Гірэі
| Гірэі | |
.svg){kind=icon} Эмблема Гірэяў "Тамга" | |
| Тытул | хан |
|---|---|
| Краіна паходжаньня | Крымскае ханства |
| Першы з роду | Хаджы I Гірэй |
Гірэі, Гэраі — татарская дынастыя, якая панавала ў Крымскім ханстве з сярэдзіны XV ст. да 1783 году.
Першы хан Хаджы I Гірэй захапіў уладу пры падтрымцы вялікага князя літоўскага Казімера IV і татарскіх крымскіх князёў з роду Шырын у 1443 годзе. Паводле польскіх крыніц, Хаджы-Гірэй нарадзіўся ў ВКЛ, у г. Трокі. Яго дзейнасьць была накіравана на ўмацаваньне ўлады дынастыі ў Крыме і на абарону сваіх уладаньняў ад іншых прэтэндэнтаў на трон. Ён меў сяброўскія адносіны з Казімерам IV, даволі мірныя адносіны з Маскоўскай княствам, імкнуўся забясьпечыць сваю незалежнасьць ад Асманскай імпэрыі.
Пасьля сьмерці Хаджы-Гірэя ў выніку працяглай барацьбы ханам стаў яго малодшы сын Мэнглі I Гірэй. 3 1475 году Крымскае ханства трапіла ў васальную залежнасьць ад Асманскай імпэрыі, асманскія султаны прызначалі ханаў выключна з нашчадкаў Гірэяў.
Спачатку адносіны Гірэяў з паўночнымі суседзямі былі прыязныя, але пасьля таго, як Казімер IV склаў саюз з ханам Залатой (Вялікай) Арды Ахмэтам (саюз фактычна не быў накіраваны супраць Крыма), адносіны сапсаваліся і Мэнглі І Гірэй склаў вайскова-палітычны саюз з Маскоўскім княствам. Асобныя татарскія орды не падпарадкоўваліся Гірэям.
3 цягам часу Гірэі зразумелі памылку арыентацыі на Маскоўскае княства, асабліва пасьля таго, калі яна заваявала Казанскае, Астраханскае і Сыбірскае ханствы.
У 1657 годзе крымскія татары разьбілі вугорскія войскі прэтэндэнта на польскі трон сяміградзкага князя Дзьёрдзь II Ракацы.
У час казацка-сялянскай вайны 1648—1651 гг. крымскі хан Іслям III Гірэй спачатку падтрымліваў Б. Хмяльніцкага (1648—1649 гг.) і быў пасрэднікам пры падпісаньніі Збораўскага міру 1649 году, пасьля адышоў ад яго і ў 1653 годзе уступіў у саюз з Рэччу Паспалітай.
Апошні крымскі хан з дынастыі Гірэяў Шахін Гірэй пад прымусам расейскага ўраду ў лютым 1783 году адмовіўся ад трону, а Крымскае ханства было далучана да Расейскай імпэрыі.
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Глядзі таксама
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Podhorodecki, L. Chanat Krymski i jego stosunki z Polską w XV—XVIII w. / Leszek Podhorodecki. — Warszawa: «Książka i Wiedza», 1987. — 316, [4] s., [40] s. tabl.: faks., fot., 1 mapa, portr.
- Греков, И. Б. Восточная Европа и упадок Золотой Орды (на рубеже XIV—XV вв.) / И. Б. Греков; АН СССР, Ин-т славяноведения и балканистики. — М.: Наука, 1975. — 519 с.
- Канапацкі, І. Гірэі / Ібрагім Канапцкі Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1993. — Т. 1: А — Беліца. — 494 с. — ISBN 5-85700-074-2 — С. 6—7.
- Сафаргалиев, М. Г. Распад Золотой орды / М. Г. Сафаргалиев; / Министерство высшего и среднего специального образования, Мордовский государственный университет. — Саранск: [б. и.], 1960. — (Ученые записки; Вып. 11).
- Смирнов, В. Д. Крымское ханство под верховенством Отоманской порты до начала XVIII века / В. Д. Смирнов. — СПб.: Университетская тип., 1887. — XXXV, 772 с.