Nec Mergitur

Nec Mergitur
Беларуская мова: Але ня тоне, Польская мова: Lecz nie tonie
Мастак	Фэрдынанд Рушчыц
Год	1904-1905
Тып	алей, палатно
Памеры	219 × 203
Месцазнаходжаньне	Летувіскі нацыянальны мастацкі музэй(lt), Вільня

«Nec Mergitur» (таксама вядомая пад назвай «Легенда парусаходзтва» па-польску: Legenda żeglarska) — карціна Фэрдынанда Рушчыца, намаляваная ў 1904—1905.

Апісаньне

Рамантычная сымбалічная кампазыцыя. На фоне зорнай ночы па бурным моры плыве казачны карабель з распушчанымі чырвонымі ветразямі. На пярэдняй частцы карабля намаляваныя тры агні, якія асьвятляюць пярэднюю частку карабля. Ружовыя агні ліхтара адбіваюцца ў водах мора, разьбіваючыся ў плёскаце хваль. Вобраз карціны пастатычны, намаляваны шырокімі тлустымі мазкамі. Колер гучны. Пераважаюць насычаныя адценьнямі цёмна-сіні, чырвоны й жоўты колеры. На карціне ўсё зіхаціць, як каштоўныя камяні: зоркі, якія перакрываюцца, агні парусьніка, рознакаляровыя блікі на бурлівай вадзе. Карабель, які рухаецца па хвалях, сваім разьбяным корпусам і чырвонымі ветразямі нагадвае хутчэй казачныя караблі, чым сапраўдныя судны. У дадзеным выпадку ўяўленьне Рушчыца маглі падштурхнуць ілюстрацыі Гюстава Дорэ да рамантычнай паэмы «Рыфмы старога марака».

Гістарычны кантэкст

Карціна Фэрдынанда Рушчыца «Nec mergіtur» была створана ў пачатку ХХ стагодзьдзя, у адзін з найцікавейшых пэрыядаў у гісторыі польскага мастацтва, вядомы як Маладая Польшча (па-польску: Młoda Polska). Творчасьць мастакоў гэтай эпохі была вельмі разнастайнай, але іх аб’ядноўвала імкненьне ўнесьці ў айчыннае мастацтва сучасныя, эўрапэйскія мастацкія тэндэнцыі, надаць яму непаўторны, нацыянальны характар. Большасьць зь іх знаходзіліся пад уплывам сымбалізму — плыні, якая нарадзілася з агіды да чыста рацыяналістычнага, навуковага разуменьня сьвету, дамінуючаага у другой палове XІX стагодзьдзя, яе прадстаўнікі аддавалі перавагу звароту да нематэрыяльных зьяў, духоўнасьці, інтуіцыі й эмоцыі. Яны выкарыстоўвалі вельмі разнастайныя мастацкія сродкі. Часта выкарыстоўвалі складаную сымболіку й літаратурныя адсылкі (асабліва да эпохі рамантызму), што добра бачна ў творчасьці Яцэка Мальчэўскага й Станіслава Высьпянскага. Шматлікія сымбалісцкія творы можна разглядаць як прадвесьце крыху больш позьняга накірунку: экспрэсіянізму, у якім галоўным было выяўленьне пачуцьцяў. Гэтая протаэкспрэсіянісцкая плынь сымбалізму ўключае ў сябе творчасьць самых розных жывапісцаў (у тым ліку Войцеха Вайса, Вітольда Вайткевіча, Конрада Кшыжаноўскага й Фэрдынанда Рушчыца), чые карціны — незалежна ад тэмы — уплываюць на гледача пераважна ў сфэры эмоцый. Асаблівасьцю, якая адрозьнівае сымболіку Маладой Польшчы ад яе эўрапэйскіх аналагаў, зьяўляюцца частыя спасылкі на канкрэтную палітычную сытуацыю. Для мастакоў дадзенага накірунку вельмі балючым была страта Рэчы Паспалітай у 1795 годзе, адсутнасьць незалежнасьці сваёй краіны. У той час цяжар захаваньня роднай культуры й захаваньня мар аб незалежнасьці ў значнай ступені ўзяло на сябе мастацтва. Маладыя мастакі з тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай выказвалі свой патрыятызм, зьвяртаючыся да нацыянальных традыцый (напрыклад, літаратуры ці народнай культуры), шукаючы новыя формы, прыдатныя для польскага мастацтва, але таксама ствараючы творы, якія метафарычна выказваюць сытуацыю іхняй радзімы. Значная колькасьць тагачасных карцін прачытвалася ў гэтым кантэксьце, нават калі іх тэматыка была, відаць, зусім іншай — так было й з «Nec mergіtur» Рушчыца.

Рушчыц працаваў над карцінай у 1904-05 гадах, і часта мяркуюць, што на стварэньне твора паўплывалі бягучыя палітычныя падзеі: ішла расейска-японская вайна, якая скончылася паразай Расейскай імпэрыі, рэвалюцыйныя настроі нарасталі ва ўсёй імпэрыію Зьмена сытуацыі давала палякам надзею на аднаўленьне незалежнасьці. Таму «Nec Mergіtur» звычайна трактуецца як алегарычнае адлюстраваньне сытуацыі ў Польшчы, дзекарабель, які змагаецца са штормам, зьяўляецца сымбалем краіны, якую разьдзіраюць гістарычныя падзеі. Выкарыстаньне фігуры карабля не было новай ідэяй, і гэты прыём сустракаецца, напрыклад, у пропаведзях Пятра Скаргі XVІ стагодзьдзя альбо ў рамантычнай паэзыі Адама Міцкевіча. Здаецца, непасрэдным натхненьнем для жывапісца магла паслужыць навэла Генрыка Сянкевіча пад назвай «Легенда парусаходзтва» (па-польску: Legenda żeglarska). Паводле нататак Рушчыца, менавіта так першапачаткова называлася карціна. Больш за тое, у лютым 1904 г. — падчас першапачатковай працы над кампазыцыяй — мастак, пішучы пра свае сучасныя літаратурныя захапленьні, згадаў назву «Пурпура», гэта значыць назву карабля з тэксту Сянкевіча. У навэле расказваецца пра карабель, экіпаж якога быў настолькі ўпэўнены ў сабе, што верыў у яго непарушнасьць і грэбаваў яго тэхнічным станам. Калі карабель трапіў у шторм, жорсткае змаганьне са стыхіяй апынулася неэфэктыўным, экіпаж змагаўся з марскімі хвалямі замест таго, каб адрамантаваць дно карабля. У рамане Сянкевіча прасочваецца выразная аналёгія са становішчам Рэчы Паспалітай, разбуранай недальнабачнасьцю й фанабэрыяй уладароў, вылечыць якую можна было толькі руплівай працай у нізах. Назва, пад якой сёньня вядомая карціна, зьяўляецца фрагмэнтам лацінскага дэвізу Парыжу «fluctuat nec mergitur», што азначае «хваля кідае яе, але яна ня тоне». Сказ непасрэдна апісвае сытуацыю, якую прадстаўляе мастак, і ў той жа час можа быць высьветлены, як своеасаблівае прароцтва для Польшчы. Аднак Рушчыц ніводнага разу не ўжыў гэты тэрмін у сваім дзёньніку. Спачатку ён назваў карціну «Legenda żeglarska», потым называў яе толькі «мая карціна». Напэўна, яму было цяжка вызначыцца, бо ўлетку 1905 г. госьці Рушчыца, у тым ліку актрыса Ванда Семашкова, разважалі над адпаведнай карціне назвай. На думку мастака Караля Ціхага, канчатковы выбар назвы быў у асноўным выпадковым: лацінскія словы нібыта напісаў пісьменьнік Тадэвуш Жук-Скаршэўскі, які ўвосень 1904 г. разглядаў няскончаную ў той момант карціну.

Гісторыя карціны

Вядомасьць Фэрдынанду Рушчыцу прынесла карціна «Зямля» 1898 году — манумэнтальнае палатно з выявай чалавека, які арэ зямлю плугам, запрэжаным двума валамі. Гэты вобраз трактаваўся як адлюстраваньне адвечнай барацьбы чалавека з прыродай. Тэма неўтаймаванай сілы прыроды, адсылаючы да традыцыі рамантызму, зьяўляецца ў большасьці твораў мастака, у тым ліку ў «Nec mergіtur». Карціна «Nec mergіtur» вылучалася зь іншых твораў мастак. Сам Фэрдынанд Рушчыц пра стварэньне гэтай карціны ў 1905 годзе узгадваў:

	Маляваў. Я перарабіў ніжнюю частку неба, прыбраў воблака. Хацелася б, каб увесь вобраз быў нерэальным, як каскад брыльянтаў. Ад тыдня маю сьвет для сябе. Шмат чытаю. Арыгінальны тэкст  (пол.) Malowałem. Przerobiłem dolną część nieba, usunąłem chmurę. Chcialbym cały obraz utrzymać nierealnie, jak kaskadę brylantów. Od tygodnia mam świat dla siebie. Dużo czytam.

Працаваць над творам ён пачаў значна раней: першая згадка пра малюнкі да кампазыцыі «Nec mergіtur» ў дзёньніку мастака адносіцца да лютага 1904 году (на той момант мастак называў сваю будучую карціну «Legenda żeglarska»), у тым жа месяцы зрабіў эцюд вугалем на палатне. Карціну Рушчыц пісаў пераважна ў Багданаве, часткова ў Варшаве, відаць, зь вялікімі перапынкамі. Напэўна, ён быў блізкі да завяршэньня працы ў жніўні 1905 г., калі па прапанове маці (сваёй улюбёнай дарадчыцы) зрабіў некалькі перамалёвак і прадставіў палатно гасьцям Багданава.

Невядома, калі Рушчыц канчаткова прыняў назву «Nec mergіtur», але пад такой назвай карціна дэманстравалася ў 1906 годзе на другой «Мастацкай» выставе ў салоне «Сэцэсіён» у Вене. Твор атрымаў прыязныя водгукі крытыкаў. Адзін з рэцэнзэнтаў Тадэвуш Рытэр пісаў пра яго: «[…] Фэрдынанд Рушчыц, урэшце, самы цікавы з „высокапэрспэктыўных“. Некалькі гадоў таму ў тым жа мадэрне ён выставіў сваю клясычную „Зямлю“. Сёлета пра „працяг“ гаворкі ня йдзе — ёсьць толькі зусім новы Рушчыц […], аўтар вялікай карціны — „Nec mergіtur“. Гэта ня такі вялікі сымбаль, як „Зямля“, — але алегорыя. „Зямля“ кідалася ў вочы, як моцны пах; гэтая сымболіка была зразумела ня толькі розумам, але адчувалася пачуцьцямі раней, чымсьці розумам. „Nec mergіtur“ — менш „сапраўдная“ абстаноўка. Пераможны карабель на бурлівым моры. […] Ён плыве спакойна […] як… Польшча». У рэшце Рушчыц перадаў карціну Віленскаму таварыству сяброў навук, а пазьней праца была перададзена ў калекцыю Літоўскага мастацкага музэя ў Вільні, дзе й знаходзіцца дагэтуль. Гледзячы «Nec mergіtur» Рушчыца й ведаючы гістарычны кантэкст стварэньня карціны, варта задумацца, ці зьяўляецца патрыятычная інтэрпрэтацыя адзінай магчымай. Як адзначае дасьледчыца Агнешка Маравінска, такая інтэрпрэтацыя сэнсу намаляванай сцэны зьяўляецца вынікам складанай палітычнай сытуацыі, якая закранула ня толькі мастака, але й рэцыпіентаў. Яна цытуе фрагмэнт тэксту Ежы Рамэра, які ў 1927 годзе пісаў: «Забудзем на хвіліну, што яна была напісана ў найцяжэйшыя часы палітычнай няволі пад расейскім панаваньнем […] У гэтай кампазыцыі [… ] мы знаходзім візуальна-містычны патэнцыял, рэдка сустракаемы ў польскім жывапісе». Бо сам мастак марыў надаць карціне казачную аўру, а пазбавіўшы парусьнік відавочных нацыянальных атрыбутаў, ператварыў яго ў вельмі ўнівэрсальны сымбаль. У яго змаганьні са стыхіяй можна ўбачыць і мэтафару чалавечага жыцьця, і расказ пра сілу прыроды, перад якой чалавек заўсёды застаецца безабаронным. Але перш за ўсё твор закранае эмоцыі: ён узрушвае сваёй моцай і манумэнтальнасьцю й у той жа час спакушае сваёй фантастычнай атмасфэрай.

Вонкавыя спасылкі

• Nec Mergitur