Прагляд крыніцы для Мураўёўкі

[[Файл:St.George church (Babrujsk).JPG|міні|280пкс|[[Царква сьвятога Георгія (Бабруйск)|Гарнізонная царква]] ў [[Бабруйск]]у з асноўнымі элемэнтамі мураўёвак ([[купал-цыбуліна|купалы-цыбуліны]] — сымбаль [[расейцы|расейскай]] культавай архітэктуры<ref name="bonkovska">Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М. Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 245.</ref><ref>Block E. Garlic and Other Alliums: The Lore and the Science. — Royal Society of Chemistry, 2010. {{ISBN|9780854041909}}. — P. [https://books.google.de/books?id=6AB89RHV9ucC&pg=PA47&lpg=PA47&dq=Such+a+dome+is+larger+in+diameter+than+the+drum+it+is+set+upon+and+its+height&source=bl&ots=wuDj1u3rSp&sig=vl0CAr2zuKBSroJ3gQaID1vMUcY&hl=de&sa=X&ved=2ahUKEwj22c2w9KjfAhULzqQKHcR-DFEQ6AEwAHoECAkQAQ#v=onepage&q&f=false 47].</ref>, высокія шатровыя дахі, паясы какошнікаў)]]

'''Мураўёўкі''' — цэрквы [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]{{заўвага|У наш час — цэрквы [[Беларускі экзархат|Беларускага экзархату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскага патрыярхату]]; адзінкавыя будынкі належаць да іншых канфэсіяў або знаходзяцца ў дзяржаўнай уласнасьці}}) на тэрыторыі [[Анэксія|анэксаванага]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], масавае будаваньне якіх разгарнулася па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. Назва паходзіць ад імя расейскага генэрал-губэрнатара [[Міхаіл Мураўёў|Міхаіла Мураўёва]]<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 186.</ref><ref>Самусік А. Помнікі гісторыі і культуры Беларусі: Вучэб. дапаможнік. — {{Менск (Мінск)}}: БДЭУ, 2014. С. 148.</ref> зь мянушкамі «вешальнік» і «людаед»<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 257.</ref>, які распрацаваў праграму ''«захадаў дзеля ўвядзеньня і перавагі ў [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходнім краі]] [[расейцы|расейскай]] [[Народнасьць|народнасьці]]»'' ({{мова-ru|«мероприятий, имевших в виду водворение и преобладание в Северо-Западном крае русской народности»|скарочана}}) і з гэтай мэтай запрасіў у маскоўскага гаспадара [[Аляксандар II (расейскі імпэратар)|Аляксандра II]] 500 тысячаў рублёў на аднаўленьне старых і будаваньне новых цэркваў у [[Віленская губэрня|Віленскай]] і [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] губэрнях. Яшчэ раней такія ж сродкі вылучылі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]], [[Магілёўская губэрня|Магілеўскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрням<ref name="str_sp">{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 54</ref>.

Сотні цэркваў-«мураўёвак» узводзіліся паводле тыповых праектаў<ref>[[Андрэй Самусік|Самусик А.]] [https://web.archive.org/web/20090131130322/http://belvirtclub.narod.ru/weekend/110_smolyany.htm Смоляны: славное прошлое и перспективное будущее] // Отдых и путешествия. № 10, 2002 г.</ref><ref>Сільвестрава С. Сілівановіч Нікадзім Юр’евіч // {{Літаратура/Памяць/Шчучынскі раён|к}}</ref> і мусілі ўвасобіць праваслаўна-[[Расея|расейскія]] і царкоўна-традыцыйныя рысы архітэктуры<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 8 т.|2к}} С. 177.</ref> [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Іхнае будаваньне мела вызначальную ідэйна-палітычную ролю<ref name="ReferenceA">{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 18.</ref> ў справе [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыі беларусаў]]<ref>Зорина Л. Гродненские евреи — строители православных церквей (вторая половина XIX века) // Гарадзенскі соцыум. Чалавек у прасторы горада. XV—XX стст.: Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі (Горадня, 7-8 лістапада 2014 г.) / Пад рэд. А. Смаленчука і А. Краўцэвіча. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2015. С. 196.</ref> (згодна з абвешчанай маскоўскім гаспадаром [[Мікалай I|Мікалаем I]] тэзай ''«самадзяржаўе, праваслаўе, народнасьць»''<ref name="caranovic">[[Сяргей Чарановіч|Чарановіч С.]] [http://media.catholic.by/nv/n21/art4.htm Ляхавіцкі касцёл Узвышэння Святога Крыжа] // [[Наша Вера]]. № 3 (21), 2002 г.</ref>).

== Тыпалёгія ==

=== Агульныя рысы ===
У 1865 годзе ўлады Расейскай імпэрыі выдалі адмысловыя ''«Правілы, якія трэба выконваць пры будаваньні праваслаўных цэркваў і прычэтніцкіх збудаваньняў у Паўночна-Заходнім краі»'' ({{мова-ru|«Правила, которые следует соблюдать при постройке православных церквей и причетнических сооружений в Северо-Западном крае»|скарочана}}), у якіх гісторыя беларускага народу тлумачылася з расейскіх манархічных і [[Імпэрыялізм|імпэрскіх]] пазыцыяў<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 21.</ref>.

[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавы сынод]] і Міністэрства ўнутраных справаў Расейскай імпэрыі зацьвердзілі сэрыю тыповых праектаў, згодна зь якімі трэба было ўзводзіць храмы. Тым часам забаранялася індывідуальнае царкоўнае будаваньне ў зямянскіх маёнтках, а таксама праектаваньне вясковых храмаў землямерамі ў абыход чыноўнікаў губэрнскіх будаўнічых камісіяў. Такім парадкам вызначалася адносная аднароднасьць і стылёвае адзінства цэркваў, што будаваліся на тэрыторыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага. Храмы мусілі мець аднолькавы плян і зьмяшчаць архітэктурныя элемэнты, уласьцівыя дойлідзтву [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]: [[цыбулепадобныя купалы]], [[шацёр (архітэктура)|высокія шатровыя завяршэньні]], [[какошнік (архітэктура)|какошнікі]], дэкаратыўную ўзорыстасьць ды іншае.

=== Сынадальны кірунак ===
Асноўная адметнасьць Сынадальнага кірунку — брак адвольнай архітэктурнай творчасьці і строгая прывязка да кананізаваных Урадавым сынодам Расейскай імпэрыі разьвязкаў<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 40.</ref>.

<gallery widths=150 heights=150 caption="Сынадальны кірунак" class="center">
Braslav orthodox church.jpg|[[Царква Ўсьпеньня Багародзіцы (Браслаў)|Прачысьценская царква]] ў [[Браслаў|Браславе]]
Belarus-Ula-Holy Trinity Orthodox Church-1.jpg|[[Царква Сьвятой Тройцы (Ула)|Траецкая царква]] ў [[Вула|Вуле]]
Царква ў імя святой прападобнай Марыі Егіпецкай (Вілейка) 03.jpg|[[Царква Прападобнай Марыі Эгіпецкай (Вялейка)|Царква Прападобнай Марыі Эгіпецкай]] у [[Вялейка|Вялейцы]]
Belarus-Haradok, MD-Holy Trinity Church-5.jpg|[[Царква Сьвятой Тройцы (Гарадок)|Траецкая царква]] ў [[Гарадок (Маладэчанскі раён)|Гарадку]]
</gallery>

=== Маскоўска-Яраслаўскі кірунак ===
У часы кіраваньня Мікалая II у царкоўным будаваньні на ўзор было «''найвысачэйша загадана''» браць архітэктурныя помнікі [[Масква|Масквы]] і [[Яраслаўль|Яраслаўля]] XVI—XVII стагодзьдзяў, якія цаніліся паводле выказваньня {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ігар Грабар|Ігара Грабара|ru|Грабарь, Игорь Эммануилович}} за ''«непараўнальную казачнасьць»'' ({{мова-ru|«несравненную сказочность»|скарочана}}). Лічылася, што менавіта ''«лубочнае»'' маскоўска-яраслаўскае царкоўнае і церамнае дойлідзтва, у адрозьненьне ад бізантыйскага, было сапраўднай нацыянальнай расейскай архітэктурай<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 34.</ref>.

<gallery widths=150 heights=150 caption="Маскоўска-Яраслаўскі кірунак" class="center">
Belarus-Barysau-ResurrectionChurch.jpg|[[Сабор Уваскрасеньня Хрыстова (Барысаў)|Уваскрасенскі сабор]] у [[Барысаў|Барысаве]]
Kamyanets002.jpg|[[Царква Сьвятога Сімяона Стоўпніка (Камянец)|Царква Сьвятога Сімяона]] ў [[Камянец|Камянцы]]
Belarus-Homel-Palace of Pashkevichs-16.jpg|[[Капліца-пахавальня Паскевічаў]] у [[Гомель|Гомлі]]
Chapel of Monument-1812 in Polatsk.jpg|Помнік перамозе расейскага войска ў [[вайна 1812 году|вайне 1812 году]] ў [[Полацак|Полацку]]
</gallery>

=== Расейска-бізантыйскі кірунак ===
Расейска-бізантыйскі (новабізантыйскі) кірунак галоўным парадкам арыентаваўся на старажытныя ўзоры [[канстантынопаль]]скіх цэркваў, «''адкуль пайшла расейская нацыянальная архітэктура''». Разам з тым адбывалася шмат пазычаньняў з архітэктурна-выразнага арсэналу ўладзімера-суздальскай і [[Маскоўскае княства|раньнемаскоўскай]] архітэктурных школаў<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 25.</ref>.

<gallery widths=150 heights=150 caption="Расейска-бізантыйскі кірунак" class="center">
Amścisłaŭ, Tupičeŭščyna. Амсьціслаў, Тупічэўшчына (1906).jpg|Сабор [[Тупічэўскі манастыр|Тупічэўскага манастыра]] ў [[Амсьціслаў|Амсьціславе]]
Homiel, Zamkavaja, Spaskaja. Гомель, Замкавая, Спаская (1911).jpg|[[Царква Сьвятога Спаса (Гомель)|Спаская царква]] ў [[Гомель|Гомелі]]
Miensk, Karaleŭski. Менск, Каралеўскі (1907).jpg|[[Царква Маці Божай Казанскай (Менск)|Царква Маці Божай Казанскай]] у [[Менск]]у
Polatsk-St. Euphrosine2.JPG|[[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Полацак)|Узьвіжанская царква]] (налева) у [[Полацак|Полацку]]
</gallery>

== Насаджэньне ўкосных крыжоў ==
{{Асноўны артыкул|Васьміканцовы крыж|Расейскі крыж}}
Разам з будаваньнем мураўёвак, спраектаваных расейскімі архітэктарамі, у другой палове XIX стагодзьдзя замест традыцыйных высокамастацкіх [[Крыж#Грэцкі|сонцакрыжоў]], вырабленых мясцовымі майстрамі, на [[купал]]ы цэркваў на тэрыторыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага пачалі ставіць укосныя крыжы расейскай прамысловай вытворчасьці<ref name="sachuta">[[Яўген Сахута|Сахута Я.]] Беларускае народнае кавальства. — {{Менск (Мінск)}}: Беларусь, 2015. С. 110.</ref>. Упершыню на царкоўныя купалы крыжы падобнага тыпу пачалі ставіць у [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржаве]] з ініцыятывы [[Іван Жахлівы|Івана IV Тырана]]<ref>Русский крест: символика православного надглавного креста. — М., 2006. С. 149.</ref>. Тым часам не існуе праваслаўных канонаў, якія б рэглямэнтавалі абавязковасьць касой папярочкі на крыжы<ref>Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М. Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 248.</ref>. Увогуле, не існуе «каталіцкіх» або «праваслаўных» крыжоў: крыжы ёсьць адзнакай мясцовай традыцыі, і ўкосныя крыжы — гэта ўласьцівасьць [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царквы]]<ref name="dubianieckaja">Бурштын Я. [https://web.archive.org/web/20180710195551/https://cet.eurobelarus.info/ru/news/2016/07/16/ryna-dubyanetskaya-dzyakuyuchy-namagannyam-rpts-pachynae.html Ірына Дубянецкая: Дзякуючы намаганням РПЦ пачынае мяняцца культурны ландшафт Беларусі (Фота і відэа)], Служба інфармацыі «ЕўраБеларусі», 16 ліпеня 2016 г.</ref>.

Беларускі мастацтвазнаўца і этноляг [[Яўген Сахута]] зьвяртае ўвагу на тое, што сярод шматлікіх крыжоў, вырабленых мясцовымі беларускімі майстрамі ў другой палове XIX — пачатку XX стагодзьдзя, няма ніводнага з касой папярочкай<ref name="sachuta"/>.

== Зьнішчэньне помнікаў сакральнай архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага ==
{{Вэртыкальныя выявы
| разьмяшчэньне  = 
| памер выяваў   = 270
| выява 1        = Маскалізацыя (русіфікацыя). Менск. Петрапаўлаўская царква.jpg
| подпіс выявы 1 = [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра й Паўла (Менск)|Петрапаўлаўская царква]] ў [[Менск]]у да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове
| выява 2        = Маскалізацыя (русіфікацыя). Наваградак. Барысаглебская царква.jpg
| подпіс выявы 2 = [[Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Наваградак)|Барысаглебская царква]] ў [[Наваградак|Наваградку]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове
| выява 3        = Маскалізацыя (русіфікацыя). Полацак. Спаская царква.jpg
| подпіс выявы 3 = [[Царква Сьвятога Спаса (Полацак)|Спаскі манастыр]] у [[Полацак|Полацку]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове
| выява 4        = Маскалізацыя (русіфікацыя). Магілёў. Узьвіжанская царква.jpg
| подпіс выявы 4 = [[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Магілёў)|Узьвіжанская царква]] ў [[Магілёў|Магілёве]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове
| выява 5        = Маскалізацыя (русіфікацыя). Віцебск. Царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля.jpg
| подпіс выявы 5 = [[Царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Віцебск)|Прадцечанская царква]] ў [[Віцебск]]у да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове
| выява 6        = Маскалізацыя (русіфікацыя). Кобрынь. Мікольская царква.jpg
| подпіс выявы 6 = [[Царква Сьвятога Мікалая (Кобрынь)|Мікольская царква]] ў [[Кобрынь|Кобрыні]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове
| выява 7        = Маскалізацыя (русіфікацыя). Моладаў. Ушэсьценская царква.jpg
| подпіс выявы 7 = [[Царква Ўшэсьця Гасподняга (Кобрынь)|Ушэсьценская царква]] ў [[Моладава (Берасьцейская вобласьць)|Моладаве]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове
}}
{{Асноўны артыкул|Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі}}

У другой палове XIX ст. ўчынялася масавае зьнішчэньне старажытных праваслаўных цэркваў Вялікага Княства Літоўскага<ref name="str_sp"/>, а таксама [[Эклектыка (архітэктура)|эклектычная]] перабудова ў стылістыцы дойлідзтва [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] колішніх рымска-каталіцкіх, уніяцкіх і нават спрадвеку праваслаўных ([[Канстантынопальскі патрыярхат]]) помнікаў сакральнай архітэктуры. Падобным парадкам [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўская царква]] імкнулася абазначыць «кананічную» тэрыторыю<ref>[https://web.archive.org/web/20100702202930/http://nn.by/?c=ar&i=40493 Архітэктар Папруга: Хочуць цыбуліны на царкве — няхай будуюць новы храм] // [[Наша Ніва]], 1 ліпеня 2010 г.</ref>. Фінансавалася гэтая справа з сродкаў, сабраных з удзельнікаў [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] ў выглядзе штрафаў і кантрыбуцыяў<ref name="ReferenceA"/><ref name="caranovic" />.

Так, яшчэ ў 1863 годзе па аглядзе цэркваў [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] падпалкоўнік Генэральнага штабу Расейскай імпэрыі архітэктар Зяленскі зацьвердзіў праекты на перабудову каля 100 будынкаў<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 40—41.</ref>. 

У выніку падобных рэканструкцыяў адбывалася зьнявечаньне кампазыцыяў і стылёвага разьвязку помнікаў архітэктуры, зьнішчаліся высокамастацкія фрэскі, алтары, амбоны ды іншае<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 65.</ref>. Паводле падлікаў кандыдата мастацтвазнаўства [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], расейскія ўлады агулам зьнішчылі або зьнявечылі каля 2 тысячаў помнікаў беларускай сакральнай архітэктуры<ref>[[Зянон Пазьняк]], [http://pazniak.info/page_fizichnae_znishchenne_belaruskay_natsyi Фiзiчнае зьнiшчэньне беларускай нацыi], Пэрсанальны сайт Зянона Пазьняка</ref>.

Найбольш характэрныя прыклады:
* Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі ў [[Алькенікі|Алькеніках]]
* [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў (Амсьціслаў)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў]] у [[Амсьціслаў|Амсьціславе]]
* [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Астроўна)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] ў [[Астроўна|Астроўне]]
* [[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (Быстрыца)|Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа]] ў [[Быстрыца|Быстрыцы]]
* Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы ў [[Вільня|Вільні]]
* [[Царква Сьвятога Мікалая (Вільня)|Царква Сьвятога Мікалая]] ў Вільні
* [[Царква Сьвятой Тройцы (Вільня)|Царква Сьвятой Тройцы]] ў Вільні
* [[Касьцёл Апекі Маці Божай і кляштар трынітарыяў (Віцебск)|Касьцёл Апекі Маці Божай]] ў [[Віцебск]]у
* [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар езуітаў (Віцебск)|Касьцёл Сьвятога Язэпа]] ў Віцебску
* [[Царква Зьвеставаньня Багародзіцы (Віцебск)|Царква Зьвеставаньня Багародзіцы]] ў Віцебску
* [[Царква Раства Хрыстова (Віцебск)|Раства Хрыстова]] ў Віцебску
* [[Царква Сьвятога Духа (Віцебск)|Царква Сьвятога Духа]] ў Віцебску
* [[Царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Віцебск)|Царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] ў Віцебску
* Касьцёл Сьвятога Дамініка ў [[Высокі Двор|Высокім Двары]]
* [[Царква Сьвятога Яна Прадцечы (Гавязна)|Царква Сьвятога Яна Прадцечы]] ў [[Гавязна|Гавязьне]]
* [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Глыбокае)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі]] у [[Глыбокае|Глыбокім]]
* [[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Горадня)|Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі]] у [[Горадня|Горадні]]
* [[Фара Вітаўта (Горадня)|Фара Вітаўта]] ў Горадні
* [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Дэмбрава)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] ў [[Дэмбрава|Дэмбраве]]
* [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Заслаўе)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі]] ў [[Заслаўе|Заслаўі]]
* [[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Княжыцы)|Касьцёл Сьвятога Мікалая]] ў [[Княжыцы|Княжыцах]]
* [[Царква Сьвятога Мікалая (Кобрынь)|Царква Сьвятога Мікалая]] ў [[Кобрынь|Кобрыні]]
* Касьцёл Найсьвяцейшага Сакрамэнту ў [[Коўна|Коўне]]
* [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Крывошын)|Касьцёл езуітаў]] у [[Крывошын]]е
* Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі ў [[Кублічы|Кублічах]]
* Царква Ўваскрасеньня Хрыстова ў [[Лёзна|Лёзьне]]
* Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа ў [[Ляхавічы|Ляхавічах]]
* [[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Магілёў)|Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа]] ў [[Магілёў|Магілёве]]
* [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў (Мазыр)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла]] ў [[Мазыр]]ы
* Царква Раства Багародзіцы ў [[Масаляны|Масалянах]]
* [[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|Касьцёл Сьвятога Войцеха]] ў [[Менск]]у
* [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Царква Сьвятога Духа]] ў Менску
* [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] ў Менску
* Царква Сьвятога Мікалая ў [[Міжрэчча (горад)|Міжрэччы]]
* [[Царква Сьвятой Тройцы (Мір)|Царква Сьвятой Тройцы]] ў Міры
* [[Царква Ўшэсьця Гасподняга (Моладава)|Царква Ўшэсьця Гасподняга]] ў [[Моладава (Берасьцейская вобласьць)|Моладаве]]
* [[Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Наваградак)|Царква Сьвятых Барыса і Глеба]] ў [[Наваградак|Наваградку]]
* Царква Прачыстай Багародзіцы ў [[Невель|Невелі]]
* [[Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэрнардынаў (Нясьвіж)|Касьцёл Сьвятой Кацярыны]] ў [[Нясьвіж]]ы
* [[Касьцёл Сьвятога Язэпа (Пагост Загародзкі)|Касьцёл Сьвятога Язэпа]] ў [[Пагост Загародзкі|Пагосьце Загародзкім]]
* [[Царква Сьвятога Спаса (Полацак)|Царква Сьвятога Спаса]] ў [[Полацак|Полацку]]
* [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Ружаны)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] ў [[Ружаны|Ружанах]]
* [[Касьцёл Божага Цела і кляштар канонікаў лятэранскіх (Слонім)|Касьцёл Божага Цела]] ў [[Слонім]]е
* [[Смаргонскі кальвінскі збор|Кальвінскі збор]] у [[Смаргонь|Смаргоні]]
* [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Сноў)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] ў [[Сноў|Снове]]
* [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар янітаў (Сталовічы)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] ў [[Сталавічы|Сталавічах]]
* [[Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар дамініканаў (Стоўпцы)|Касьцёл Сьвятога Казімера]] ў [[Стоўпцы|Стоўпцах]]
* Царква Прачыстай Багародзіцы ў Тадуліне
* Царква Раства Багародзіцы ва [[Уладава|Ўладаве]]
* [[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і калегіюм езуітаў (Юравічы)|Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі]] ў [[Юравічы|Юравічах]]

Перабудаваныя расейскімі ўладамі цэрквы таксама называюць мураўёўкамі<ref name="caranovic"/>.

== Галерэя ==

=== Зьнявечаныя помнікі ===
<gallery widths=150 heights=150 caption="Помнікі архітэктуры, мастацкае аблічча якіх пацярпела ад маскоўскіх перабудоваў" class=center>
Маскалізацыя (русіфікацыя). Алькенікі. Касьцёл францішканаў.jpg|Касьцёл францішканаў у [[Алькенікі|Алькеніках]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Баруны. Царква базылянаў.jpg|[[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў (Баруны)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] ў [[Баруны|Барунах]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Быстрыца. Касьцёл аўгустынаў.jpg|[[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (Быстрыца)|Касьцёл аўгустынаў]] у [[Быстрыца|Быстрыцы]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Валынцы. Царква Сьвятых Барыса і Глеба.jpg|Царква Сьвятых Барыса і Глеба ў [[Валынцы|Валынцах]]
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class=center>
Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня. Траецкі касьцёл.jpg|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы ў [[Вільня|Вільні]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня. Касьцёл трынітарыяў.jpg|Касьцёл трынітарыў у Вільні на [[Антокаль|Антокалі]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня, Трынапаль. Касьцёл трынітарыяў.jpg|Касьцёл трынітарыў у Вільні на [[Трынапаль|Трынапалі]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня. Касьцёл езуітаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Казімера (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Казімера]] ў Вільні
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class=center>
Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня. Мікольская царква.jpg|[[Царква Сьвятога Мікалая (Вільня)|Царква Сьвятога Мікалая]] ў Вільні
Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня. Траецкая царква.jpg|[[Траецкая царква (Вільня)|Царква Сьвятой Тройцы]] ў Вільні
Маскалізацыя (русіфікацыя). Віцебск. Калегіюм езуітаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар езуітаў (Віцебск)|Касьцёл езуітаў]] у [[Віцебск]]у
Маскалізацыя (русіфікацыя). Віцебск. Касьцёл трынітарыяў.jpg|[[Касьцёл Апекі Маці Божай і кляштар трынітарыяў (Віцебск)|Касьцёл трынітарыяў]] у Віцебску
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class=center>
Маскалізацыя (русіфікацыя). Віцебск. Царква Зьвеставаньня Багародзіцы.jpg|[[Царква Зьвеставаньня Багародзіцы (Віцебск)|Царква Зьвеставаньня Багародзіцы]] ў Віцебску
Маскалізацыя (русіфікацыя). Віцебск. Царква Раства Хрыстова.jpg|[[Царква Раства Хрыстова (Віцебск)|Царква Раства Хрыстова]] ў Віцебску
Маскалізацыя (русіфікацыя). Віцебск. Духаўская царква.jpg|[[Царква Сьвятога Духа (Віцебск)|Царква Сьвятога Духа]] ў Віцебску
Маскалізацыя (русіфікацыя). Вялейка. Стары касьцёл.jpg|[[Стары касьцёл (Вялейка)|Стары касьцёл]] у Вялейцы
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class=center>
Haradziec, Źviestavańnia. Гарадзец, Зьвеставаньня (1866).jpg|Касьцёл Зьвеставаньня ў [[Гарадзец (Кобрынскі раён)|Гарадцы]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Глыбокае. Касьцёл і кляштар кармэлітаў.jpg|[[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Глыбокае)|Касьцёл кармэлітаў]] у [[Глыбокае|Глыбокім]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Горадня. Касьцёл бэрнардынак.jpg|[[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Горадня)|Касьцёл бэрнардынак]] у [[Горадня|Горадні]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Горадня. Фара Вітаўта.jpg|[[Фара Вітаўта (Горадня)|Фара Вітаўта]] ў Горадні
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class=center>
Маскалізацыя (русіфікацыя). Дзявяткавічы. Касьцёл Сьвятых Пятра і Паўла.jpg|[[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Новадзявяткавічы)|Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] ў [[Новадзявяткавічы|Новадзявяткавічах]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Івянец. Касьцёл францішканаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар францішканаў (Івянец)|Касьцёл францішканаў]] ў [[Івянец|Івянцы]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Заслаўе. Кальвінскі збор.jpg|[[Заслаўскі кальвінскі збор|Кальвінскі збор]] у [[Заслаўе|Заслаўі]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Княжыцы. Касьцёл дамініканаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Княжыцы)|Касьцёл дамініканаў]] у [[Княжыцы|Княжыцах]]
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class=center>
Маскалізацыя (русіфікацыя). Коўна. Касьцёл дамініканаў.jpg|Касьцёл дамініканаў у [[Коўна|Коўне]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Кублічы. Касьцёл Зьвеставаньня.jpg|Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі ў [[Кублічы|Кублічах]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Мазыр. Касьцёл бэрнардынаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў (Мазыр)|Касьцёл бэрнардынаў]] у [[Мазыр]]ы
Маскалізацыя (русіфікацыя). Мазыр. Касьцёл цыстэрыянак.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар цыстэрыянак (Мазыр)|Касьцёл цыстэрыянак]] у [[Мазыр]]ы
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class=center>
Маскалізацыя (русіфікацыя). Менск. Касьцёл бэнэдыктынак.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|Касьцёл бэнэдыктынак]] у [[Менск]]у
Маскалізацыя (русіфікацыя). Менск. Царква Сьвятога Духа.jpg|[[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Царква Сьвятога Духа]] ў Менску
Маскалізацыя (Русіфікацыя). Мір. Фарны касьцёл.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Мір)|Касьцёл Сьвятога Мікалая]] ў [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Міры]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Нясьвіж. Касьцёл бэрнардынаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэрнардынаў (Нясьвіж)|Касьцёл бэрнардынаў]] у [[Нясьвіж]]ы
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class=center>
Маскалізацыя (русіфікацыя). Нясьвіж. Касьцёл бэнэдыктынак.jpg|[[Касьцёл Сьвятой Яўхіміі і кляштар бэнэдыктынак (Нясьвіж)|Касьцёл бэнэдыктынак]] у Нясьвіжы
Маскалізацыя (русіфікацыя). Пагост Загародзкі. Касьцёл Сьвятога Язэпа.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Язэпа (Пагост Загародзкі)|Касьцёл Сьвятога Язэпа]] ў [[Пагост Загародзкі|Пагосьце Загародзкім]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Полацак. Касьцёл бэрнардынаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў (Полацак)|Касьцёл бэрнардынаў]] у [[Полацак|Полацку]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Ружаны. Петрапаўлаўская царква.jpg|[[Царква Сьвятых Пятра і Паўла (Ружаны)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] ў [[Ружаны|Ружанах]]
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class=center>
Маскалізацыя (русіфікацыя). Ружанасток. Касьцёл дамініканаў.jpg|[[Касьцёл Ахвяраваньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў (Ружанасток)|Касьцёл дамініканаў]] у [[Ружанасток]]у
Маскалізацыя (русіфікацыя). Слонім. Касьцёл канонікаў лятэранскіх.jpg|[[Касьцёл Божага Цела і кляштар канонікаў лятэранскіх (Слонім)|Касьцёл канонікаў лятэранскіх]] у [[Слонім]]е
Маскалізацыя (русіфікацыя). Смаргонь. Кальвінскі збор.jpg|[[Смаргонскі кальвінскі збор|Кальвінскі збор]] у [[Смаргонь|Смаргоні]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Стоўпцы. Касьцёл дамініканаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар дамініканаў (Стоўпцы)|Касьцёл дамініканаў]] у [[Стоўпцы|Стоўпцах]]
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class=center>
Маскалізацыя (русіфікацыя). Тэрэспаль. Царква Сьвятога Яна Багаслова.jpg|Царква Яна Багаслова ў [[Тэрэспаль|Тэрэспалі]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Уладава. Царква Раства Багародзіцы.jpg|Царква Раства Багародзіцы ва [[Уладава|Ўладаве]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Шкунцікі. Касьцёл.jpg|Касьцёл у [[Шкунцікі|Шкунціках]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Юравічы. Касьцёл езуітаў.jpg|[[Касьцёл і калегіюм езуітаў (Юравічы)|Касьцёл езуітаў]] у [[Юравічы|Юравічах]]
</gallery>

=== Зруйнаваныя помнікі ===
<gallery widths=150 heights=150 caption="Помнікі архітэктуры, часткова або поўнасьцю зруйнаваныя расейскімі ўладамі" class=center>
Маскалізацыя (русіфікацыя). Балін Гарадок. Касьцёл.jpg|Касьцёл Провіду Божага ў Баліным Гарадку
Маскалізацыя (русіфікацыя). Бабруйск. Касьцёл езуітаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра й Паўла (Бабруйск)|Касьцёл езуітаў]] у [[Бабруйск]]у
Маскалізацыя (русіфікацыя). Берасьце. Касьцёл брыгітак.jpg|[[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак (Берасьце)|Касьцёл брыгітак]] у [[Берасьце|Берасьці]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Берасьце. Касьцёл бэрнардынак.jpg|[[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Берасьце)|Касьцёл бэрнардынак]] у Берасьці
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class=center>
Маскалізацыя (русіфікацыя). Берасьце. Касьцёл бэрнардынаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар бэрнардынаў (Берасьце)|Касьцёл бэрнардынаў]] у Берасьці
Маскалізацыя (русіфікацыя). Берасьце. Царква Сьвятога Мікалая.jpg|[[Царква Сьвятога Міколы (Берасьце)|Царква Сьвятога Мікалая]] ў Берасьці
Маскалізацыя (русіфікацыя). Быцень. Царква базылянаў.jpg|[[Царква Сьвятога Язафата (Быцень)|Царква Сьвятога Язафата]] ў [[Быцень|Быцені]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Бяроза Картуская. Касьцёл картузаў.jpg|[[Бярозаўскі кляштар|Касьцёл картузаў]] у [[Бяроза (горад)|Бярозе Картускай]]
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class=center>
Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня. Касьцёл кармэлітаў.jpg|Касьцёл кармэлітаў у Вільні
Маскалізацыя (русіфікацыя). Віцебск. Фарны касьцёл.jpg|[[Фарны касьцёл (Віцебск)|Фарны касьцёл]] у Віцебску
Маскалізацыя (русіфікацыя). Гарадзішча. Касьцёл бэнэдыктынаў.jpg|Касьцёл бэнэдыктынаў у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Друя. Касьцёл дамініканаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар дамініканаў (Друя)|Касьцёл дамініканаў]] у [[Друя|Друі]]
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class=center>
Маскалізацыя (русіфікацыя). Івянец. Фарны касьцёл.jpg|[[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Івянец)|Фарны касьцёл]] у [[Івянец|Івянцы]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Магілёў. Касьцёл б.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар бэрнардынаў (Магілёў)|Касьцёл бэрнардынаў]] у [[Магілёў|Магілёве]]
Маскалізацыя (русіфікацыя). Менск. Касьцёл дамініканаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|Касьцёл дамініканаў]] у Менску
Маскалізацыя (русіфікацыя). Нясьвіж. Касьцёл дамініканаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар дамініканаў (Нясьвіж)|Касьцёл дамініканаў]] у Нясьвіжы
</gallery>

== Ацэнкі ==
Яшчэ ў савецкі час збудаваныя на загад расейскіх уладаў аднатыпныя цэрквы ацэньваліся як матэрыяльны выраз [[Каляніялізм|каляніяльнай]] палітыкі царызму<ref>Кацер М. С. Белорусская архитектура. Исторический очерк / Ин-т литературы и искусства АН БССР. — Мн.: Гос. изд-во БССР, 1956. С. 114, 115.</ref>. Разам з тым беларускі філёзаф і тэоляг [[Ірына Дубянецкая]] зазначае, што кладка неатынкаваных цэркваў-мураўёвак, збудаваных з бутавага каменю, ёсьць прыкладам беларускага сакральнага мастацтва (калі ня браць пад увагу мураўёўскія атрыбуты)<ref>[[Зьміцер Бартосік|Бартосік З.]] [https://www.svaboda.org/a/kamiena/26711592.html Затычка сусьветнага патопу. Сакрэтная зброя Беларусі], [[Радыё Свабода]], 27 літапада 2014 г.</ref>.

Мастак [[Мікола Купава]] зьвяртае ўвагу на тое, што ўлады СССР часьцей руйнавалі не расейскія цэрквы-мураўёўкі, а старажытныя помнікі беларускай сакральнай архітэктуры<ref>[[Мікола Купава|Купава М.]] [http://media.catholic.by/nv/n9/art10.htm?forprint=1 Аршанская бажніца Апекі Маці Божай] // [[Наша Вера]]. № 3 (9), 1999 г.</ref>. Напрыклад, у Воршы адзіная збудаваная расейскімі ўладамі царква-мураўёўка засталася некранутай, прытым савецкія ўлады зьнішчылі чатыры царквы і два касьцёлы, якія былі помнікамі архітэктуры [[барока]] часоў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]; у [[Шклоў|Шклове]] таксама захавалася толькі царква-мураўёўка, а пад руйнаваньне трапілі каштоўныя помнікі сакральнай архітэктуры [[магілёўскае барока|магілёўскага барока]] і [[клясыцызм]]у; у [[Магілёў|Магілёве]] захаваліся дзьве царквы-мураўёўкі, тым часам места страціла тры царквы і два касьцёлы, помнікі архітэктуры барока, а таксама тры царквы і касьцёл, помнікі архітэктуры клясыцызму. Падобная выпадкі таксама назіралася ў [[Лагойск]]у, [[Койданаў|Койданаве]], [[Дзісна|Дзісьне]], [[Горадня|Горадні]] ды іншых.

Мастак і этнакультуроляг [[Тодар Кашкурэвіч]] праводзіць паралель паміж мураўёўкамі і царкоўнай архітэктурай [[Беларускі экзархат Расейскай праваслаўнай царквы|Беларускага экзархату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскага патрыярхату]] ў Беларусі часоў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]]:
{{Цытата|<...> гэта, я б сказаў, усьвядомлены культурны аспэкт. Мы маем справу з тэндэнцыяй: прасоўваньнем пэўнага стылістычнага моманту як вельмі істотнага ідэалягічнага. Карані цягнуцца з Масквы. Уся Беларусь — цэнтральныя гарады, цэнтральныя дарогі — застаўленыя рускай праваслаўнай царквой у псэўдарускім стылі. Амаль у тым жа кшталце, як у ХІХ ст. рабіліся «'''мураўёўкі'''». Яны вельмі добра разумеюць палітычны патэнцыял гэтага стылістычнага моманту: «грыбы» паставяць — пазначаць сваю тэрыторыю ўплыву. Як сабака меціць дрэвы. Гэта агромністы палітычны капітал, які вымяраецца нават грашовым эквівалентам.|[[Тодар Кашкурэвіч]]|[http://nmnby.eu/news/discussions/995.html Драма Гародні: нацыянальны праект як гульні ўлады] ([https://web.archive.org/web/20171113093324/https://nmnby.eu/news/discussions/995.html Архіўная копія]) // «Наше мнение», 12 чэрвеня 2007 г.}}

== Глядзіце таксама ==
* [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам]]
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Каляніялізм]]
* [[Этнацыд]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.}}
* {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)}}
* ''Носко М. М.'' Виленский генерал-губернатор М. Н. Муравьев и православное храмостроительство в Беларуси // Исторический поиск Беларуси: Альм. [постоянно действующего научного семинара имени И. В. Оржеховского]. — Минск, 2006. — С. 196—202
* ''[[Інэса Слюнькова|Слюнькова И. Н.]]'' Храмы и монастыри Беларуси XIX века в составе Российской империи: Пересоздание наследия. ― М.: Прогресс-Традиция, 2010. {{ISBN|978-5-89826-326-8}}.

[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1795—1918)]]
[[Катэгорыя:Праваслаўе на Беларусі]]
[[Катэгорыя:Расейская праваслаўная царква]]