Вячаслаў Кандратавіч Зайцаў

Вячаслаў Кандратавіч Зайцаў
Дата нараджэньня	18 верасьня 1917(1917-09-18)
Месца нараджэньня	Ахлябініна[d], Іглінскі раён
Дата сьмерці	19 красавіка 1992(1992-04-19) (74 гады)
Месца сьмерці	Уладзімер, Расея
Месца пахаваньня	Улыбышава[d]
Месца вучобы	філялягічны факультэт СПбДзУ[d]
Занятак	літаратуразнаўца, перакладнік
Месца працы	Інстытут літаратуры імя Янкі Купалы
Навуковая ступень	кандыдат філялягічных навук

Вячасла́ў Кандра́тавіч За́йцаў (18 верасьня 1917, в. Ахлябініна Уфімскага раёну, Башкартастан — 19 красавіка 1992, Уладзімер, Расея) — літаратуразнавец, перакладчык, касмоляг, ахвяра карнай псыхіятрыі.

Жыцьцяпіс

Нарадзіўся ў рабочай сям’і. Тры клясы пачатковай школы скончыў у в. Харкаўская Нурыманаўскага раёну (Башкірыя), сямігодку сялянскай моладзі — на ст. Улу-Целяк Уфімскай чыгункі ў 1931 годзе. У 1931 паступіў ва Ўфімскі мэханічны тэхнікум, які скончыў у 1935. З 1935 працаваў тэхнікам на Ўфімскім нафтаперапрацоўчым заводзе. У 1939—1946 служыў у пагранічных войсках (паводле іншых зьвестак — на флёце) на Дальнім Усходзе. Падчас службы ўступіў у КПСС. У 1947 годзе паступіў на філялягічны факультэт Ленінградзкага ўнівэрсытэту, які скончыў у 1951 годзе. З 1951 асыстэнт, старшы выкладчык, дацэнт катэдры славянскай філялёгіі Ленінградзкага ўнівэрсытэту. Кандыдат філялягічных навук (1954). Зь сярэдзіны 1950-х публікаваў навуковыя артыкулы пра славянскія літаратуры.

З 1964 г. жыў у Менску, працаваў навуковым супрацоўнікам Інстытуту літаратуры імя Янкі Купалы АН БССР. Бываў частым госьцем у доме супрацоўніцы Інстытуту Валянціны Ігнатаўны Гапавай (1923—2003), сябраваў з Уладзімерам Караткевічам. Аўтар прац па праблемах харвацкай і сэрбскай літаратуры. Вывучаў беларускую культуру эпохі Адраджэньня, у тым ліку творчасьць Францішка Скарыны. Дасьледаваў касьмічныя рэмінісцэнцыі ў помніках старажытных літаратур і ў выяўленчым мастацтве, займаўся тэмай «Космас і Біблія». У 1966 годзе ў часопісе «Нёман» быў апублікаваны артыкул Зайцава пра касьмічнае паходжаньне багоў пад назвай «Галасы далёкіх тысячагодзьдзяў», у 1967 годзе ў часопісе «Байкал» (Улан-Удэ) — артыкул «Багі прыходзяць з космасу». Абодва артыкулы (асабліва другі) выклікалі як цікавасьць з боку аматараў уфалёгіі з усяго СССР, так і адмоўную рэакцыю з боку афіцыёзу. Таксама цікавасьць публікі і незадаволенасьць уладаў выклікалі публічныя лекцыі Зайцава на касьмічную тэматыку. У 1968 годзе ў арыентаваным на замежнікаў рэклямным часопісе «Советский Союз» былі апублікаваны погляды Зайцава, але толькі разам зь іх крытыкай акадэмікам АН СССР Васілём Фесенкавым. У маскоўскай газэце «Известия» Зайцаў быў абвешчаны саюзьнікам заходніх багасловаў-абнаўленцаў. Супрацоўнік апарата ЦК КПБ Савелі Паўлаў (які неўзабаве стаў загадчыкам аддзелу агітацыі і прапаганды ЦК КПБ) у сваёй кнізе «Слова — зброя» адвёў пару старонак крытыцы поглядаў Зайцава і дзеяньняў рэдактараў часопісаў, якія прапускалі яго артыкулы ў друк. Абарона доктарскай дысэртацыі вучонага не адбылася. Значны рэзананс сярод акадэмічнай супольнасьці Менску меў ягоны ўдзел у фільме аўстрыйскага рэжысэра Гаральда Райнля «Ўспаміны пра будучыню» (1970), зьнятага паводле твораў швэйцарскага ўфоляга Эрыха фон Дэнікена. Фільм паказвалі ў пракаце СССР, у тым ліку ў Менску, у кінатэатры «Навіны дня».

У 1974 годзе, падчас кампаніі перасьледу ў АН БССР апазыцыйна настроеных супрацоўнікаў (Міколы Прашковіча, Міхася Чарняўскага, Сьцяпана Міско ды інш.), Зайцаў публічна выйшаў з КПСС. Сярод іншага, пры выхадзе з КПСС не згаджаўся з агульным ахайваньнем у падцэнзурным друку асобы і твораў Аляксандра Салжаніцына, выказваў сумневы ў мэтазгоднасьці арганізацыі сацыялістычнага спаборніцтва паміж навукоўцамі. У 1975, за два гады да пэнсіі, быў звольнены з інстытуту. Працягваў сваю лектарскую дзейнасьць, прычым, не зьвязаны працай, мог падоўгу «гастраляваць» у розных гарадах СССР.

Арыштаваны КДБ 23 лістапада 1978 году ў Маскве падчас раскіданьня ўлётак. Паводле зьвестак сьледзтва, на працягу 1970—78 напісаў больш за 30 улётак «рэлігійна-містычнага зьместу»: «Тайна беззакония (кто сидит на атеистическом престоле)», «Евреи, домой!», «Разбой на дорогах познания», «Тайна беззакония (разгадка числа 666)» ды інш. З дапамогай знаёмых размножыў іх і ў лістападзе 1978 раскідаў у розных раёнах Масквы. Падчас вобшуку канфіскавана каля 1000 улётак. КДБ таксама закідаў Зайцаву, што той падчас публічных выступаў прапагандаваў свае эсхаталягічныя ідэі (прадказваў другое прышэсьце ў 1980 годзе). У сакавіку 1979 Інстытут судовай псыхіятрыі імя Сэрбскага (Масква) вынес дыягназ — шызафрэнія. Вярхоўны Суд БССР 15 чэрвеня 1979 году разглядзеў справу па абвінавачваньні Зайцава па артыкуле 186-1 КК БССР («Распаўсюджаньне заведама хлусьлівых выдумак, якія ганьбяць савецкі дзяржаўны і грамадзкі лад») і накіраваў яго на прымусовае лячэньне ў Казанскі спэцыяльны псыхіятрычны шпіталь. Суд праходзіў без прысутнасьці абвінавачанага (хаця яго на час суду й адканваявалі ў Менск, у сьледчы ізалятар КДБ), то бок у Зайцава адсутнічала ўсялякая магчымасьць абараніць сябе і прадэманстраваць, што ён ня хворы.

Паводле зьвестак самвыдавецкай «Хроники текущих событий», у больніцы Зайцаву прызначылі ін’екцыі, потым іх адмянілі, і на спатканьні 30 жніўня 1979 ён сказаў жонцы, што адчувае сябе добра. Аднак потым ягоны стан пагоршыўся. Ён практычна ня мог чытаць і пісаць. Ад яго сталі прыходзіць лісты зь некалькіх няроўных радкоў. У далейшым стан Зайцава ў спэцпсыхбольніцы палепшаў. 9 лістапада 1980 начальнік Казанскай спэцпсыхбольніцы К. Сьвечнікаў зьвярнуўся ў Вярхоўны суд БССР з прапановай спыніць «лячэньне» Зайцава, але 13 красавіка 1981 году Вярхоўны суд БССР вырашыў пакінуць Зайцава ў зьняволеньні і надалей. 21 сьнежня 1981 в. а. начальніка Казанскай спэцпсыхбольніцы Р. Валітаў накіраваў новы ліст у Вярхоўны суд БССР; суд 18 студзеня 1982 спыніў прымусовае лячэньне, і Зайцаў быў вызвалены. Досьвед сьледзтва і спэцпсыхбольніцы ён апісаў у нарысе «Як мяне вучылі любіць савецкую ўладу».

Ён вярнуўся ў Менск, дзе жыў да апошніх месяцаў жыцьця. Працягваў езьдзіць па СССР зь лекцыямі. Памёр 19 красавіка 1992 году ва Ўладзімеры. Пахаваны тамсама на могілках Улыбашава.

Крымінальная справа ў адносінах да Зайцава была спынена Прэзыдыюмам Вярхоўнага суду Рэспублікі Беларусь 14.9.1992 пасьмяротна.

Творы

• Поэма Ивана Гундулича «Осман»: Автореферат дис. на соискание учен. степени кандидата филол. наук / Ленингр. гос. ордена Ленина ун-т им. А. А. Жданова. — Ленинград, 1954.
• Голоса далёких тысячелетий // Нёман. 1966. №12. С. 138—148.
• Богомильское движение и общественная жизнь Северной Италии эпохи Дученто / АН БССР, Бел. ком. славистов. Минск, 1967. (Доклады / Междунар. съезд славистов; N 6).
• Боги приходят из космоса // Байкал. 1967, № 5—6; 1968, № 1.
• Реформационное движение в Белоруссии и Литве (вторая половина XVI в.) // Философия и право. Доклады XI конференции молодых учёных АН БССР и вузов БССР (февраль 1968 г.) / Под общ. ред. К. П. Буслова. Минск, 1968. С. 391—403.
• Перадумовы гуманізму на Беларусі // Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры. У 2 т. Т. 1. З старажытных часоў да канца XVIII ст. Мінск, 1968. С. 140—160.
• Францыск Скарына // Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры. У 2 т. Т. 1. З старажытных часоў да канца XVIII ст. Мінск, 1968. С. 160—190.
• Перадумовы гуманізму ў Беларусі // 450 год беларускага кнігадрукавання. Мінск, 1968. С. 41-67.
• Ф. Скарына і еўрапейская Рэфармацыя // 450 год беларускага кнігадрукавання. Мінск, 1968. С. 119—136.
• Ф. Скарына ў Падуі // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. Серыя грамадскіх навук. 1968. №4. С. 98-103.
• Между Львом и Драконом: Дубровницкое Возрождение и эпическая поэма Ивана Гундулича «Осман». Минск, 1969.
• Судьба белорусского литературного языка после Скорины // Вопросы истории. Тезисы докладов XII конференции молодых учёных Белорусской ССР (ноябрь 1969 г.) / Под общ. ред. Н. Е. Завалеева. Минск, 1969. С. 111—120.
• Франциск Скорина и гуманистическая мысль в Белоруссии XV—XVI вв.: Автореф. дисс. д-ра филог. н. Минск, 1970.
• Как меня учили любить Советскую власть // Европейское время (Минск). 1992. №2.

Пераклады

• Гундулич, Иван. Осман: [поэма] / Перевод, [вступление и комментарии] В. К. Зайцева; [художник Л. И. Усачев; Академия наук Белорусской ССР, Институт литературы им. Я. Купалы]. Минск, 1969.

Літаратура

• Букчин, Семён. И увидел я отверстое небо… Судьба филолога Вячеслава Зайцева // Букчин, Семён. Хроника суверенного болота. Беларусь в эпоху независимости, или Плоды интеллигентской рефлексии: Статьи, заметки, фельетоны. Минск, 1996. С. 225—243.
• Володин, Михаил. Безумная филология, или Историйка под Рождество // Володин, Михаил. Наш старый добрый Вавилон: прогулка по городу в Минских историйках. Минск, 2014. С. 124—131.
• Гапова, Елена. Конец оттепели. Страницы из дневника матери // Асоба і час. Беларускі біяграфічны альманах / Укл. А. Фядута; пад рэд. Т. Я. Аўтуховіч, З. В. Шыбекі — Вып. 2. — Мінск, 2010. С. 312—324.
• Мальдзіс, Адам. Жыццё і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча: Партрэт пісьменніка і чалавека. Мінск, 2010. С. 53, 56-57, 82-83, 161.
• Маракоў, Леанід. Зайцаў Вячаслаў Кандратавіч // Маракоў, Леанід. Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794—1991. Энцыклапедычны даведнік. У 3 т. — Т. 1. — Мінск, 2004. — С. 357—358.
• Маракоў, Леанід. Зайцаў Вячаслаў Кандратавіч // Маракоў, Леанід. Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794—1991. Энцыклапедычны даведнік. У 3 т. — Т. 3, кн. 2 (дадатак). — Мінск, 2005. — С. 576.
• Скалабан, Віталь. Зайцаў Вячаслаў // Дэмакратычная апазыцыя Беларусі: 1956—1991. Пэрсанажы і кантэкст. Менск: Архіў Найноўшае Гісторыі, 1999.
• Тварановіч Г. П., Барташэвіч М. П. Вячаслаў Зайцаў // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. Т. 6. Мінск, 1995. С. 590—591.
• Баландин, Рудольф. В. К. Зайцев // Баландин, Рудольф. Сто великих оригиналов и чудаков. Москва, 2009. С. 118—122.
• Губиш, Генрих. «Сатанинское число Брежнева», инопланетяне и КГБ // Лебедь: Независимый бостонский альманах. №582 от 11 января 2009.
• Овсищер, Лев. Возвращение. Издание второе, исправленное и дополненное. Иерусалим, 2007.