Вугорская мова ва Ўкраіне
Вугорская мова ва Ўкраі́не (укр. угорська мова в Україні) — адна з моваў нацыянальных меншасьцяў Украіны, у вялікай ступені распаўсюджаная сярод вугорцаў краіны, а таксама прадстаўнікоў некаторых іншых этнічных групаў. Пашыраная пераважна ў Закарпацкай вобласьці краіны ў асяродзьдзі жыхароў, што кампактна пражываюць уздоўж мяжы Ўкраіны з Вугоршчынай.
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Большасьцю сучасных гісторыкаў лічыцца, што паходжаньне вугорцаў зьвязанае зь міграцыяй некаторых фіна-вугорскіх плямёнаў з поўдня Заходняй Сыбіры ў Эўропу, якая адбылася прыблізна на мяжы першага й другога тысячагодзьдзяў. Плямёны вуграў, дасягнуўшы тэрыторыі Ўкраіны, часткова аселі на сучасных памежных тэрыторыях Закарпацьця, у пэўнай ступені выцесьніўшы ранейшае славянскае насельніцтва, тады як астатнія прасунуліся далей на паўднёвы захад і далі пачатак вугорскай дзяржаўнасьці.
Ужо з раньніх часоў існаваньня ўсходнеславянскіх княстваў Кіеўскае Русі землі Закарпацьця трапляюць у склад вугорскае краіны. З канца XVII ст. сучасная Вугоршчына й землі пад яе кантролем трапляюць пад кантроль Аўстрыі, але незважаючы на гэта вугорская арыстакратыя захавала досыць высокі статус разам з уласнай мовай на ўсіх не-вугорскіх тэрыторыях. Статус-кво працягнуўся й па рэарганізацыі Аўстрыі ў Аўстра-Вугоршчыну, у якой Закарпацьце, у адрозьненьне ад іншых заходнеўкраінскіх земляў, было аднесенае да Каралеўства Вугоршчына — адной з складовых частак Аўстра-Вугоршчыны.
У сярэдзіне ХХ ст. Закарпацьце канчаткова аб’ядноўваецца зь іншымі ўкраінскімі тэрыторыямі, трапляючы ў склад УССР. З гэтага моманту адзначаецца некаторае скарачэньне дзелі вугорскай мовы як роднай, але ў цэлым яе становішча сярод вугорцаў досыць моцнае, а некаторыя іншыя этнасы (напрыклад, мясцовыя цыганы) часта ўказваюць вугорскую мову ў якасьці роднай.
У сучаснай Украіне вугорская мова трапіла ў сьпіс моваў, на якія распаўсюджваецца дзеяньне Эўрапейскае Хартыі рэгіянальных моваў, а таксама адпаведнага закону, прынятага Ўкраінай. Згодна з гэтым вугорская мова атрымала рэгіянальны статус у некаторых рэгіёнах Закарпацкае вобласьці краіны. Рэгіянальны статус дазваляе выкарыстоўваць мову ў некаторых мясцовых галінах дзейнасьці поруч зь дзяржаўнай мовай краіны.
Статыстыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Паводле зьвестак перапісу насельніцтва 2001 году ва Ўкраіне вугорскую мову ўказалі ў якасьці роднай 156 566 асобаў[1], у тым ліку 95,4% (149 431) этнічных вугорцаў. У Закарпацкай вобласьці вугорскую мову лічаць роднай 97% этнічных вугорцаў ды 62% цыганоў, а таксама прыкметная частка славакаў і чэхаў.
Ніжэй прыведзеная статыстыка зьмены дзелі вугорскае мовы як роднай сярод вугорцаў Украіны[2][3][4].
| 1979 | 1989 | 2001 | |
|---|---|---|---|
| вугорская | 96,7% | 95,6% | 95,4% |
| украінская | 1,9% | 2,6% | 3,4% |
| расейская | 1,3% | 1,6% | 1,0% |
| іншая | 0,1% | 0,2% | 0,2% |
Адсоткавая дзеля вольнага валоданьня вугорскай мовай сярод вугорцаў Украіны паводле зьвестак перапісаў[3][4]:
Распаўсюджаньне вугорскае мовы як роднае сярод прадстаўнікоў найбольшых паводле колькасьці народаў Закарпацкае вобласьці паводле перапісу 1989 году.
| агульная колькасьць |
колькасьць вугорскамоўных |
частка вугорскамоўных | |
| вугорцы | 155 711 | 151 384 | 97,2% |
| цыганы | 12 131 | 7973 | 65,7% |
| італьянцы | 49 | 24 | 49,0% |
| славакі | 7 329 | 1 890 | 25,8% |
| чэхі | 516 | 82 | 15,9% |
| габрэі | 2 639 | 298 | 11,3% |
| армяне | 439 | 46 | 10,5% |
| палякі | 690 | 39 | 5,7% |
| баўгары | 290 | 12 | 4,1% |
| летувісы | 159 | 6 | 3,8% |
| азэрбайджанцы | 577 | 7 | 1,2% |
| немцы | 3 478 | 36 | 1,0% |
| беларусы | 2 521 | 15 | 0,6% |
| украінцы | 976 749 | 4 605 | 0,5% |
| расейцы | 49 458 | 172 | 0,35% |
| малдаване | 963 | 3 | 0,31% |
| румыны | 29 485 | 73 | 0,25% |
| Закарпацкая вобласьць |
1 245 618 | 166 665 | 13,4% |
Геаграфічная распаўсюджанасьць
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Ніжэй прыведзеная статыстыка распаўсюджанасьці вугорскае мовы па раёнах і местах абласнога падпарадкаваньня Закарпацкае вобласьці. Указаная дзеля вугорскамоўных ад усяго насельніцтва раёну ці гораду (зьвесткі 2001 году).
| Места/раён | Вугорская як родная | Вугорцы | Вугорскамоўныя /вугорцы |
| Берагаўскі раён | 80,2% | 76,1% | 105% |
| Берагава | 54,8% | 48,1% | 114% |
| Ужгарадзкі раён | 36,5% | 33,4% | 109% |
| Вінаградаўскі раён | 26,3% | 26,2% | 100% |
| Мукачаўскі раён | 13,8% | 12,7% | 109% |
| Мукачава | 9,6% | 8,5% | 113% |
| Ужгарад | 7,0% | 6,9% | 102% |
| Хуст | 4,3% | 5,4% | 80% |
| Хусцкі раён | 3,9% | 3,9% | 99% |
| Цячаўскі раён | 2,8% | 2,9% | 95% |
| Рахаўскі раён | 2,5% | 3,2% | 78% |
| Сваляўскі раён | 0,5% | 0,7% | 71% |
| Пярэчынскі раён | 0,2% | ||
| Іршаўскі раён | 0,1% | ||
| Валавецкі раён | 0,1% | ||
| Вялікаберазьнянскі раён | 0,1% | ||
| Міжгорскі раён | 0,0% | ||
| Вобласьць агулам | 12,7% | 12,1% | 105% |
Населеныя пункты Закарпацкае вобласьці, у якіх вугорскую мову ўказалі як родную больш за 50% ад насельніцтва[4]:
| Сьпіс | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Рэгіянальны статус
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Украіна адносіцца да краінаў, якія ратыфікавалі Эўрапейскую Хартыю рэгіянальных моваў або моваў меншасьці, у 2012 годзе быў зацьверджаны адпаведны закон пра яе дзейнасьць і пералік моваў, якія атрымалі статус рэгіянальнай паводле палажэньняў Хартыі. Вугорская мова стала адной з такіх моваў, у выніку чаго яна набыла рэгіянальны статус у горадзе Берагава, Берагаўскім раёне і Вінаградаўскім раёнах Закарпацкае вобласьці[5][6][7][8].
Адукацыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Адукацыя па-вугорску ў 2008/2009 навучальных гадох[9].
| Колькасьць установаў з навучаньнем па-вугорску | Адукацыйны працэс па-вугорску, вучняў | Вугорская як прадмет | Факультатыў або гурток | Адсоткавая дзеля адносна агульнае колькасьці вучняў (4 438 383) | Адсоткавая дзеля вугорцаў, 2001 |
|---|---|---|---|---|---|
| 66 | 16407 | 1337 | 278 | 0,41% | 0,32% |
Глядзіце таксама
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Розподіл населення за національністю та рідною мовою (укр.) Усеўкраінскі перапіс насельніцтва '2001. Дзяржаўны камітэт статыстыкі Ўкраіны. Праверана 9 красавіка 2014 г.
- ^ Зьвесткі перапісу насельніцтва ў СССР, 1979 г.
- ^ а б Зьвесткі перапісу насельніцтва ў СССР, 1989 г.
- ^ а б в Зьвесткі перапісу насельніцтва Ўкраіны, 2001 г. Разьмеркаваньне паводле тэрыторыі, сельскай/мескай мясцовасьці, плоці. (укр.)
- ^ Тэкст адпаведнага рашэньня адносна места Берагава (укр.) Mukachevo.net. Берагаўская меская рада. Праверана 9 красавіка 2014 г.
- ^ Угорська отримала статус регіональної у місті на Закарпатті // День.kiev.ua. — 2012.
- ^ Угорська мова стала регіональною на Берегівщині // zakarpattya.net.ua. — 2012.
- ^ Угорська мова стала регіональною вже у другому районі Закарпаття // ZN,UA. — 2012.
- ^ https://web.archive.org/web/20110819190809/http://www.mon.gov.ua/newstmp/2009_1/19_08/inf.doc