Прагляд крыніцы для Марс

{{Іншыя значэньні}}
{{Плянэта
|эпоха = [[J2000]]
|арбітальная хуткасьць = {{лік|24.077}} км/с
|сярэдняя анамалія = {{лік|19.3564}}°
}}
'''Марс''' — чацьвертая паводле аддаленасьці ад [[Сонца]] і сёмая паводле памераў [[плянэта]] [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэмы]]. Лёгка назіраецца няўзброеным вокам як яркая зорка чырванаватага колеру. Марс, як і іншыя плянэты Сонечнай сыстэмы, названы імем аднаго з багоў [[Антычнасьць|антычнага]] [[пантэон]]а, у дадзеным выпадку — бога вайны [[Марс (міталёгія)|Марса]] (адпавядае грэцкаму [[Арэс]]у). Аналягічнай выявай абраныя назвы й для [[спадарожнік]]аў плянэты: [[Фобас (міталёгія)|Фобас]] і [[Дэймас (міталёгія)|Дэймас]] — імёны двух сыноў міталягічнага Арэса, якія суправаджалі яго ў бою.

Як і ўсе [[плянэты зямной групы]], Марс складаецца з горных пародаў і мэталаў. Каля 60% паверхні Марсу займае чырванаватая камяніста-пясчаная пустэча, ёсьць кратэры й горы. Чырвань паверхні надае пыл аксыду [[жалеза]]. Рэшта паверхні мае зеленаваты колер, адценьне якога мяняецца на працягу году. Раней гэта лічылася прыкметай наяўнасьці расьліннага жыцьця, але пацьверджаная адсутнасьць кіслароду й вады пярэчыць гэтай думцы.

Пачынаючы з 1960-х гадоў, непасрэдным дасьледаваньнем Марса з дапамогай АМС займаліся [[СССР]] (праграмы «[[Марс (касьмічная праграма)|Марс]]» і «[[Фобас (касьмічны апарат)|Фобас]]»), [[ЗША]] (праграмы «[[Марынэр (КА)|Марынэр]]», «[[Вікінг (касьмічная праграма)|Вікінг]]», «[[Mars Global Surveyor]]» і іншыя) і [[Эўрапейскае касьмічнае агенцтва]] (праграма «[[Марс-экспрэс]]»).

== Фізычныя характарыстыкі ==

=== Парамэтры плянэты ===
Сярэдняя адлегласьць ад Марса да [[Сонца]] складае 228 [[мільён|млн]] [[кілямэтар|км]] (1,52 [[Астранамічная адзінка|а. а.]]), пэрыяд звароту вакол Сонца — 687 зямных [[Суткі|содняў]]<ref>{{Спасылка|url=http://x-mars.narod.ru/planet.htm|загаловак=О планете Марс: расположение|праект=X-Mars|дата=21 мая 2023|мова=ru}}</ref>. [[Арбіта]] Марса мае даволі прыкметны [[эксцэнтрысытэт]] (0,0934), таму адлегласьць да Сонца зьмяняецца ад 206,7 да 249,2 млн км. [[Нахіл]] арбіты Марса роўны 1,85°.

Марс бліжэй за ўсё да [[Зямля|Зямлі]] падчас [[Супрацьстаяньне|супрацьстаяньня]], калі плянэта знаходзіцца ў кірунку, процілеглым Сонцу. Супрацьстаяньні паўтараюцца кожныя 26 месяцаў у розных кропках арбіты Марса. Але раз у 15—17 гадоў супрацьстаяньне прыходзіцца на той час, калі Марс знаходзіцца зблізку [[Пэрыгелій|пэрыгелія]]; у гэтых так званых вялікіх супрацьстаяньнях адлегласьць да плянэты мінімальная, і Марс асабліва добра бачны, дасягаючы [[Кутні памер|кутняга памеру]] 25″ і [[Яркасьць|зыркасьці]] 2,9<sup>m</sup>. Мінімальная адлегласьць ад Марса да Зямлі складае 56 млн км, максымальная — каля 400 млн км.

Марс удвая менш Зямлі па памерах — яго экватарыяльны [[радыюс]] роўны 3396,19 км (53% зямнога). Досыць хуткае кручэньне плянэты прыводзіць да прыкметнага палярнага сьціску — палярны радыюс Марса прыкладна на 21 км менш экватарыяльнага. [[Маса]] плянэты — 6,417×10<sup>23</sup>&nbsp;[[Кіляграм|кг]] (11% масы Зямлі). [[Паскарэньне вольнага падзеньня|Паскарэньне сілы цяжару]] роўна 3,7&nbsp;[[мэтар|м]]/сэк²; [[другая касьмічная хуткасьць]] — 5,022 км/сэк. Марс круціцца вакол сваёй восі, нахіленай да плоскасьці арбіты пад кутом 24° 56′. [[Сыдэрычны пэрыяд]] кручэньні плянэты — 24 [[Гадзіна|гадзіны]] 37 [[Хвіліна (час)|хвілін]] 22,7 [[Сэкунда (час)|сэкунд]]. Такім чынам, марсіянскі год складаецца з 668,6 марсіянскіх сонечных содняў (званых соламі). Нахіл восі кручэньня Марса забясьпечвае зьмену часоў году. Пры гэтым выцягнутасьць арбіты прыводзіць да вялікіх адрозьненьняў іх працягласьці. Так, паўночная вясна й лета, разам узятыя, доўжацца 371 сол, то бок прыкметна больш паловы марсіянскага году. У той жа час яны прыходзяцца на ўчастак арбіты Марса, выдаленай ад Сонца. Таму на Марсе паўночнае лета доўгае й прахалоднае, а паўднёвае — кароткае й гарачае.

=== Магнітнае поле ===
[[Файл:Mars Earth Comparison.png|міні|Параўнаньне памераў Марса й [[Зямля (плянэта)|Зямлі]]]]
У Марса ёсьць магнітнае поле (у 800 разоў слабейшае за зямное), але яно слабае й дужа няўстойлівае, у розных кропках плянэты яго напружанасьць можа адрозьнівацца ад 1,5 да 2 разоў, а магнітныя полюсы не супадаюць зь фізычнымі. Гэта кажа пра тое, што жалезнае ядро Марса знаходзіцца ў параўнальнай нерухавасьцю зь яго карой, то бок мэханізм плянэтарнага дынама, адказны за магнітнае поле Зямлі, на Марсе не працуе. Магчыма, што ў далёкім мінулым у выніку сутыкненьня з буйным нябесным спакменем адбылося прыпыненьне вярчэньня ядра, а таксама страта асноўнага аб’ёму атмасфэры. Лічыцца, што страта магнітнага поля адбылася каля 4 млрд гадоў таму. У вынік кволасьці магнітнага поля сонечны вецер практычна бесьперашкодна працінае атмасфэру Марса й шматлікія з фатахімічных рэакцыяў пад узьдзеяньнем сонечнай радыяцыі, якія на Зямлі адбываюцца ў іёнасфэры й вышэй, на Марсе могуць назірацца практычна ў самой яго паверхні.

=== Атмасфэра ===
Тэмпэратура на экватары плянэты вагаецца ад +30[[Градус Цэльсія|°C]] апоўдні да −80°С апоўначы. Зблізку канцавосьсяў тэмпэратура можа ўпасьці да −143°С.

[[Атмасфэра]] Марса, якая складаецца ў асноўным з [[Дыяксід вугляроду|дыяксіду вугляроду]], вельмі разрэджаная. [[Атмасфэрны ціск|Ціск]] каля паверхні Марса ў 160 раз менш за атмасфэрны — 6,1 [[Бар (адзінка вымярэньня)|мбар]] на сярэднім узроўні паверхні. З-за вялікага перападу вышынь на Марсе, ціск каля паверхні моцна зьмяняецца. Максымальнае значэньне 12,4 мбар дасягаецца ў басэйне [[Элада (Марс)|Элада]]<ref>{{Спасылка|url=https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2000/ast29jun_1m/|загаловак=Making a Splash on Mars |выдавец=Science Mission Directorate|мова=en|дата публікацыі=29 чэрвеня 2000}}</ref> (4 км ніжэй за сярэдні ўзровень паверхні), а на вяршыні гары [[Алімп (Марс)|Алімп]] (27 км вышэй за сярэдні ўзровень) яно ўсяго 0,5 мбар. У адрозьненьне ад Зямлі, маса марсіянскай атмасфэры моцна зьмяняецца на працягу году ў сувязі з раставаньнем і намярзаньнем палярных шапак, якія ўтрымліваюць вуглякіслы газ. Існуюць доказы таго, што ў мінулым атмасфэра магла быць больш шчыльнай, і на паверхні Марса існавала вадкая [[вада]].

Атмасфэра складаецца на 95,1% з вуглякіслага газу; таксама ў ёй утрымоўваецца 2,59% [[азот]]а, 1,94% [[аргон]]а, 0,16% [[кісларод|тлена]], 0,021% вадзянога пару<ref>{{Спасылка|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html|загаловак=Mars Fact Sheet|мова=en|дата=21 мая 2023|аўтар=David R. William|выдавец=NASA}}</ref>, 0,07% [[Монааксыд вуглярода|угарнага газу]].

Па выніках назіраньняў зь Зямлі й дадзеных [[Касьмічны апарат|касьмічнага апарата]] «[[Марс Экспрэс]]» у атмасфэры Марса выяўлены [[мэтан]]. Ва ўмовах Марса гэты газ даволі хутка раскладаецца, таму павінна існаваць пастаянная крыніца яго папаўненьня. Такой крыніцай можа быць альбо [[геалягічная актыўнасьць]] (але [[вулькан (геалёгія)|вульканічная]] актыўнасьць на Марсе не выяўлена), альбо жыцьцядзейнасьць [[Бактэрыя|бактэртыяў]].

=== Паверхня ===
Павярхоўны пласт марсіянскай глебы ўтрымоўвае 21% [[крэмн]]у, 12,7% [[жалеза]], 5% [[магн]]у, 4% [[кальц]]у, 3% [[алюмін]]у, 3,1% [[Сера|серы]] (у 100 раз больш, чым у зямных пародах). Асноўны складнік глебы — [[Дыяксыд крэмну|крэмнязём]], які ўтрымоўвае прымешак [[гідрат]]аў [[аксыд]]аў жалеза (да 10%), якія надаюць глебе чырванаваты колер. Цёмныя вобласьці адбіваюць прыкладна ўтрая менш сьвятла, чым сьветлыя.

[[Палярная шапка|Палярныя шапкі]] складаюцца з двух складнікаў: сэзоннай — [[Дыяксід вугляроду|дыяксіду вугляроду]] і векавы — [[вада|вадзянога]] [[лёд]]у. Па дадзеных са спадарожніка [[Mars Express]] таўшчыня шапак можа складаць ад 1 [[мэтар|м]] да 3,7 км. Апарат [[Mars Odyssey]] выявіў на паўднёвай палярнай шапцы Марсу дзейсныя [[гейзэр]]ы. Як лічаць адмыслоўцы [[NASA|НАСА]], бруі вуглякіслага газу зь вясновым пацяпленьнем вырываюцца ўверх на вялікую вышыню, выносячы з сабой пыл і пясок.

Вясновае раставаньне палярных шапак прыводзіць да рэзкага падвышэньня ціску атмасфэры й перасоўваньню вялікіх мас [[газ]]у ў процілеглае паўшар’е. Хуткасьць пры гэтым вятроў складае 10—40 м/[[Сэкунда|с]], часам да 100 м/с. Вецер паднімае з паверхні вялікую колькасьць пылу, што прыводзіць да [[Пылавая бура|пылавых бур]]. Моцныя пылавыя буры практычна цалкам хаваюць паверхню плянэты. Пылавыя буры аказваюць прыкметнае ўзьдзеяньне на разьмеркаваньне тэмпэратуры ў атмасфэры Марса.

На Марсе маецца мноства [[Геалёгія|геалягічных]] утварэньняў, якія нагадваюць водную [[Эрозія|эрозію]], у прыватнасьці, высмаглыя рэчышчы рэкаў. Дадзеныя [[марсаход]]аў НАСА [[Сьпірыт]] і [[Апарцьюніці]] (абодва запушчаныя ў 2003 годзе) таксама сьведчаць аб наяўнасьці вады ў мінулым (знойдзеныя [[мінэрал]]ы, якія маглі ўтварыцца толькі ў выніку доўгага ўзьдзеяньня вады).

=== Унутраны склад ===
Як і Зямля, Марс мае шчыльнае мэталічнае [[ядро плянэты|ядро]], пакрытае менш шчыльнымі матэрыяламі<ref>Nimmo F, Tanaka K (2005). «Early Crustal Evolution of Mars». Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 33 (1): 133—161. — Bibcode:2005AREPS..33..133N. [[doi:10.1146/annurev.earth.33.092203.122637]].</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20211221173555/https://solarsystem.nasa.gov/planets/mars/in-depth/ «In Depth | Mars»]. NASA Solar System Exploration.</ref>. Згодна з сучаснымі мадэлямі нутранай будовы плянэты мяркуецца, што ядро складаецца перадусім з [[жалеза]] і [[нікель|нікелю]], а таксама ў ім можна знайсьці [[серка|серку]] (16—17%)<ref>Rivoldini A, Van Hoolst T, Verhoeven O, Mocquet A, Dehant V (June 2011). [https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00756913/document «Geodesy constraints on the interior structure and composition of Mars»]. Icarus. 213 (2): 451—472. — Bibcode:2011Icar..213..451R. [[doi:10.1016/j.icarus.2011.03.024]].</ref>. Мяркуецца, што гэтае ядро, у якім пераважае [[Сульфід жалеза(II)|сульфід жалеза(II)]], удвая больш багатае на лягчэйшыя элемэнты за ядро Зямлі<ref name="Jacqué">Jacqué D (26.09.2003). [https://web.archive.org/web/20090221180506/http://cars9.uchicago.edu/gsecars/LVP/publication/News/X-rays%20reveal%20secrets%20of%20Mars%27%20core.htm «APS X-rays reveal secrets of Mars’ core»]. Argonne National Laboratory.</ref>. Ядро аточанае сылікатнай мантыяй, што абумоўлівае многія тэктанічныя і вульканічныя асаблівасьці Марсу. Акрамя [[крэмн]]у і кіслароду, найбольш распаўсюджанымі элемэнтамі ў кары Марсу ёсьць жалеза, [[магн]], [[алюмін]], [[вапень|кальц]] і [[каль]]. Сярэдняя таўшчыня кары плянэты складае каля 50 кілямэтраў, а максымальная таўшчыня сягае 125 кілямэтраў<ref name="Jacqué"/>. Дзеля параўнаньня, таўшчыня зямной кары ў сярэднім складае 40 кілямэтраў<ref>[https://web.archive.org/web/20240301160846/https://education.nationalgeographic.org/resource/crust/ «Crust»]. National Geographic Education Resource Library. National Geographic Society.</ref><ref>Knapmeyer-Endrun B, Panning MP, Bissig F, Joshi R, Khan A, Kim D, et al. (23.07.2021). [https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03299273/file/Mohopaper_combinedrev.pdf «Thickness and structure of the martian crust from InSight seismic data»]. Science. 373 (6553): 438—443. — Bibcode:2021Sci…373..438K. [[doi:10.1126/science.abf8966]]. PMID 34437117.</ref>.

Пацьверджана, што Марс ёсьць сэйсмічна актыўным. У 2019 годзе паведамлялася, што апарат [[InSight]], які цяпер працуе ў аўтаномным рэжыме, выявіў і зафіксаваў больш за 450 марсатрусаў і зьвязаных зь імі падзеяў<ref>Golombek M, Warner NH, Grant JA, Hauber E, Ansan V, Weitz CM, et al. (24.02.2020). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7039939 «Geology of the InSight landing site on Mars»]. Nature Geoscience. 11 (1014): 1014. — Bibcode:2020NatCo..11.1014G. [[doi:10.1038/s41467-020-14679-1]]. PMID 32094337.</ref><ref>Banerdt WB, Smrekar SE, Banfield D, Giardini D, Golombek M, Johnson CL, et al. (2020). [https://doi.org/10.1038%2Fs41561-020-0544-y «Initial results from the in Sight mission on Mars»]. Nature Geoscience. 13 (3): 183—189. — Bibcode:2020NatGe..13..183B. [[doi:10.1038/s41561-020-0544-y]].</ref>. У 2021 годзе паведамлялася, што на падставе адзінаццаці невялікіх марсатрусаў, выяўленых пасадачным апаратам InSight, ядро Марса было вызначанае як вадкае. З гэтага таксама было ўсталявана, што радыюс марсіянскага ядра складае каля 1830±40 км, а ягоная тэмпэратура складае 1900—2000 К. Радыюс ядра Марса анамальна вялікі і складае больш за палову радыюса Марса. Радыюс ядра плянэты прыкладна ўдвая меншы за радыюс ядра Зямлі. У сувязі з гэтым было выказанае меркаваньне, што ядро зьмяшчае некаторую колькасьць больш лёгкіх элемэнтаў, як то кісларод і [[вадарод]], у дадатак да [[стопак|стопку]] жалеза зь нікелем і серы<ref>Yirka B (19.03.2021). [https://web.archive.org/web/20210319131026/https://phys.org/news/2021-03-insight-reveals-size-mars-core.html «Data from Insight reveals size of Mars’s core»]. Phys.org.</ref><ref>Stähler SC, Khan A, Banerdt WB, Lognonné P, Giardini D, Ceylan S, et al. (23.07.2021). [https://web.archive.org/web/20240301160849/https://research-information.bris.ac.uk/en/publications/seismic-detection-of-the-martian-core «Seismic detection of the martian core»]. Science. 373 (6553): 443—448. — Bibcode:2021Sci…373..443S. [[doi:10.1126/science.abi7730]]. PMID 34437118.</ref>. [[Шчыльнасьць]] у цэнтры [[плянэта|плянэты]] мусіць дасягаць 8,5 [[грам|г]]/[[сантымэтар|см]]³.

== Арэсаграфія ==
Дзьве трэці паверхні Марса займаюць сьветлыя вобласьці, якія атрымалі назву мацерыкоў, каля трэці — цёмныя ўчасткі, званыя морамі. Зблізу канцавосьсяў увосень утворацца белыя плямы — [[Палярная шапка|палярныя шапкі]], якія зьнікаюць ў пачатку лета. Моры сканцэнтраваныя ў асноўным у паўднёвым паўшар’і плянэты, паміж 10 і 40° [[Шырата|шыроты]]. У паўночным паўшар’і толькі два буйных мора — [[Ацыдаліюм]] і [[Вялікі Сырт]].

Характар цёмных участкаў дагэтуль застаецца прадметам спрэчак. Яны захоўваюцца, нягледзячы на тое, што на Марсе бушуюць [[Пылавая бура|пылавыя буры]]. Гэта ў свой час служыла на карысьць гіпоіэзы, што цёмныя ўчасткі пакрытыя расьліннасьцю. Цяпер лічаць, што гэта проста ўчасткі, зь якіх, з-за іх рэльефу, лёгка выдзімаецца пыл. Буйнамаштабныя здымкі паказваюць, што на самай справе цёмныя ўчасткі складаюцца з груп цёмных палос і плям, зьвязаных з [[кратэр]]амі, грудамі й іншымі перашкодамі на шляху вятроў. Сэзонныя й доўгачасовыя зьмены іх памеру й формы зьвязаныя, відаць, са зьменай суадносін участкаў паверхні, пакрытых сьветлым і цёмным рэчывам.

Вонкавы выгляд Марса моцна зьмяняецца ў залежнасьці ад пары году. Першым чынам, кідаюцца ў вочы зьмены палярных шапак. Яны разрастаюцца й памяншаюцца, ствараючы сэзонныя зьявы ў [[Атмасфэра|атмасфэры]] і на паверхні Марса. Паўднёвая палярная шапка можа дасягаць шыраты 50°, паўночная — 50°. Па меры таго, як увесну палярная шапка ў адным з паўшар’яў адыходзіць, дэталі паверхні плянэты пачынаюць цямнець. Для зямнога назіральніка здаецца, што хваля пацямненьня распаўсюджваецца ад палярнай шапкі да экватара, хоць арбітальныя апараты не фіксуюць якія-небудзь істотных зьмен.
[[Файл:Gusev Spirit 01.jpg|зьлева|міні|upright=1.5|[[Кратэр Гусева]], зьняты амэрыканскім спушчальным апаратам [[Spirit Rover]]]]
Паўшар’і Марса даволі моцна адрозьніваюцца па характары паверхні. У паўднёвым паўшар’і паверхня знаходзіцца на 1—2 км над сярэднім узроўнем і густа ўсеяная кратэрамі. Гэтая частка Марса нагадвае [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|месяцовыя]] мацерыкі. На поўначы паверхня ў асноўным знаходзіцца ніжэй сярэдняга ўзроўню, тут мала кратэраў, і асноўную частку займаюць адносна гладкія раўніны, верагодна, якія ўтварыліся ў выніку затапленьня лавай і [[эрозія|эрозіі]]. Такое адрозьненьне паўшар’яў застаецца нерастлумачаным. Мяжа паміж паўшар’ямі пралягае прыкладна па вялікім крузе, нахіленым на 30° да экватара. Мяжа шырокая й няправільная й утварае схіл у кірунку на поўнач. Уздоўж яе сустракаюцца ўчасткі марсіянскай паверхні з найбольшай эрозіяй.

Вялікая колькасьць кратэраў у паўднёвым паўшар’і сьведчыць, што паверхня тут старажытная — 3—4 [[Мільярд|млрд]]. гадоў. Можна вылучыць некалькі тыпаў кратэраў: вялікія кратэры з плоскім дном, больш мелкія й маладыя чаравобразныя кратэры, падобныя на месяцовыя, кратэры, акружаныя валам, і ўзвышаныя кратэры. Апошнія два тыпу ўнікальныя для Марса — кратэры з валам утварыліся тамака, дзе па паверхні цяклі вадкія выкіды, а ўзвышаныя кратэры ўтварыліся тамака, дзе покрыва выкідаў кратэра абараніла паверхню ад ветравой эрозіі. Самой буйнай дэтальлю ўдарнага паходжаньня зьяўляецца басэйн [[Элада (Марс)|Элада]] (прыкладна 2100 км у папярочніку).

У вобласьці хаатычнага ляндшафту зблізку межы паўшар’яў паверхня выпрабавала [[Геалягічны разлом|разлом]]ы й сьціскі вялікіх участкаў, за якімі часам вынікала эрозія (з прычыны апоўзьняў або катастрафічнага вызваленьня падземных вод), а таксама затапленьне вадкай лавай. Хаатычныя ляндшафты часта знаходзяцца ля вытоку вялікіх каналаў, прарэзаных вадой. Найболей прымальнай гіпотэзай іх сумеснага ўтварэньня зьяўляецца раптоўнае раставаньне падпаверхневага лёду.
[[Файл:VallesMarinerisHuge.jpg|міні|Даліна Марынэра на Марсе]]
[[Файл:Olympus Mons.jpg|зьлева|міні|Гара Алімп]]
У паўночным паўшар’і акрамя шырокіх вульканічных раўнін знаходзяцца дзьве вобласьці буйных вульканаў — [[Тарсыс]] і [[Элізіюм (Марс)|Элізіюм]]. Тарсыс — шырокая вульканічная раўніна працягласьцю 2000 км, якая дасягае вышыні 10 км над сярэднім узроўнем. На ёй знаходзяцца тры буйныя шчытавыя вульканы — [[Арсія (Марс)|Арсія]], [[Павоніс (Марс)|Павоніс]] (Паўлін) і [[Аскрэўс (Марс)|Аскрэўс]]. На боку Тарсыса знаходзіцца найвышэйшая на Марсе й у [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэме]] гара [[Алімп (Марс)|Алімп]]. Алімп дасягае 27 км вышыні, і ахапляе плошчу 550 км дыямэтрам, акружаную абрывамі, месцамі якія дасягаюць 7 км вышыні. Аб’ём Алімпу ў 10 разоў перавышае аб’ём найбуйнейшага вулькана Зямлі [[Маўна-Кеа]]. Тут разьмешчана й некалькі меней буйных вульканаў. Элізіюм — узвышша да шасьці км над сярэднім узроўнем, з трыма вульканамі — Гекатэс, Элізіюм і Альбор.

Узвышша [[Тарсыс]] таксама перасечанае мноствам [[Тэктанічны разлом|тэктанічных разломаў]], часта вельмі складанымі і працяглымі. Найбуйнейшы зь іх — [[даліна Марынэра]] — цягнецца ў шыротным кірунку амаль на 4500 км (чвэрць акружнасьці плянэты), дасягаючы шырыні 600 км і глыбіні 7—10 км; па сваіх памерах гэты разлом параўнальны з [[Усходнеафрыканскі рыфт|Усходнеафрыканскім рыфтам]] на Зямлі. На яго стромкіх схілах адбываюцца найбуйнейшыя ў Сонечнай сыстэме апоўзьні.

== Астраномія на Марсе ==
Пасьля пасадак аўтаматычных апаратаў на паверхню Марса зьявілася магчымасьць весьці астранамічныя назіраньні непасрэдна з паверхні плянэты. Праз астранамічнае палажэньне Марса ў Сонечнай сыстэме, характарыстыкаў атмасфэры, пэрыяду абарачэньня Марса й яго спадарожнікаў, карціна начнога неба Марса (і астранамічных зьяваў, якія назіраюцца зь плянэты), адрозьніваюцца ад зямной і ў многім прадстаўляецца незвычайнай і цікавай.

==== Зямля й Месяц ====
Зямля ў дачыненьні да Марса зьяўляецца нутранай плянэтай, таксама як Вэнэра для Зямлі. Адпаведна, з Марса Зямля назіраецца як ранічнай ці вячэрняя зора, якая ўзыходзіць перад сьвітанкам ці бачная на вячэрнім небе пасьля заходу Сонца.

Максымальная элянгацыя Зямлі на небе Марса складае 38 градусаў. Для няўзброенага вока Зямля будзе бачная як яскравая (максымальная бачная зорная велічыня каля −2,5) зеленаватая зора, побач зь якой будзе лёгка адрозьнівацца, як жаўтаватая ці больш тусклая (каля 0,9) зорка Месяца. У тэлескоп абодва аб’екты пакажуць аднолькавыя фазы. Абарачэньне Месяца вакол Зямлі назіраецца з Марса наступным чынам: на максымальным кутным аддаленьні Месяца ад Зямлі няўзброенае вока лёгка разгледзець Месяц і Зямлю: праз тыдзень «зорачкі» Месяца й Зямлі зьліюцца ў непадзельную вокам адзіную зорку, яшчэ праз тыдзень Месяц будзе ізноў бачны на максымальнай адлегласьці, але ўжо зь іншага боку Зямлі.

== Адметнасьці ==
З чырванаватага колеру плянэты пры назіраньнях зь Зямлі ўзьнікла папулярная назва «чырвоная плянэта».

Зваротны рух Марса адносна зорак зьдзіўляў астраномаў стагодзьдзямі, і нарэшце, прывёў да ідэі пра эліптычныя арбіты плянэтаў (1600-я гг.).

Некалі на Марсе была вада, але з ахалоджаньнем плянэты, вада вымерзла. Зараз вада на Марсе знойдзена толькі ў дзьвюх палярных шапках, складзеных з пылу й з замерзлых вады й двуокісу вугляроду. Памеры шапак мяняюцца на працягу году за кошт таго, што двуокіс вугляроду то выпарваецца, то замярзае. Аднак, дасьледаваньні 1990—2000-х паказваюць наяўнасьць на Марсе ваданосных мінэралаў.

[[Файл:Gusev Spirit 01.jpg|міні|Паверхня Марса ў кратэры Гусева, здымак ПА «Сьпірыт» (2005?).]]
Мэтэарыт, знойдзены ў Антарктыцы (1984), лічыцца пэўнага марсіянскага паходжаньня, і ўтрымлівае сьведчаньні існаваньня (мікраскапічныя акамянеласьці) на Марсе жыцьця каля 3,5 млрд гадоў таму (1996).

На паверхні Марса знаходзіцца найвышэйшае горнае ўтварэньне ў Сонечнай сыстэме — згаслы шчытавы вулькан [[Алімп (гара, Марс)|Алімпус Монс]] ({{мова-la|Olympus Mons|скарочана}}). Вышыня над навакольнай раўнінай каля 21 км, шырыня кратэра-кальдэры больш за 80 км, вонкавы дыямэтар асновы больш за 480 км. Сыстэма ўзаемазлучаных каньёнаў Валес Марынэрыс ({{мова-la|Valles Marineris|скарочана}}) цягнецца на больш як 5000 км. Славутыя «каналы Марса» выявіліся аптычнай ілюзіяй, артэфактам недастаткова добрай аптычнай тэхнікі канца XIX ст. (якія назіраў італьянскі астраном [[Джаваньні Скіяпарэльлі]]).

== Спадарожнікі Марса ==
{{Асноўны артыкул|Спадарожнікі Марса}}
Натуральнымі спадарожнікамі Марса зьяўляюцца:

* [[Фобас]]
* [[Дэймас]]

Абодва яны адкрытыя амэрыканскім астраномам [[Асаф Хол|Асафам Холам]] у [[1877]] г.

== Вывучэньне Марса ==
У цяперашні час на арбіце Марса знаходзяцца наступныя [[Аўтаматычная міжплянэтная станцыя|АМС]]:
* [[Mars Reconnaissanse Orbiter]]<REF>{{Спасылка|url=https://mars.nasa.gov/mro/|загаловак=Mars Reconnaissance Orbiter|выдавец=NASA|мова=en|дата=21 мая 2023}}</ref>
* [[Марс Экспрэс]] з радарам [[Marsis]]<ref>{{Спасылка|url=https://www.esa.int/Science_Exploration/Space_Science/Mars_Express|загаловак=Mars Express|выдавец=ESA|мова=en}}</ref>
* [[Mars Odyssey]]<ref>{{Спасылка|url=https://mars.nasa.gov/odyssey/index.cfm|загаловак=Mars Odyssey Orbiter|выдавец=NASA|мова=en}}</ref>
* MAVEN
* Trace Gas Orbiter
* Аль-Амаль
* Цяньвэнь-1

На паверхні плянэты працуюць [[марсаход]]ы — «Curiosity» (праект [[Mars Science Laboratory]] запуск 2011 г., НАСА), «Упартасьць» (Perseverance, запуск 2020, пасадка 2021), Чжужун (запуск 2020, пасадка 2021).

Нявыкананыя па чыньніку страты апаратаў місіі:
* [[Mars Polar Lander]] 1999 год.
* [[Mars Climate Orbiter]] 1999 год.
* [[Надзомі (КА)|Надзомі]] 1998 год.
* [[Марс-96|«Марс-96»]] 1996 год.
* [[Mars Observer]] 1992 год.
* [[Фобас (касьмічны апарат)|АМС «Фобас»]] 1988 год.
* [[Марынэр (КА)|Марынэр-8]] 1971 год.
* [[Марынэр (КА)|Марынэр-3]] 1964 год.
* [[Фобас-грунт|«Фобас-Грунт»]] 2012 год. ([[Фэдэральнае касьмічнае агенцтва Расеі|Раскосмас]]).

Касьмічныя апараты, якія вывучалі Марс:
* [[Mars Global Surveyor]] з 1997 па 2006 год
* [[Mars Pathfinder]] 1996 год.
* [[Фобас (касьмічны апарат)|АМС «Фобас-2»]] у 1988 году місія выкананая часткова.
* [[Вікінг (КА)|АМС «Вікінг» і АМС «Вікінг-2»]] 1976 год.
* [[Марынэр-9]] 1971 год.
* [[Марынэр (КА)|Марынэр-6,7]] 1969 год.
* [[Марынэр (КА)|Марынэр-4]] 1964 год.
* [[Фэнікс (КА)|Phoenix]] 2008 год. ([[NASA|НАСА]]).
* [[Сьпірыт]] з 2004 да 2010 году
* [[Апарцьюніці]] з 2004 да 2019 году

== Дадатковыя зьвесткі ==
[[Файл:Mars face.png|міні|Марсіянскі «Сьфінкс»]]
* Запушчаны зь Зямлі ў жніўні 2007 году й зьдзейсьніўшы ў траўні 2008 году пасадку на Марс у раёне яго паўночнага полюса зонд Фэнікс прывёз на Чырвоную плянэту лічбавую бібліятэку навуковай фантастыкі
* На адным з фатаздымкаў паверхні Марса быў заўважаны незвычайны аб’ект. Зь вялікай вышыні аб’ект, які атрымаў мянушку «[[Марсіянскі Сьфінкс]]», нагадаваў твар чалавека ці маску.

== Глядзіце таксама ==
* [[Алімп (Марс)|Вулькан Алімп]]
* [[Кідонія (Марс)|Кідонія]] — рэгіён у паўночным паўшар’і Марса

== Крыніцы ==
{{крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.google.com/mars/ Мапа Google Mars] (з указаньнем гор, кратэраў, абласьцей, месцаў пасадкі КА)
* {{Спасылка|загаловак=карта|url=https://tharsis.gsfc.nasa.gov/MOLA/Mapping_Results/global_map.php}}
* {{Спасылка|загаловак=Карта поверхности Марса|url=http://astrolab.ru/cgi-bin/manager.cgi-id=31&num=361.html|праект=ASTROLAB.ru|мова=ru}}
* {{Спасылка|загаловак=Mars Observer's Map|url=http://www.ralphaeschliman.com/ralphaeschliman_040.htm|мова=en}}
* {{Спасылка|url=http://www.lpi.usra.edu/resources/mars_maps/1083/150dpi.jpg|загаловак=Geologic map of Mars|аўтар=David H. Scott, M. H. Carr|дата публікацыі=1978|геалягічная карта Марса}}
* [https://mars.nasa.gov/mer/index.cfm Mars Exploration Rover Mission] Хатняя старонка місіі марсіянскіх дасьледчых ровераў. Утрымоўвае шмат фатаграфій з паверхні Марса, зробленых роверамі.
* [http://ziv.telescopes.ru/rubric/astronomy/index.html?pub=8 Ж. Ф. Родионова, Ю. А. Илюхина. «Новая карта рельефа Марса» («Земля и Вселенная» №2/2005)] — гіпсамэтрычная карта паўшар’яў Марса, табліцы лацінскіх і расейскіх тэрмінаў і назваў формаў рэльефу Марса.
* [http://scepsis.ru/library/id_1128.html Владимир Сурдин «Нужно ли человеку лететь на Марс?»]
* [http://www.potomy.ru/world/411.html Есть ли жизнь на Марсе?]
* {{Спасылка|копія=https://web.archive.org/web/20080218152635/http://www.vokrugsveta.ru/publishing/vs/archives/?item_id=667|аўтар=Георгий Бурба|загаловак=Поиск на планете Аэлиты|url=http://www.vokrugsveta.ru/publishing/vs/archives/?item_id=667}}
* [http://x-mars.narod.ru/ Всё о планете Марс / Марсианский портал # X-Mars]

{{Бібліяінфармацыя}}
{{Сонечная сыстэма}}
{{Парады артыкулу|артаграфія}}

[[Катэгорыя:Марс| ]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]