Ашока

	Ашока; अशोक
3-і імпэратар імпэрыі Маурыяў
	273 да н. э. — 232 да н. э.
Папярэднік	Біндусара
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	304 да н. э., Патна
Памёр	232 да н. э., Патна
Каралеўскі дом	Маурыі
Бацька	Біндусара
Маці	Субхадрангі

Ашока Вялікі (санскрыт: अशोक, Aśoka^IAST, «народжаны бяз болю») — валадар імпэрыі Маурыяў з 273 да н. э. — 232 да н. э. Пасьля шэрагу ваенных посьпехаў Ашока падпарадкаваў сабе значную частку Паўднёвай Азіі ад сучаснага Аўганістану да Бэнгаліі і далей на поўдзень да Майсуру. Ашока вядомы распаўсюджаньнем будызму, з часоў ягонага валадараньня засталося шмат гістарычных помнікаў.

Паходжаньне, дзяцінства

Ашока быў унукам Чандрагупты й сынам Біндусары. Маці Ашокі была Субхадрангі, дачка зьбеднелага браміна Чампаканагар. Па легендзе, бацька аддаў яе ў гарэм таму, што атрымаў прадказаньне, што сын ягонай дачкі стане вялікім кіраўніком. Статус Ашокі ў гарэме быў вельмі нізкі, у яго было шмат братоў ад больш шляхетных жонак цара, і яшчэ старэйшы брат ад той жа маці.

У дзяцінстве Ашока быў вельмі жывым і жвавым дзіцём, і зладзіць зь ім было вельмі цяжка. Адзінае да чаго ў яго ляжала сэрца — гэта паляваньне, неўзабаве ён стаў майстэрскім паляўнічым. Ашока ня быў прыгожы, але ні адзін прынц не пераўзыходзіў яго ў доблесьці, адвагі, годнасьці, любові да прыгодаў і майстра ў кіраваньні. Таму Ашока любілі й паважалі ўсе чыноўнікі й просты люд. Біндусара заўважыў ягоныя здольнасьці да кіраваньня, і хоць Ашока яшчэ быў малады, прызначыў яго намесьнікам Аванці.

Прыход да ўлады

Прыбыўшы ў Уджайн, сталіцу Аванці, Ашока паказаў сябе выдатным кіраўніком. Ён ажаніўся на Шак’я Кумар — дачкі багатага гандляра, якая нарадзіла яму двух дзяцей, якіх клікалі Махендра й Сангхамітра.

Грамадзяне Таксілы паўсталі супраць праўленьня Магадхі. Старэйшы сын Біндусары Сусуму, ня быў здольны супакоіць народ. Тады Біндусара паслаў Ашоку, каб падавіць паўстаньне. Хоць Ашока й ня меў дастатковых сілаў, але ўсё ж ён сьмела падышоў да гораду й аблажыў яго, і горад быў узяты. Грамадзяне Таксілы ня сталі супрацьстаяць Ашоке, а наладзілі яму вялікі прыём.

Старэйшым сынам Біндусары быў Сусума, але паўстаньне ў Таксіле паказала ягоную няздольнасьць да кіраваньня краінай. На радзе дарадцаў стала ясна, што калі Сусума стане царом, то ў імпэрыі ня будзе справядлівасьці, з-за чаго дзяржаву будзе скалынаць ад паўстаньняў, і яна прыйдзе ў заняпад. Таму яны паведамілі Ашоке, што ягоны бацька пры сьмерці, каб ён сьпяшаўся да ложку бацькі. Імпэратар Біндусара памёр у 272 годзе да н. э. Ашока, які прыбыў у Паталіпутру з Уджайну па просьбе Радхагупты, кіраўніка ўрада, быў каранаваны як цар Магадхі пасьля сьмерці свайго бацькі.

Аб далейшых падзеях крыніцы прыводзяць супярэчлівую інфармацыю. Магчыма, Сусума даведаўся пра сьмерць бацькі й зразумеў, што Ашока можа быць каранаваны як цар. Але ён быў забіты пры спробе захапіць горад. Цэйлонскія хронікі паведамляюць, што гэта суперніцтва працягвалася й пасьля таго, як Ашока захапіў магадхаўскі пасад. У выніку афіцыйная каранацыя Ашокі адбылася толькі праз чатыры гады пасьля захопу ім ўлады. У пяты дзень трэцяга месяца Джустамас 268 году да н. э. адбылася каранацыя Ашокі.

Як кажуць легенды, Ашока забіў усіх сваіх братоў дзеля ўмацаваньня ўлады над імпэрыяй, аднак, з другога боку, няма ніякіх гістарычных сьведчаньняў для пацьверджаньня гэтых зьвестак. У надпісах на камені, зробленых па ягонаму распараджэньню, браты Ашока згадваюцца зь любоўю.

Калінга

Праз восем гадоў пасьля ўзыходу на трон Ашока абвясьціў вайну дзяржаве Калінга. У сваім эдыкце Ашока паведамляў, што падчас вайны было ўзята ў палон 150 тыс. і забіта звыш 100 тыс. чалавек. Далучэньне Калінгі, важнай у стратэгічным і гандлёвым дачыненьні вобласьці, спрыяла ўзмацненьню імпэрыі.

Калінга аказала Ашоке ўпартае супраціўленьне. Гэтая вобласьць уваходзіла ў імпэрыю Нанда, а затым ёй удалося дамагчыся незалежнасьці. У спэцыяльным эдыкце, прысьвечаным заваёве Калінгі, Ашока сам прызнаваў, што суровыя меры пакараньня ўжываліся й да простага народу, і да шляхты, якая таксама не захацела зьмірыцца з уладай Маурыяў. Ашоке нават давялося прымаць асаблівыя меры, каб разрадзіць абстаноўку ў заваяванай вобласьці. Калінге была даравана пэўная самастойнасьць, але імпэратар асабіста правяраў дзейнасьць мясцовых чыноўнікаў, сочачы, па ягоных уласных словах, за тым, «каб не было беспрычыннага зьняволеньня ў турму гарадзкіх жыхароў і беспрычыннага прычыненьня пакутаў».

Традыцыя лічыць, што, убачыўшы мноства трупаў, пакуты й разбурэньні, Ашока адчуў моцнае раскаяньне, што прывяло яго да прыняцьця будызму і ўмацаваньню веры.

… Дэванампрыя Прыядарсі праз восем гадоў пасьля ўсшэсьця на пасад заваяваў Калінгу. Сто пяцьдзесят тысяч было дэпартавана, сто тысяч было забіта, і яшчэ мноства памерла. Пасьля таго, як Калінга была заваявана, Дэванампрыя выпрабаваў моцнае цягу да Дхармэ, адчуў прыхільнасьць да Дхармэ й навучаньням ў ёй. Цяпер жа Дэванампрыя глыбока смуткуе аб пакарэньні Калінга.

Унутраная палітыка

Ашока забараніў ахвярапрынашэньні. Выкарыстаньне прымусовых працаў таксама было скасавана. Быў складзены сьпіс ахоўных жывёлаў, забаронена паляваньне дзеля задавальненьня й бязмэтнае выпальваньне лясоў. Была наладжана вытворчасьць і экспарт мэдычнай сыравіны з мэтай ужываньня ня толькі для мэдычных патрэбаў, але і ў вэтэрынарыі, а таксама створана сетка адпаведных мэдычных установаў. Забаўкам ранейшых кіраўнікоў Ашока аддаваў перавагу паломніцтву, раздачы падарункаў і сустрэчы з простымі людзьмі.

Па ўсёй імпэрыі Ашока ініцыяваў будаўніцтва аб’ектаў сацыяльнага прызначэньня. Была створана сетка ўнівэрсытэтаў, бязкоштавых гатэляў, каналаў, ірыгацыйных сыстэмаў і іншае. Была таксама абноўлена й агульнаіндыйская сыстэма дарог. Але самай вялікай сваёй заслугай Ашока лічыў дзейнасьць, накіраваную на выпраўленьне нораваў, якую ён разгарнуў сярод падданых.

… Уздоўж дарог я пасадзіў баньян, каб ён даваў цень, і заклаў мангавые гаі. Праз кожныя восем кросаў зладзіў студні й гасьцёўні, і ў розных месцах водныя рэзэрвуары для людзей і зьвяроў. Але гэта толькі дробныя дасягненьні. Падобныя выгоды рабілі й ранейшыя цары. Я ж зрабіў гэта для таго, каб людзі ішлі да Дхармы.

… Дхарма прымнажалася двума сродкамі: дзякуючы заснаваным на Дхарме загадаў, і дзякуючы перакананьню. З гэтых двух, загады даюць мала, тады як перакананьні даюць шмат. Грунтуючыся, на Дхарме, я загадаў абараняць жывёлаў, і многае іншае. Але менавіта дзякуючы перакананьням у народзе ўзрасла Дхарма не забіваць жывых істотаў і ня шкодзіць ім.

Ашока нават стварыў нешта падобнае да інстытуту праваабаронцаў. Для гэтага ён пашырыў склад вярхоўных дзяржаўных чыноўнікаў, дадаўшы да іх «махаматар дхармы». Іхнымі абавязкамі былі навучаньне ў практыцы дхармы, а таксама клопат аб падтрыманьні справядлівасьці ўва ўсіх кутках імпэрыі. У тым ліку й інспэкцыя турмаў:

… Яны сочаць за годным утрыманьнем зьняволеных і іх вызваленьнем, і калі Махаматры лічаць: «Гэтаму неабходна ўтрымліваць сям’ю», «Гэтага агаварылі», «Гэты стары», то яны сочаць, каб такіх зьняволеных вызвалялі.

Пашырэньне межаў імпэрыі Маурыяў

Дзьвюхмоўны эдыкт цара Ашокі на грэцкай і арамэйскай

Імпэрыя Маурыяў ўключала велізарную тэрыторыю. У рамках адзінага дзяржаўнага ўтварэньня былі аб’яднаны народы й плямёны, розныя ў этнічных, лінгвістычных і культурных адносінах і розныя ў рэлігійных памкненьнях, традыцыях, звычаях. Мяркуючы па надпісах Ашокі, а таксама «Артхашастры», да гэтага пэрыяду ўжо склаліся ўяўленьні аб значнай па тэрыторыі дзяржаве на чале з «кіраўніком зямлі, улада якога распаўсюджвалася на вялізныя вобласьці — ад паўднёвага акіяна да вяршыняў Гімалаяў». Аўтарамі палітычных трактатаў ужо падрабязна распрацоўвалася вучэньне аб межах дзяржавы, ягоных узаемаадносінах з блізкімі й далёкімі суседзямі.

Для вызначэньня межаў імпэрыі Маурыяў пры Ашоке асноўнымі матэрыяламі зьяўляюцца эдыкты імпэратара. Некаторыя зьвесткі захаваліся і ў паведамленьнях антычных аўтараў, якія апавядаюць аб пэрыядзе Чандрагупты. Пэўную каштоўнасьць уяўляюць дадзеныя кітайскіх падарожнікаў, асабліва ў тым выпадку, калі яны пацьвярджаюцца эпіграфічнымі альбо археалягічнымі матэрыяламі.

У эдыктах Ашокі некалькі разоў згадваюцца ёны й камбаджыйцы як народы, якія жывуць на захадзе краіны. Пад ёнами разумеліся грэкі, паселішча якіх меліся ў Арахосіі. Для грэцкага насельніцтва й прызначаліся вэрсіі эдыктаў на грэцкай мове. Некаторыя дасьледчыкі мяркуюць, што ёны пэрыяду Ашокі былі нашчадкамі тых грэцкіх пасяленцаў, якія тут абгрунтаваліся яшчэ пры Аляксандры Македонскім.

Эдыкт Ашокі быў знойдзены й у Лампаке, каля сучаснага Джэлялябада), што пацьвердзіла факт уваходжаньня Парапаміса ў імпэрыю Маурыяў (раней пра гэта было вядома толькі з антычных крыніцаў, якія распавядаюць аб выніках замірэньня паміж Чандрагуптай і Сэлеўкам).

Зыходзячы са сьведчаньняў позьняй кашмірскай кроніцы «Раджатарангіні» й дзёньнікаў кітайскіх пілігрымаў, можна меркаваць, што ў імпэрыю Ашокі ўваходзіла і частка Кашміра. Згодна з традыцыяй, пры Ашоке быў пабудаваны галоўны горад Кашміра — Шрынагар. У склад ягонай дзяржавы ўваходзілі таксама й некаторыя вобласьці Нэпалу. Дадзеныя эпіграфікі й пісьмовых крыніцаў дазваляюць уключаць у імпэрыю тэрыторыю сучаснай Бэнгаліі.

Знаходкі эдыктаў Ашокі ў Паўднёвай Індыі дапамаглі ўсталявіць паўднёвую мяжу імпэрыі. Умоўна яна можа быць праведзена на поўдзень ад сучаснай акругі Чыталдруг. На поўдні імпэрыя межавала зь дзяржавамі Чола, Кералапутра й Сат’япутра, якія згадваюцца ў эдыктах як неўваходзячыя ў склад ягонай дзяржавы вобласьці. Аднак Маурыі падтрымлівалі з гэтымі дзяржавамі цесныя сувязі. Там будаваліся будыйскія ступы, туды дасылаліся прапаведнікі. Дыпляматычныя сувязі падтрымліваліся з многімі краінамі, у тым ліку з эліністычнымі дзяржавамі Захаду, з Цэйлонам, некаторымі краінамі Цэнтральнай Азіі й гэтак далей.

У адным са сваіх эдыктаў Ашока, даючы навучаньні чыноўнікам, кажа:

... Людзі незаваяваных тэрыторыяў могуць падумаць: «Якія намеры ў цара адносна нас»? — Мой адзіны намер у тым, каб яны жылі не баючыся мяне, маглі мне давяраць, і каб я мог даць ім шчасьце, а не нядолю. Больш таго, яны павінны зразумець, што цар даруе тых, хто можа быць прабачаны.

... Вы ж павінны выконваць свае абавязкі й запэўніць іх так: «Цар як бацька. Ён адчувае ў адносінах да нас тое ж, што ён адчувае ў адносінах да сябе. Мы для яго, як ягоныя уласныя дзеці».

Ашока падтрымліваў цесныя дыпляматычныя адносіны з многімі краінамі. У ягоных эдыктах згадваецца сэлевкідзкі цар Антыёх II Тэос, кіраўнік Эгіпту Пталямей II Філядэльф, цар Македоніі Антыгон Ганат, цар Кірэны й цар Эпіру. У розныя краіны былі пасланыя маурыйскія амбасадары, мэтай якіх было распаўсюджваньне будызму.

…З гэтага часу перамогу Дхармы лічыць Дэванампрыя найлепшай перамогай. І яна была здабытая ўнутры, на межах, і нават на адлегласьці ў шэсцьсот ёджанаў, дзе кіруе грэцкі цар Антыёх, і далей, дзе кіруюць чатыры цары, а менавіта Пталямей, Антыгон, Маг і Аляксандар.

Вельмі цеснымі былі сувязі з Цэйлонам, куды Ашока накіраваў спэцыяльную місію на чале са сваім сынам Махендрам дзеля распаўсюджваньня будызму. Цар Цэйлона Тыса ў адказ на гэта ў гонар Ашокі прыняў ягоны тытул — «мілы багам» (Дэванампрыя) і накіраваў сваю амбасаду ў Паталіпутру.

Манэта дзяржавы Маурыяў з колам дхармы й сланом, III стагодзьдзе да н. э.

Прыняцьце будызму

З маурыйскім пэрыядам зьвязана шырокае распаўсюджваньне ў Індыі будызму, які ўзьнік за некалькі стагодзьдзяў да эпохі Маурыяў, як невялікая секта вандроўных манахаў. Да III стагодзьдзя да н. э ён стаў адным з галоўных плыняў у духоўных жыцьці старажытнаіндыйскага грамадзтва. У гэты час існавала арганізаваная будыйская суполка — сангха, былі сфармаваны асноўныя кананічныя сачыненьні.

Мяркуючы па розных крыніцах, Ашока не адразу прыняў будызм. Пры двары свайго бацькі ён займаўся з навукоўцамі розных школаў — артадаксальных і так званых герэтычных кірункаў. Затым Ашока наведаў будыйскую суполку, высьвятліў асновы вучэньня Буды й стаў упасакам, гэта значыць сьвецкім пасьлядоўнікам будызму. У эдыктах ён сам распавядае пра эвалюцыю сваіх поглядаў. У першы час імпэратар не надаваў асаблівай увагі будыйскай суполцы, але затым, пасьля асабістага знаёмства з жыцьцём будыйскіх манахаў у сталіцы, стаў актыўна падтрымліваць будыстаў і дапамагаць ім. Асаблівая цікавасьць да будыйскага вучэньня й ягоным этычным нормам ўзмацнілася пасьля вайны з Калінгай, калі спэцыяльнае значэньне набыла палітыка дхармавіджаі — распаўсюджваньня асноўных нормаў паводзінаў (дхармы), аднак пасьлядоўнікам будызму Ашока стаў яшчэ да пачатку вайны.

Нягледзячы на тое, што Ашока быў будыстам, ён на працягу ўсяго валадараньня заставаўся сьвецкім чалавекам і працягваў кіраваць імпэрыяй. Меркаваньне некаторых навукоўцаў аб тым, што Ашока быццам бы быў царом-манахам, які ў канцы праўленьня адасобіўся ў будыйскім манастыры, супярэчыць наяўным матэрыяльным крыніцам. Гэтак жа няправільна лічыць, што будызм пры Ашоке быў дзяржаўнай рэлігіяй.

Аказваючы будыйскай суполцы асаблівае заступніцтва, Ашока не зрабіў будызм дзяржаўнай рэлігіяй. Галоўнай рысай ягонай рэлігійнай палітыкі была верацярпімасьць, і ён прытрымліваўся гэтай палітыкі на працягу амаль ўсяго пэрыяду свайго валадараньня.

... Той, хто ўсхваляе сваю рэлігію, па прычыне залішняй адданасьці, і ганіць іншыя, маючы думку: «праслаўлю так сваю рэлігію», толькі шкодзіць уласнай рэлігіі. Таму карысна дыскутаваць. Варта слухаць і паважаць дактрыны, якія прапаведуюць іншыя. Дэванампрыя Прыядасі загадвае, каб усе разьбіраліся ў карэнных дактрынах іншых рэлігій.

У сваіх эдыктах Ашока выступае за аб’яднаньне ўсіх сектаў, але ня шляхам гвалту, а ў выніку разьвіцьця галоўных прынцыпаў іхных вучэньняў. Мяркуючы па эдыктам, Ашока дарыў пячоры аджывікам, якія былі ў гэты пэрыяд аднымі з галоўных супернікаў будыстаў і карысталіся значным уплывам у народзе. З эдыктаў вядома й пра тое, што цар пасылаў сваіх прадстаўнікоў у суполкі джайнаў і да брахманаў. Менавіта палітыка рэлігійнай цярпімасьці пры ўмелым кантролі дзяржавы над жыцьцём розных рэлігійных сектаў дазволіла Ашоке пазьбегнуць канфлікту з моцнай праслойкай брахманаў, з аджывікамі, джайнамі й разам з тым асабліва ўзмацніць будызм. Калі ж у апошнія гады валадараньня Ашока адступіў ад палітыкі верацярпімасьці й стаў праводзіць відавочна прабудыйскую палітыку, гэта выклікала рашучую апазыцыю ў прыхільнікаў іншых рэлігій і прывяло да цяжкіх для цара й ягонай улады наступстваў.

У канцы свайго панаваньня Ашока ўваходзіць ў вельмі цесны кантакт з будыйскай супольнасьцю й, па некаторых зьвестках, адступіўшы ад сваіх ранейшых прынцыпаў, пачынае нават ганеньні супраць аджывікаў і джайнаў.

Узаемаадносіны будыстаў з прадстаўнікамі іншых рэлігій у гэты пэрыяд рэзка ўскладніліся. Пэўныя цяжкасьці ўзьнікалі й сярод саміх будыстаў: крыніцы распавядаюць аб сутыкненьнях пасьлядоўнікаў розных будыйскіх школ. У сувязі з гэтым імпэратар уважліва сачыў за цэласнасьцю будыйскай суполкі. Ён выдаў адмысловы ўказ аб барацьбе супраць раскольнікаў — манахаў і манашак, якія падрывалі адзінства сангхі. Па ўказе вынікала, што іх трэба выгнаць з суполак. Разам з тым Ашока рэкамэндаваў будыйскім манахам пільна вывучаць будыйскія тэксты й назваў шэраг будыйскіх кананічных твораў, прысьвечаных пераважна дысцыплінарным пытаньням. Згодна з будыйскай традыцыяй, у пэрыяд панаваньня Ашокі ў Паталіпутры адбыўся Трэці будыйскі сабор.

Ашока быў першым царом Індыі, які зразумеў важнасьць будызму ва ўмацаваньні імпэрыі й спрыяў ягонаму распаўсюджваньню. Вялікая частка ягоных эдыктаў была зьвернута не да манахаў, а да сьвецкіх асобаў. Таму ў надпісах не згадваецца пра нірвану, чатыры высакародныя ісьціны, васьмярковы шлях і іншых спэцыяльныя паняцьці. Галоўнае — гэта практычная скіраванасьць надпісаў, якія сам імпэратар называў «эдыктамі пра Дхарму».

Апошнія гады кіраваньня й спадчыньнікі

Крыніцы апавядаюць, што да канца свайго кіраваньня цар Ашока, падаючы шчодрыя дары на карысьць будыйскай суполцы дзеля росквіту вучэньня Буды, спустошыў дзяржаўную маёмасьць. У гэты пэрыяд унук Ашокі — Саміраці стаў будучым спадкаемцай пасады. Царскія саноўнікі паведамілі яму аб празьмерных дараваньнях імпэратара й запатрабавалі іх неадкладна адмяніць. Па загадзе Саміраці распараджэньня Ашокі аб наданьні сродкаў будыйскай суполцы не выконваліся. Фактычна ўлада засяродзілася ў руках Саміраці. Ашока, як распавядаюць крыніцы, павінен быў прызнаць, што ягоныя загады сталі толькі мёртвай літарай, а ён пазбавіўся царства й улады, нягледзячы на тое, што фармальна й заставаўся царом.

Па паведамленьнях некаторых крыніцаў, Саміраці быў пасьлядоўнікам джайнізму, яго падтрымлівалі буйныя саноўнікі. У краіне ў гэты час стварылася цяжкае фінансавае становішча, успыхвалі паўстаньні. Адно з буйнейшых хваляваньняў адбылося ў Таксіле, дзе на чале незадаволеных стаў мясцовы кіраўнік.

У змове супраць цара, як апавядаюць крыніцы, прымала ўдзел і царыца Тыш’яракшыта, якая таксама была супраціўніцай будызму. Паказальна, што ў адным з самых позьніх эдыктаў загад аддаецца не ад імя Ашокі, як раней, а ад імя царыцы. Загад дакранаўся розных дароў, гэта значыць таго вострага пытаньня, які, мяркуючы па будыйскіх тэкстах, фармальна й прывёў да канфлікту цара зь ягоным асяродзьдзем. Можна меркаваць, што супадзеньня эпіграфічнага сьведчаньня й дадзеных будыйскай традыцыі далёка не выпадковыя. Яны адлюстроўваюць рэальную карціну апошніх гадоў панаваньня Ашокі.

Ягоным спадчыньнікам ўжо, відавочна, не ўдалося захаваць адзінства імпэрыі. На падставе крыніцаў можна меркаваць, што імпэрыя распалася на дзьве часткі — усходнюю з цэнтрам у Паталіпутры й заходнюю з цэнтрам у Таксіле. Сьведчаньні крыніцаў аб прамых нашчадкаў Ашокі супярэчлівыя, але ёсьць падставы меркаваць, што ў Паталіпутры царом стаў Саміраці, або Дашаратха, якога некаторыя пураны лічылі сынам і пераемнікам Ашокі. Як і Ашока, Дашаратха насіў тытул «мілы багам» і аказваў заступніцтва аджывікам, аб чым сьведчаць ягоныя эдыкты аб дараваньні ім пячораў. У далейшым імпэрыя Маурыяў паступова прыйшла ў заняпад і перастала існаваць у 180 годзе да н. э. з прычыны змовы.

Папярэднік Біндусара	Імпэратар Маурыйскай імпэрыі 272 да н. э. — 232 да н. э.	Наступнік Дашаратха

Літаратура

Bongard-Levin, G. M. Mauryan India (Stosius Inc/Advent Books Division May 1986) ISBN 0-86590-826-5
Chauhan, Gian Chand (2004). Origin and Growth of Feudalism in Early India: From the Mauryas to AD 650. Munshiram Manoharlal, Delhi. ISBN 978-81-215-1028-8
Falk, Harry. Asokan Sites and Artefacts - A Source-book with Bibliography (Mainz : Philipp von Zabern, [2006]) ISBN 978-3-8053-3712-0
Gokhale, Balkrishna Govind (1996). Asoka Maurya (Twayne Publishers) ISBN 978-0-8290-1735-9
Keay, John. India: A History (Grove Press; 1 Grove Pr edition May 10, 2001) ISBN 0-8021-3797-0
Sastri, K. A. Nilakanta (1967). Age of the Nandas and Mauryas. Reprint: 1996, Motilal Banarsidass, Delhi. ISBN 978-81-208-0466-1
Swearer, Donald. Buddhism and Society in Southeast Asia (Chambersburg, Pennsylvania: Anima Books, 1981) ISBN 0-89012-023-4
Thapar, Romila. (1973). Aśoka and the decline of the Mauryas. 2nd Edition. Oxford University Press, Reprint, 1980. ISBN 19-660379 6.

Вонкавыя спасылкі