Гарадзенскае гета

Гарадзенскае гета

Ге́та ў Го́радні (лістапад 1941 — травень 1943) — габрэйскае гета, месца прымусовага перасяленьня габрэяў гораду Горадня падчас перасьледу і зьнішчэньня габрэяў падчас акупацыі тэрыторыі Беларусі войскамі нацыскае Нямеччыны ў пэрыяд Другое сусьветнай вайны.

Акупацыя Горадні і стварэньне гета

У 1931 годзе 42,6 % жыхароў Горадні (18 697 чалавек) складалі габрэі. У 1937 годзе горад быў ужо напалову габрэйскі — 30 000 з 60 000 жыхароў, і такая ж колькасьць габрэяў захавалася да 1941 году.

Горадня знаходзілася пад нямецкаю акупацыяю 3 гады і 1 месяц — з 23 (24) чэрвеня 1941 году да 16—24 (14) ліпеня 1944 году. Сілы вэрмахту захапілі Горадню за адзін дзень, у горадзе не спынялася паніка, час для ўцёкаў ужо прайшоў: «…нават тых габрэяў, якія пасьпелі бегчы, немцы дагналі — настолькі хутка яны рухаліся. І габрэі вярнуліся назад…».

Да габрэяў адразу былі ўжыты «санкцыі» — абмежаваньні. Яшчэ да стварэньня гета ім пад страхам сьмерці загадалі насіць спэцыяльныя адметныя знакі — белыя нарукаўныя павязкі зь сіняю «зоркаю Давыда», якія затым у гета былі заменены на шасьціканцовыя жоўтыя зоркі, нашытыя сьпераду і ззаду. Габрэям дазволілі хадзіць толькі па праезнай частцы і толькі па адным, ім забаранялася зьяўляцца на рынку, заходзіць у паркі, кінатэатры і тэатры. Кожны габрэй, убачыўшы немца ці паліцая, ужо здалёку абавязаны быў зьняць свой галаўны ўбор.

Перасяленьне габрэяў Горадні ў гета. Лістапад 1941.

Неадкладна пасьля акупацыі ўсіх габрэяў ва ўзросьце ад 16 да 60 гадоў абавязалі штодня раніцаю зьяўляцца на паказанае месца для разьмеркаваньня на прымусовыя працы, і затым іх як рабоў разьбіралі ўсе ахвотнікі. 15 кастрычніка 1941 немцы ўзмацнілі жорсткасьць умовы для габрэяў: працаваць былі абавязаны мужчыны ад 14 да 60 гадоў, і жанчыны ад 14 да 55 гадоў. На працы габрэяў не кармілі і нічога не плацілі. За наймалую «правіннасьць», нават за жаданьне проста разагнуць сьпіну, зьбівалі і нават забівалі. Габрэяў забівалі і ў выпадку любога здарэньня, таму што лічылася, што «заўсёды і ва ўсім вінаватыя габрэі». Аднойчы немцы загналі групу габрэяў у Нёман і не давалі ім выйсьці, пакуль яны не патанулі.

Напачатку ліпеня 1941 году ў Горадню прыбыў атрад карнікаў для зьнішчэньня вядучых прадстаўнікоў інтэлігэнцыі габрэйскае абшчыны — пэдагогаў, мастакоў, дактароў, юрыстаў і музыкаў. Быў складзены сьпіс, і 5 ліпеня 1941 году немцы і калябарацыяністы вывезьлі за горад і забілі 80 чалавек — самых аўтарытэтных і ўтвораных чальцоў абшчыны, хто патэнцыйна мог арганізаваць ці ўзначаліць супраціў.

Для арганізацыі выкананьня ўказаньняў нацыстаў у габрэйскай абшчыне ў ліпені 1941 году ў Горадні быў створаны юдэнрат. У яго склад спачатку былі ўключаны 10 чалавек, а потым іх лік нацысты павялічылі да 24. На чале юдэнрата акупанты паставілі былога дырэктара гімназіі і выкладчыка школы «Тарбут» Давыда Браўэра (Brawer).

У верасьні 1941 году нацысты пачалі арганізаваць у Горадні 2 гета (прыкладна 2 км адно ад іншага), якія занялі плошчу каля 1,5 гектараў (вуліца Ерусалімская (сучасная вуліца Антонава) і раён вуліцы Вялікая Траецкая). Падзел на 2 гета быў зроблены немцамі з мэтаю палегчыць сабе ў далейшым ужо заплянаванае зьнішчэньне гарадзенскіх габрэяў: у гета № 1 сагналі кваліфікаваных працоўных, у гета № 2 — «непрадуктыўных» габрэяў.

Гета № 1 было створана ў цэнтральнай частцы гораду, у «Старым горадзе», недалёка ад замка і вакол Вялікае сынагогі, — на вуліцах Скідальскае, у раёне плошчы, а яго цэнтральны ўваход знаходзіўся з боку вуліцы Замкавае (пераназванае немцамі ў Burg Strasse). На плошчы менш паловы квадратнага кілямэтру яно зьмясьціла ў сябе 15 000 вязьняў і праіснавала зь лістапада 1941 году па сакавік 1943 году. Гета было акружана 2-хмэтровым плотам.

Немцы зганяюць габрэяў Горадню ў гета. Лістапад 1941

Гета № 2 было арганізавана за чыгуначнымі пуцямі ў раёне вуліцы Пэрэца (былы прыгарадны раён Слабодка), побач са старымі жаўнернямі поруч плошчы. Гэтае гета займала большую плошчу, чым гета № 1, але яго жылыя будынкі былі ў значна больш горшым стане. Туды былі сагнаны 10 000 габрэяў, якім далечы толькі 6 гадзінаў, каб перасяліцца без выкарыстаньня транспартных сродкаў, у выніку тысячы габрэяў у паніцы біліся ў вароты гета. Гета было акружана плотам уздоўж вуліцы Скідальскае. Уваход у гета знаходзіўся на вуліцы Артылерыйскае (пераназванае немцамі ў Kremer Strasse). Гета № 2 было зьнішчана да траўня 1943 году.

Да 1 лістапада 1941 году фармаваньне абаіх гета было завершана, і ўсе габрэі гораду апынуліся ўсярэдзіне іх. Начальнікам гета № 1 стаў Курт Візэ (Kurt Wiese), гета № 2 — Ота Стрэблеў. Абодва любілі асабіста расстрэльваць габрэяў, і са сьведчаньняў сьведкаў вядома, што Ўізэ два разы на дзень мяняў сваю адзежу, таму што яна змакала ад крыві.

Умовы ў гета

Умовы жыцьця ў Гарадзенскім гета былі надзвычай цяжкія, зьневажальныя і нялюдзкія. Паводле сьведчаньня выжылага Хаіма Шапіры: «Надзелі жоўтыя зоркі Давыда сьпераду і ззаду. Хадзілі толькі па праезнай частцы. Плявалі на нас, маглі забіць, калі немец зловіць. І палякі таксама зьдзекаваліся страшна. Мы былі людзі па-за законам. Хаджала, устанеш раніцаю, ідзеш і глядзіш — павешаныя на гаўбцах…» Аднак вязьні гэтага гета галадалі адносна менш, чым у шматлікіх іншых гета, і былі забіты пазьней, таму што гітлераўцы ўключылі Горадню ў склад Трэцяга райху — рэйхскамісарыяту Остлянд («Усходнія землі»). Людзі, штодня рызыкуючы жыцьцём, прымудраліся зьмяняць рэчы і пажыткі на хоць нейкія прадукты.

У абодвух гета былі ўведзены хлебныя карткі, па якіх габрэі атрымлівалі каля 200 грамаў хлеба ў дзень за невялікую плату. Юдэнрат часам, па спэцыяльных выпадках, дастаўляў у гета трохі каніны. У склепе Вялікае сынагогі атрымалася стварыць запас бульбы, які таксама патроху разьмяркоўваўся юдэнратам сярод вязьняў.

У першыя месяцы існаваньня гета забойствы не былі чыньнікам сьмяротнасьці вязьняў — вялікая частка памерлых у гэты пачатковы пэрыяд існаваньня гета габрэяў ці скончылі з сабою ад жаху безвыходнасьці ці сканалі ад хваробы. Асабліва шмат памірала дзяцей, чый арганізм не вытрымліваў умоваў існаваньня ў гета. Па словах выжылае вязьніцы Франы Бройдэ: «Немцы дамагліся свае мэты. Фізычна і душэўна зламалі габрэяў. Падпарадкавалі іх цалкам. Забралі маёмасьць і здольнасьць разважаць. Апатыя, стомленасьць, безнадзейнасьць, якія авалодалі габрэямі, палегчылі немцам працэс зьнішчэньня».

Габрэяў прымусілі жыць у настолькі страшнай цеснаце, што шматлікім няма дзе было легчы, і яны спалі седзячы. Па гэтым чыньніку ў сьнежні 1941 году нацысты былі нават змушаны перамясьціць частку вязьняў з гета № 1 у меней шчыльна заселенае гета № 2.

Зьнішчэньне гета

Усяго за час існаваньня абаіх гета ў Горадню празь іх прайшло каля 42 000 габрэяў, зь якіх прыкладна 20 600 загінула.

Забойствы габрэяў у самым горадзе адбываліся на тэрыторыі гарадзкое турмы, у доме па вуліцы Камінтэрна, фортэ № 2, у Вялікае сынагогі (там звычайна расстрэльвалі хворых і параненых габрэяў) і ў іншых месцах. Больш 1 000 вязьняў былі расстраляныя на старых габрэйскіх могілках. Акрамя расстрэлаў і сьмерці ад зьбіваньняў, габрэі паміралі ад зьнясільваюча-забойнай працы, голаду і антысанітарыі, якая выклікала хваробы і эпідэміі.

Вялікая харальная сынагога ў Горадні, падчас вайны знаходзілася на тэрыторыі Гарадзенскага гета. Часта зьяўлялася месцам збору габрэяў перад адпраўкаю ў канцлягеры, таксама поруч яе расстрэльвалі вязьняў гета.

1 лістапада 1942 году гітлераўцы пачалі адпраўляць габрэяў з гета і найблізкіх мястэчкаў у перасыльны (транзытны) лягер Калбасіна, і з 2 лістапада 1942 году абодва гета былі акружаны і заблякаваны аховаю. Большасьць вязьняў зь лягеру Калбасіна далей былі адпраўлены ў вагонах для скаціны ў канцэнтрацыйныя лягеры Асьвенцім і Трэблінка і загінулі там; першы транспарт з гарадзенскімі габрэямі прыбыў у Асьвенцім 18 лістапада 1942 году.

Нямецкаю грамадзянскаю адміністрацыяю дакумэнтальна зафіксавана, што да 1943 году з Горадні вывезьлі 20 577 габрэяў. Хтосьці зь іх застаўся ў лягеры Калбасіна, хтосьці — у лягеры сьмерці ў Польшчы. У Шталяг-353 да восені 1942 году прыганялі толькі габрэяў, а па некаторых зьвестках, у сьнежні 1942 году ў гэты лягер прывезьлі каля 30 000 габрэяў зь мястэчкаў Беластоцкай акругі (Гарадзенскае і Беластоцкае абласьцей Беларусі), зь якіх каля 27 000 чалавек на працягу тыдня вывезьлі і забілі, а 3 000 перавялі ў Гарадзенскае гета № 1 і зьнішчылі пазьней.

12 лютага 1943 году начальнік гета № 1 Ўізэ загадаў юденрату вылучыць 400 чалавек нібы для працы за межамі гета. 13 лютага адабраных людзей (сярод іх — усе мужчыны з гета) загналі ў Вялікую сынагогу, якія спрабавалі бегчы расстрэльвалі на месцы. Працаўнікоў юдэнрата і кваліфікаваных працоўных адлучылі і расстралялі; старшыні юдэнрата Бравэра застрэліў асабіста Візэ. Пакінутых у жывых 2 500 чалавек гналі калёнаю з гета да чыгуначнай станцыі па вуліцы Брыгіцкай і павезьлі ў лягер сьмерці Трэблінка (ад Горадні ўсяго 150—160 кілямэтраў). Зьнішчыўшы ўвесь склад юдэнрата, гестапаўцы забілі начальніка габрэйскае паліцыі гета Сэрэбранскага.

Да 12 сакавіка 1943 году Гарадзенскае гета было зьнішчана, нешматлікіх ацалелых вязьняў вывезьлі ў Беластоцкае гета (але яшчэ й у траўні 1943 году вылоўлівалі і забівалі асобных габрэяў). Горадня, па нямецкіх данясеньнях ад 13 сакавіка 1943 году, стала «юдэнфрай» — «вольнай ад габрэяў», хоць на момант вызваленьня Горадні 14 ліпеня 1944 году ў горадзе яшчэ былі жывыя ад 40 да 50 габрэяў.

Брыгада беларусаў шукала каштоўнасьці ва ўжо ліквідаваным гета, старанна выстукваючы сьцены і падлогі. Вельмі шанаваліся знаходкі жывых габрэяў — за кожнае выяўленае сховішча («маліну») немцы шчодра плацілі.

Габрэяў, забітых у горадзе, хавалі ў прыгонных равах 12 фартоў Горадні і ў ярах. З мэтаю ўтойваньня сьлядоў злачынстваў, зь вясны 1944 году нацысты сталі прымушаць пакінутых у жывых габрэяў і ваеннапалонных маскіраваць месцы масавых забойстваў — разраўноўваць надмагільныя ўзгоркі, высаджваць на іх паверхні кветнікі і гародніны (так было зроблена ў двары турмы). На могільніках Горадні, Калбасіна, Ласосна, форта № 2 і ў іншых месцах цела забітых выкопвалі і спальвалі. Гарадзкая камісія садзейнічаньня ЧГК СССР у акце ад 26 чэрвеня 1945 году ўсталявала, што месцы масавых пахаваньняў мелі памеры 2-6 м у шырыню і 50-100 м у даўжыню, а забітых укладвалі да сямі шэрагаў у глыбіню.

Выпадкі выратаваньня

Шматлікія габрэі беглі ў лясы, але, як правіла, партызаны-негабрэі іх не прымалі. Па гэтым чыньніку некаторыя з уцекачоў былі змушаны з-за голаду і халады вярнуцца ў гета. Некаторым былым вязьням гета атрымоўвалася арганізаваць уласныя партызанскія атрады.

Біньямін Котлер перад канчатковаю ліквідацыяю гета вывез жонку, дачку і яшчэ некалькі чалавек у бочцы з-пад экскрымэнтаў і схаваў іх на хрысьціянскіх могілках, дзе яны больш за год хаваліся ў яме — і выжылі.

Супраціў

Напачатку 1942 году ў Гарадзенскім гета была створана арганізацыя супраціву. У гета дзейнічала група інжынэра па мянушцы «Кувадла», чальцы якое выраблялі самаробныя гранаты і бутэлькі Молатава — для самаабароны і перадачы партызанам. Падпольшчыкамі была прадпрынятая няўдалая спроба ліквідаваць камэндантаў гета.

Мноства сьведкаў распавялі пра гераічны ўчынак Лянкі Прэнскай, якая перад пакараньнем сьмерцю за спробу ўцёкаў з гета, ужо з завесаю на шыі, плюнула ў твар камэнданту Віза і сказала яму: «Твой канец будзе горш».

Вядомыя вязьні

Доктар Клінгер з Лодзі яшчэ да вайны стаў аўтарам кнігі «пра сэксуальнае жыцьцё немцаў і іх скрыўленьнях». Немцы пазналі, што ён знаходзіцца ў гета № 2, знайшлі яго, шматкроць зьбівалі, аднак часова пакінулі ў жывых, вымусіўшы аказваць ім дапамогу пры вэнэрычных захворваньнях.

Памяць

Да Катастрофы ў Горадні жылі больш за 30 000 габрэяў, зь іх выжылі каля 300 (да 16 ліпеня 1944 году ў горадзе былі жывыя толькі каля 200 габрэяў, уключаючы і партызан), вярнулася жыць у горад прыкладна 15 чалавек.

На магіле «ахвяраў фашызму» ў 1965 году была абстаўлена стэла.

У 1991 годзе на вуліцы Замкавае, зьмешчанае падчас вайны на тэрыторыі аднаго з двух гета, усталявана мэмарыяльная пліта ў памяць пра габрэяў Горадні і найблізкіх населеных пунктаў, забітых нацыстамі і іх памагатымі.

Глядзіце таксама

• Гета ў Гарадзенскім раёне

Літаратура

• Мараш Я. Н. Гродненское гетто // Гродненская правда, 1990, 24, 30 октября, 1 ноября.
• Мараш Я. Н., Плешевеня А. М. Гродненскае гета // Гродна ў гады Вялікай Айчыннай вайны (1941—1945 гг.). Гродна, 1995
• Мараш И. Немецко-фашистский оккупационный режим на Гродненщине в 1941—1944 гг. // Первые шаги в науку. Мн., 1969
• The Beate Klarsfeld Foundation; «Ghetto and deportations to death camps», «Cologne and Bielefeld trials», Grodner Association of Israel, Ramat-Gan, 1989  (анг.)
• Савоняко М. Я. Гродненское гетто // Веснік БДУ. 1992, N2, сер.3. с.21.
• Памяць. Гродна. Мн., 1999
• Памяць. Гродзенскі район. Мн.,1993
• Евреи Гродно. Очерки истории и культуры. Гродно, 2000
• Ботвинник М. Б. Памятники геноцида евреев Беларуси. Мн., 2000
• Ицхак Арад. Уничтожение евреев СССР в годы немецкой оккупации (1941—1944). Сборник документов и материалов, Иерусалим, издательство «Яд ва-Шем», 1991, ISBN 965-308-010-5
• Documents concerning the destruction of the Jews of Grodno by the Germans, 1941—1944, Tel-Aviv, 1993

Вонкавыя спасылкі

• Б. Марраш. Геула ці спроба да ўцёкаў?
• Плян гета ў Горадні
• Ксёндз з Горадні напісаў кнігу па нататках невядомага вязня Гарадзенскага гета
• Габрэйская Горадня(недаступная спасылка)