Перайсьці да зьместу

Дзеі вуграў

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
(Перанакіравана з «Gesta Hungarorum»)
Тытульны аркуш рукапісу «Дзеі вуграў»

«Дзеі вуграў» (па-лацінску: Gesta Hungarorum) — найранейшая захаваная пісьмовая крыніца па вугорскай гісторыі. Твор напісаны ў форме ня летапісу, а «дзеяньняў» (лац. gesta) — папулярнага жанру сярэднявечнай літаратуры. Аўтар «Дзеяў» невядомы і ў навуковай літаратуры традыцыйна завецца Ананімам. Адзіны асобнік ягонага рукапісу, датаваны другой паловай XIII стагодзьдзя, захоўваецца ў будапэшцкай Нацыянальнай бібліятэцы імя Сэчэні.

Апісаньне

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Копія «Фульдзкіх аналаў» — крыніцы зьвестак пра захоп вуграмі Карпацкага басэйну

Вугры, ці мадзяры, карысталіся ўласным альфабэтам яшчэ да прыняцьця хрысьціянства ў XI стагодзьдзі; тым ня меней, іхняя раньняя гісторыя захавалася дзякуючы творам мусульманскіх, бізантыйскіх і заходнеэўрапейскіх аўтараў[1][2], напрыклад: «Фульдзкія аналы», «Кранікон» Рэгіна Прумскага і «Пра кіраваньне імпэрыяй» Канстантына VII[3][4].

«Дзеі вуграў» сталі першым вядомым вугорскім летапісам[5][6]. У тэксьце апісваецца заваёва Карпацкага басэйну і ейныя непасрэдныя наступствы[7][8][6]. Летапіс датуецца другой паловай XI стагодзьдзя — пачаткам XII стагодзьдзя[8][9][10][11].

31 разьдзел Gesta Hungarorum

Захаваўся толькі адзін асобнік рукапісу[12][13]. Кодэкс мае памеры 17×24 см і складаецца з 24 аркушаў, у тым ліку дзьве пустыя старонкі[6]. Першая старонка спачатку мела тэкст, аднак была ачышчаная, бо пісар памыліўся пры перапісваньні[14][15]. Тэкст напісаны гатычным пісьмом[6]. Паводле стылю пісьма і аздабленьня выглядае, што рукапіс быў створаны ў сярэдзіне — другой палове XIII стагодзьдзя, а зробленыя ў ім памылкі пацьвярджаюць, што ён перапісаны з арыгінальнага твору[6][13]. Напрыклад, пры апісаньні наезду вугорцаў на Бізантыйскую імпэрыю замест «Нэапатрам» напісана «Клеапатрам», хоць з кантэксту пэўна вынікае, што аўтар «Дзеяў» меў на ўвазе Нэапатрас (цяпер Іпаці ў Грэцыі)[6].

Пра месцазнаходжаньне рукапісу да XVII стагодзьдзя нічога не вядома. Паміж 1601—1636 ён трапіў у зборы Імпэрскай бібліятэкі ў Вене. Бібліятэкар Сэбастыян Тэнгнагель зарэгістраваў яго пад назваю «Вугорская гісторыя першых сямі князёў Вугоршчыны, запісаная пісарам каралём Бэлам» (лац. Historia Hungarica de VII primis ducibus Hungariae auctore Belae regis notario), а таксама пранумараваў аркушы і разьдзелы. У XVIII стагодзьдзі кодэкс быў пераплецены скураной вокладкай зь пячаткай у выглядзе двухгаловага арла[16]. У 1933—1934 рукапіс быў перавезены ў Вугоршчыну і захоўваецца ў Нацыянальнай бібліятэцы імя Сэчэні ў Будапэшце[17][13].

Аўтар

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Асноўны артыкул: Ананім (летапісец)
Помнік ананімнаму аўтару «Дзеяў вуграў» у замку Вайдахуняд у Будапэшце

Аўтара «Gesta Hungarorum» назвалі Ананімам у часе першага вугорскага перакладу ягонага твору ў 1790 року[17]. У першым сказе «Дзеяў» аўтар сам апісвае сябе як «П, званы магістрам, а даўней пісар найслаўнейшага Бэлы, сьветлай памяці караля Вугоршчыны»[18]. Аднак дакладна не вядома, пра якога караля вядзецца, бо імя Бэлы насілі чатыры вугорскія манархі[19][20][21]. Большасьць гісторыкаў лічаць, што маецца на ўвазе Бэла III, які сканаў у 1196[21][22][23].

Ананім прысьвяціў сваю працу «найшаноўнейшаму чалавеку Н»[18], свайму аднаклясьніку ў невядомай школе[24][25]. Па выказваньні Ананіма, ён вырашыў апісаць «радавод каралёў Вугоршчыны й іхняй шляхты»[18], бо не знайшоў якога-кольвек апісаньня гісторыі вугорскіх заваёваў[26]. Калі лічыць, што ён быў пісарам Бэлы III, дык ягоныя «Дзеі» можна датаваць прыкладна 1200 рокам — пачаткам XIII стагодзьдзя[7][22][27][28].

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Сярод крыніцаў, на якія абапіраўся аўтар пры напісаньні свайго твору, Ананім называе Біблію і папулярную ў той час «Траянскую гісторыю» Дарэса Фрыгійскага[29]. Называючы скіфаў продкамі вуграў[30], ён абапіраецца на «Кранікон» Рэгіна Прумскага[31] і «Паходжаньне скіфаў» Юстынуса[30][32][33].

У тэксьце «Дзеяў вуграў» бачныя наўпроставыя запазычаньні з «Этымалёгіяй» Ісыдора Сэвільскага, «Rationes dictani prosaice» Гуга Банёнскага (італ. Hugo Bononiensis) і сярэднявечных рыцарскіх раманаў пра Аляксандра Вялікага[30][34].

Гісторыя вугорскіх заваёваў паводле Ананіма адрозьніваецца ад іншых твораў, заснаваных на старажытных дакумэнтах[35]. Так, у «Ілюстраванай кроніцы» паведамляецца, што вугры прыйшлі ў Трансыльванію з усходняга боку Карпатаў ў пачатку заваёваў, а ў Ананіма — у пазьнейшы час і з захаду, праз даліны Мэсэшаў[36][37]. Крыніцы IX-X стагодзьдзяў згадваюць асобаў, якія адыгрывалі значную ролю ў часу вугорскіх заваёваў, аднак Ананім ня згадвае ні пра Арнульфа Карынтыйскага, ні пра Барыса I, ні пра Сьвятаполка I[7][38][15]. У сваю чаргу, у «Дзеях вуграў» пералічаныя баўгарын Салан, хазарын Мэнумарут і валах Гелу, якія ня згадваюцца ні ў воднай іншай крыніцы[7][15].

Ананім нічога ня піша пра вырашальную перамогу вуграў над баварцамі пад Прэсбургам, аднак згадвае невядомыя зь іншых крыніцаў бітвы[15].

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ Engel 2001. С. 8—9.
  2. ^ Róna-Tas 1999. С. 53—58, 67—71.
  3. ^ Engel 2001. С. 12.
  4. ^ Róna-Tas 1999. С. 53—54, 57.
  5. ^ Curta 2006. С. 15.
  6. ^ а б в г д е Rady & Veszprémy 2010. С. xvii.
  7. ^ а б в г Engel 2001. С. 11.
  8. ^ а б Róna-Tas 1999. С. 58.
  9. ^ Macartney 1953. С. 16—17.
  10. ^ Berend, Urbańczyk & Wiszewski 2013. С. 405.
  11. ^ Kristó 2002. С. 32.
  12. ^ Curta 2006. С. 16.
  13. ^ а б в Macartney 1953. С. 59.
  14. ^ Rady & Veszprémy 2010. С. xx.
  15. ^ а б в г Györffy 1988. С. 39.
  16. ^ Rady & Veszprémy 2010. С. xviii.
  17. ^ а б Rady & Veszprémy 2010. С. xix.
  18. ^ а б в Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (Prologue), p. 3.
  19. ^ Macartney 1953. С. 61.
  20. ^ Madgearu 2005. С. 16—20.
  21. ^ а б Kordé 1994. С. 50.
  22. ^ а б Berend, Urbańczyk & Wiszewski 2013. С. 490.
  23. ^ Madgearu 2005. С. 16.
  24. ^ Rady & Veszprémy 2010. С. xxiii.
  25. ^ Madgearu 2005. С. 18.
  26. ^ Macartney 1953. С. 64.
  27. ^ Spinei 2009. С. 73.
  28. ^ Rady & Veszprémy 2010. С. xxii.
  29. ^ Rady & Veszprémy 2010. С. xxix.
  30. ^ а б в Györffy 1988. С. 34.
  31. ^ Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (ch. 7.), p. 21.
  32. ^ Kristó 2002. С. 53.
  33. ^ Thoroczkay 2009. С. 112.
  34. ^ Rady & Veszprémy 2010. С. xxx.
  35. ^ Róna-Tas 1999. С. 53.
  36. ^ Madgearu 2005. С. 17.
  37. ^ Spinei 2009. С. 71—72.
  38. ^ Kristó 2002. С. 56.

Літаратура

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  • Berend, Nora; Urbańczyk, Przemysław; Wiszewski, Przemysław. Central Europe in the High Middle Ages: Bohemia, Hungary and Poland, c. 900-c. 1300. — Cambridge University Press, 2013. — ISBN 978-0-521-78156-5
  • Curta, Florin. Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. — Cambridge University Press, 2006. — ISBN 978-0-521-89452-4
  • Engel, Pál. The Realm of St Stephen: A History of Medieval Hungary, 895–1526. — I.B. Tauris Publishers, 2001. — ISBN 1-86064-061-3
  • Györffy, György. Anonymus: Rejtély vagy történeti forrás. — Akadémiai Kiadó, 1988. — ISBN 963-05-4868-2
  • Kordé, Zoltán. Anonymus / Kristó, Gyula; Engel, Pál; Makk, Ferenc // Korai magyar történeti lexikon (9–14. század). — Akadémiai Kiadó, 1994. — С. 50—51. — ISBN 963-05-6722-9.
  • Kristó, Gyula. Magyar historiográfia I.: Történetírás a középkori Magyarországon. — Osiris, 2002. — ISBN 963-389-261-9
  • Macartney, C. A. The Medieval Hungarian Historians: A Critical & Analytical Guide. — Cambridge University Press, 1953. — ISBN 978-0-521-08051-4
  • Madgearu, Alexandru. The Romanians in the Anonymous Gesta Hungarorum: Truth and Fiction. — Romanian Cultural Institute, Center for Transylvanian Studies, 2005. — ISBN 973-7784-01-4
  • Rady, Martyn; Veszprémy, László. Introduction // Bak, János M.; Borkowska, Urszula; Constable, Giles; Jaritz, Gerhard; Klaniczay, Gábor. Anonymus and Master Roger. — CEU Press, 2010. — С. xvii–xxxviii. — ISSN 978-963-9776-95-1.
  • Róna-Tas, András. Hungarians and Europe in the Early Middle Ages: An Introduction to Early Hungarian History / Translated by Nicholas Bodoczky. — CEU Press, 1999. — ISBN 978-963-9116-48-1
  • Spinei, Victor. The Romanians and the Turkic Nomads North of the Danube Delta from the Tenth to the Mid-Thirteenth century. — Koninklijke Brill NV, 2009. — ISBN 978-90-04-17536-5
  • Thoroczkay, Gábor. 7. fejezet: Anonymusról - röviden // Írások az Árpád-korról: Történeti és historiográfiai tanulmányok. — L’Harmattan, 2009. — ISBN 978-963-236-165-9

Вонкавыя спасылкі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Шукаць у Wikisource Лацінская Вікікрыніца зьмяшчае арыгінальныя матэрыялы, датычныя тэмы гэтага артыкула:

Дзеі вуграў — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Дзеі_вуграў&oldid=2309706»