярэ-бек — князь над князямі), якому падпарадкоўваліся ўсе міністры - везіры.
+На чале дзяржавы стаялі нашчадкі Чынгісхана — торэ. У асабліва важных выпадках палітычнага жыцьця зьбіраліся ўсенародныя сходы — курултаі. Дзяржаўнымі справамі займаўся першы міністар (беклярэ-бек — князь над князямі), якому падпарадкоўваліся ўсе міністры — везіры.
 == Распад Залатой Арды ==
+Ужо пры сваім утварэньні Арда падзялялася на ўлусы, прыналежныя 14 сынам Джучы: 13 братоў былі паўсамастойнымі валадарамі, падпарадкаванымі вярхоўнай уладзе Батыя. Пасьля забойства хана [[Джанібек]]а ў [[1357]] пачалася смута, што прывяла да пачатку распаду адзінай дзяржавы. З [[1357]] па [[1380]] на залатаардынскім стальцы пабывала болей чым 25 ханаў. у [[1360]]—[[1370-я]] фактычным правіцелем стаў цемнік [[Мамай]]. У пачатку 1369-х ад Арды адпаў [[Харэзм]], а ў [[1362]] вялікі князь літоўскі [[Альгерд]] захапіў землі ў басейне ракі [[Дняпро]] ([[бітва на Сініх Водах]]), адасобілася [[Астрахань]]. Мамаю давялося сутыкнуцца з памацнелым саюзам рускіх князёў на чале з Масквою. Спроба Мамая аслабіць праціўніка вялікім зьнішчальным паходам прывяла да разгрому татар на [[Кулікоўская бітва|Кулікоўскім полі]] (1380). Пры хане [[Тахтамыш]]ы (1380—1395) смута прыпынілася, і цэнтральная ўлада стала кантраляввать асноўную частку Залатой Арды. Пасьля ўмацаваньня сваёй улады Тахтамыш разьбіў войска Мамая на рацэ Калцы, у 1382 пайшоў на Маскву, захапіў яе і спаліў. Пазьней Тахтамыш выступіў супраць [[Тамэрлан]]а. У выніку Тамерлан разьбіў войска Тахтамыша, захапіў і разбурыў паволскія гарады, у тым ліку Сарай-Берке, абрабаваў гарады [[Крым]]у. Такім чынам Залатой Ардзе быў нанесены сьмяротны удар, ад якога яна ўжо не паправілася. Вялікая Арда спыніла існаваньне ў [[16 стагодзьдзе|XVI стагодзьдзі]].
-Ужо пры сваім утварэньні Арда падзялялася на улусы, прыналежныя 14 сынам Джучы: 13 братоў былі паўсамастойнымі валадарамі, падпарадкаванымі вярхоўнай уладзе Батыя.
-Пасьля забойства хана [[Джанібек]]а ў [[1357]] пачалася смута, што прывяла да пачатку распаду адзінай дзяржавы. З [[1357]] па [[1380]] на залатаардынскім стальцы пабывала болей чым 25 ханаў.
-у [[1360]]—[[1370]]-я фактычным правіцелем стаў цемнік [[Мамай]]. Упачатку 1369-х ад Арды адпаў [[Харэзм]], а ў [[1362]] вялікі князь літоўскі [[Альгерд]] захапіў землі ў басейне ракі [[Днепр]] ([[Бітва на Сініх Водах|бітва на Сініх Водах]]), адасобілася [[Астрахань]]. Мамаю давялося сутыкнуцца зь памацнелым саюзам рускіх князёў на чале зь Масквою. Спроба Мамая аслабіць праціўніка вялікім знішчальным паходам прывяла да разгрому татар на [[Кулікоўская бітва|Кулікоўскім полі]] (1380).
-Пры хане [[Тахтамыш]]ы (1380—1395) смута прыпынілася, і цэнтральная ўлада стала кантраляввать асноўную частку Залатой Арды. Пасьля ўмацаваньня сваёй улады Тахтамыш разьбіў войска Мамая на рацэ Калцы, у 1382 пайшоў на Маскву, захапіў яе і спаліў. Пазьней Тахтамыш выступіў супраць [[Тамерлан]]а. У выніку Тамерлан разьбіў войска Тахтамыша, захапіў і разьбурыў паволжскія гарады, у тым ліку Сарай-Берке, абрабаваў гарады [[Крым]]а. Такім чынам Залатой Ардзе быў нанесены смяротны удар, ад якога яна ўжо не паправілася. Вялікая Арда спыніла існаваньне ў [[XVI]] ст.
 == Нашчадкі Залатой Арды ==
-[[Крымскае ханства]], [[Казанскае ханства]], [[Астраханскае ханства]], [[Сібірскае ханства]], і Нагайскія арды, што качавалі па тэрыторыі ад [[Дунай|Дуная]] да [[Іртыш]]а, былі нашчадкамі Залатой Арды. Ажно да [[18]] ст. працягваліся разбуральныя набегі крымскіх татар і нагаеў на памежныя тэрыторыі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] і [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]].
+[[Крымскае ханства]], [[Казанскае ханства]], [[Астраханскае ханства]], [[Сыбірскае ханства]], і Нагайскія арды, што качавалі па тэрыторыі ад [[Дунай|Дунаю]] да [[Іртыш]]у, былі нашчадкамі Залатой Арды. Ажно да [[18 стагодзьдзе|18 стагодзьдзя]] працягваліся разбуральныя набегі крымскіх татар і нагаеў на памежныя тэрыторыі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] і [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]].
 [[Катэгорыя:Гісторыя Сярэдняй Азіі]]